Хоць паўсюдна лічыцца, што з усіх суседзяў украінцы найбліжэйшыя да беларусаў як мэнталітэтам, так і культурай ды мовай, але гэтая блізкасьць у мінулым не ўплывала надта прыкметна на ўзаемны «культурны абмен» ні на дзяржаўным узроўні, ні ў неафіцыйных кантактах творцаў. Можна сказаць, што спробы беларусаў кантактаваць з замежнымі літаратурамі былі непараўнальна больш актыўныя (і пажаданыя) у заходнім кірунку, чым на паўднёвым. Тым ня менш…
Тым ня менш у два апошнія дзесяцігодзьдзі зьявіліся важныя беларускія пераклады твораў сучаснай украінскай літаратуры, а некаторыя прозьвішчы людзей зь першага шэрагу гэтай літаратуры сталі напаўняцца сякім-такім зьместам і для беларускага чытача. Пра гэта мне хочацца напісаць некалькі абзацаў.
Пачну з паэзіі самага апошняга часу. У першую чаргу кідаецца ў вочы перакладчыцкая актыўнасьць Андрэя Хадановіча, які адкрывае для беларускага чытача і новыя прозьвішчы ва ўкраінскай паэзіі, і тое новае, што пішацца ўкраінцамі цяпер, у новую эпоху, якая пачалася з нападам Расеі на Ўкраіну 24 лютага. Большасьць такіх перакладаў ён публікуе ў інтэрнэт-часопісе «Таўбін». Дазволю сабе працытаваць тут ладную колькасьць урыўкаў зь ягоных перакладаў, бо яны таго вартыя.
На «Таўбіне» можам знайсьці Хадановічавы пераклады наступных украінскіх аўтараў: Мікола Вараб’ёў, Юлія Мусакоўская, Астап Слывінскі, Сяргей Жадан, Аляксандар Ірванец, Васіль Махно, Юрый Завадзкі, Дзьмітро Лазуткін, Анатоль Дністравы, Паўло Карабчук, Ірына Шувалава, Лесік Панасюк, Алена Сьцепаненка, Алег Коцараў, Дарына Гладун, Анна Луцюк. Скрываць ня буду: 80% гэтых прозьвішчаў я пачуў упершыню якраз дзякуючы Андрэевым перакладам.
Што грыміць у мяшку?
Косткі.
Косткі мае, ды ня ўсе.
Тры костачкі брацік выняў,
дзьве на рынку прадаў,
адну на гародзе закапаў.
Вырасьце з той косткі яблыня,
кожны яблык з тварам маім.
Будзе ў браціка пытацца:
— За што ты мяне, старэйшы брацік?
За што ты мяне забіў,
костачкі зь мяне выняў,
грубай ніткай зашыў,
у мяшок паклаў,
тры дні пахаваць не даваў?
— За тое, што ў цябе
жонка прыгажэйшая,
песьня гучнейшая,
зямля тлусьцейшая,
яблыня ў падворку вышэйшая.
Аддай мне зямлю сваю,
жонку сваю,
песьню сваю
вузлом поперак горла завяжы.
(…)
(Юлія Мусакоўская)
* * *
Баі бяз правілаў — цяжкі заробак сьвятых,
калі судзьдзя штось крычыць і натоўп заціх.
І маладыя апосталы б’юцца
супраць мясцовых,
то бок супраць чужых.
І Ісусу таксама бінты намотваюць на кулакі,
і штурхаюць у кола, нібыта ў воды ракі,
і супраць яго выходзіць юны партовы грузчык,
і, вітаючы, не падае рукі.
І калі Ісус падае на цыркавое сукно,
калі апускаецца ў пекла, кудысьці на дно,
цела ягонае робіцца крохкім, як хлеб,
а кроў — сухой, як віно.
Ды хтосьці крычыць яму ў сьпіну: «Давай, туды!
Згадай усё, што казаў нам, як быў малады!
Калі ты ня ўстанеш, пра гэта дазнаецца кожны,
адразу і назаўжды!
Падымайся і біся — ты ж б’есься, як бог!
Ня дай гэтай сволачы шанцаў! Валі яму па зубох!
Твая дарога да мэты
складаецца зь перамог!
Ніякай літасьці тым, хто дрыжаў між рэчак і траў!
Ніякай Божае ласкі таму, хто хлусіў і краў!
Давай, ты ж столькі разоў
падаў і паміраў!
(…)
(Сяргей Жадан)
* * *
за гарызонтам зноўку кананада
прыйшоў чужынец
ціхі сьнежны вечар
сьляды дзяцей што белаю дарогай
вядуць туды
дзе мы былі шчасьлівыя
3.03.22
хлопчыку сьніцца бранятэхніка
бацька зьнясілены
сьпіць бяз задніх ног
толькі кот перад акном на варце
слухае як равуць рухавікі
5.03.22
ці ёсьць на тым сьвеце артылерыя
па кім яна страляе
пра што там думаюць артылерысты
якія словы яны кажуць
якія песьні сьпяваюць
якія сны сьняць
на баку дабра ці зла трымаюцца
ці пахнуць іхныя рукі вайной
ці бачаць яны сьвятло з заплюшчанымі вачыма
ці думаюць пра першыя кветкі гэтай халоднай вясны
12.03.22
(Анатоль Дністравы)
* * *
З гораду, што ўстаў пад сьмерцю шквальнаю,
На ўвесь сьвет крычу, на ўсю тугу:
Сёлета ў нядзелю Даравальную
Дараваць ня кожнаму змагу!
Сьвеце-сьвеце, файна ж ты нас кінуў!
Ды і ў лютым пекле кожны дзень
Борацца залатаверхі Кіеў,
Буча, і Гастомель, і Ірпень.
Вытрымаем, вытрываем, выстаім,
А пасьля і рэшткі прыбяром
Тых усіх, прысланых нам фашыстам —
Вузкавокім лысым вупыром.
Вытрымаю з вамі й ацалею,
На сваёй зямлі стаяць ямчэй.
Я ужо ня выбачу Расеі.
…Беларусь, ня сьмей хаваць вачэй!
5 сакавіка 2022, Ірпень
(Аляксандар Ірванец)
* * *
наколькі тады ты была лісіца й куніца,
зьмяя і жаба, здольная ўціснуцца пад камень
у тонкую прагаліну між бальконамі
з усімі біклагамі для вады
калі пачыналі лупасіць
ты думала: нашыя! нашыя!
біце мацней, хлопцы
у барабаны вайны —
нават калі гэтая сьцяна стане маім надмагільлем
біце
біце мацней
(…)
(Алена Сьцепаненка)
* * *
калі мяне не забіваюць
ці маю права я
размаўляць з тымі каго забіваюць
на роўных
ці маю я права балець
калі ня маю раны
скардзіцца
калі ня маю страты
ці маю права
на бяссоньне
калі тут
не чуваць сырэнаў
блізкасьць сьмерці цяпер
ляжыць між намі на стале
як буханка
з запечаным унутры нажом
калі мяне не забіваюць
што я магу сказаць
тым каго
так
бо пераламіўшыся аб сьмерць
мова робіцца сама да сябе не падобнай
і вось —
мы з табой ужо не размаўляем
на адной
і нарэшце
калі мяне не забіваюць
ці маю права я
хацець трымаць цябе
гэтаксама моцна
як звыкла трымаць дагэтуль
калі яшчэ не забівалі ніводную з нас
(Ірына Шувалава)
* * *
(…)
гэй крычу і раблюся дажджамі, у кожнай грымоце і перуне, давайце! спрабуйце! хто хоча расправіцца з Кіевам — хай паспрабуе раструшчыць мяне!!!
мяне ўжо не хістае, стаю нібы скіфская баба, заплюшчыўшы вочы, каб сьлёзы меней цяклі. Мой Кіеве, залатаверхі мой Кіеве, можаш глядзець, але вушы не адкрывай, каб не чуць, як рыдае прырода зямлі!..
адчуваю боль гарадоў, што суцэльнай робяць руінай, Харкаў, Херсон — що з вами сталося?
вижу то чего видеть совсем не должна, бачу те, чого бачити я не повинна, трэба хутка нейкае выйсьце, хутчэй за хуткасьць сьвятла, я адно знайшла. Трэба стаць усёй Украінай.
(…)
(Аўтарка пакуль хоча застацца ананімнай, гэты верш не друкавала ў арыгінале, але даслала перакладчыку, дазволіўшы апублікаваць беларускі пераклад.)
Падборку вершаў Сяргея Жадана у сваім перакладзе Андрэй Хадановіч апублікаваў гадоў 12 таму на сайце «ПрайдзіСьвета». Яшчэ адзін прыклад выдатнай Андрэевай працы:
Што яна потым рабіла, куды пайшла,
зь ейным пярсьцёнкам на мезенцы,
зь вясёлкаю на хусьцінцы,
калі акно яе цёмнае разьядала імгла,
як іржа разьядае старыя эсьмінцы?
Паліла бэльгійскі тытунь, не ўмыкала сьвятла.
Сварылася з паліцыянтам, што гнеў яе п’яны вызнаў.
Брала сухое віно, гарбату ў фастфудах піла —
індыйскую, як акіян, чорную, як бялізна.
Піла за тое, каб болей ніхто не прыходзіў сюды,
каб агарнуў спакой душы залатую матэрыю.
Ляжала на цёплым спальніку — аголеная, бы правады,
ціхая, быццам вада, сонная, нібы артэрыя.
Што засталося пасьля яе? Сьпіс пазыкаў, які
я паволі выплачваў, кнігі заместа мэблі,
нейкія ворагі, нейкія сябрукі,
якіх я напраўду не ведаў, хоць ведаць напраўду меў бы.
Засталіся рэчы ў шуфлядзе, нібы ў журбе,
каляндарык зь месячнымі, каб я ня мог памыліцца.
Засталася ейная брытва, якую я ўзяў сабе,
і заўжды рэзаў твар,
спрабуючы пагаліцца.
Або яшчэ другі прыклад:
Калі яна ўсё-ткі вярнулася, амаль на пачатку зімы,
усе свае летнія рэчы выменяўшы на білет,
хаваючы ў цёплых кішэнях паўднёвага порту дымы, —
колер яе крыві
быў як высахлай ружы квет.
І я гартаў яе кнігі ў перцы, карыцы й віне,
не беручы ейных выдумак да галавы,
слухаў, як сьпеюць у цемры, на самым дне,
вугалю чорны камень,
зялёнае лісьце травы.
І сонца павольна кацілася ўніз, пад ціскам сваёй вагі,
і яна рассыпала муку, як срэбраны парашок,
і штовечар чакала, калі нарэшце пойдуць сьнягі,
але сьнег, у адрозьненьне ад яе,
так і не пайшоў.
Сяргею Жадану, дарэчы, шанцавала і на беларускія пераклады ягонай прозы. У 2006 у Менску зьявіўся раман «Дэпэш Мод» (электроннае выданьне, пераклад Тацяны Ўрублеўскай). У 2012 у «Логвінава» выйшаў раман «Anarchy in the UKR» (пераклад Алега Жлуткі). У 2016 «Логвінаў» выдаў «Варашылаўград» (пераклад Віталя Латыша). А ў 2019 «Янушкевіч» апублікаваў Жаданаў «Інтэрнат» (пераклад Наталкі Бабінай). Можна сказаць, Сяргей Жадан як сучасны клясык украінскай літаратуры павінен быць няблага вядомы беларускаму чытачу.
На фоне беларускамоўных прэзэнтацый творчасьці Сяргея Жадана асабліва выразна відаць «амаль непрысутнасьць» у Беларусі двух іншых сучасных украінскіх клясыкаў, Юрыя Андруховіча і Аксаны Забужкі. У 2006 годзе «Логвінаў» выдаў зборнік твораў Андруховіча «Ўводзіны ў геаграфію: паэзія, проза, эсэістыка» (пераклады Марыны Шоды і Андрэя Хадановіча). «ПрайдзіСьвет» некалі апублікаваў апавяданьне Забужкі «Сястра, сястра» (пераклад Тацяны Балашчанкі), а «Архэ» ў 2002 — фрагмэнт яе нашумелага раману «Палявыя дасьледаваньні ўкраінскага сэксу» (пераклад Андрэя Скурко). З рэпартэрскага абавязку адзначу, што ў 2011 годзе апавяданьне Аксаны Забужкі «Казка пра калінавую жалейку» я пераклаў на падляскую мову, і гэты пераклад паслужыў як тэкставая аснова для тэатральнай пастаноўкі «Ja j u poli verboju rosła» — першага прафэсійнага беларускага тэатральнага спэктаклю ў гісторыі Падляшша.
Што яшчэ зь беларускіх перакладаў украінскай літаратуры хацелася б адзначыць?
У 2020 у «Галіяфах» зьявілася кніжачка Юрыя Іздрыка «Папяросы. 25 вершаў без фільтра» (пераклад Алеся Плоткі). Два прыклады з гэтага цікавага ва ўсіх адносінах выданьня:
silence of the universum
белай імглою засланяе неба
белы шум рэчкі белы шум мора
божа ўсявышні чаго табе трэба?
што ж ты маўчыш з намі
не пагаворыш?
лікі твае як лямпады пагасьлі
голас заглух у харалах рэклямы
нам абяцаўся
быць добрым пастырам
можа падзелісься плянамі з намі?
недзе гуляеш ты ў тлумах турыстаў
ці на распродажах і вэрнісажах
зноўку напэўна сабе
штось замысьліў
зноўку нічога нікому ня скажаш?
даўшы зарок замоўкнуць заўзята
губы самкнуўшы ў чорнай задуме
бог апранаецца ў белыя шаты
і распушчаецца ў белым шуме
Дый ужо
вырасьлі дзеці госьці разьбегліся
брацьця — хто сьпіўся хто ўцёк
а хто ёбнуўся
я намагаюся ржаць на адлегласьці
але й бязь сьлёз не выходзіць
напоўніцу
не пазнаю сябе
ў люстрах правераных
маска зрастаецца
з тварам патрошачку
зрок нутраны яшчэ паўніцца вераю
але ў снах сустракаю нябожчыкаў
я паглынаю сьвятло і паветра
воды і землі вакольныя травы
я разрастаюся быццам павер’е
нават валодаю ўласнай дзяржавай
там сьлімакова-цвырчкова-цыкаднае
ноч раскалыхвае рытмамі ціхімі
я распускаюся так мо і правільна —
вырасьлі дзеці госьці адклыпалі
На заканчэньне хочацца згадаць раман-прыпавесьць Аляксандра Ірванца «Рівне/Ровно», які ў 2007 годзе зьявіўся ў «Выдавецтве Зьмітра Коласа» ў перакладзе Ўладзімера Арлова. Геаграфічныя каардынаты сюжэту гэтай незвычайнай гісторыі такія: у сьвеце існуюць Сацыялістычная Рэспубліка Ўкраіна (СРУ), Заходне-Ўкраінская Рэспубліка (ЗУР) і Заходні сэктар РОВНО — частка гораду, якая, як некалі Заходні Бэрлін, аддзеленая ад сацыялістычнай краіны мурам і жыве сваім капіталістычным жыцьцём. І аднойчы адзін жыхар Заходняга сэктару на адзін дзень выпраўляецца ў сацыялістычную частку гораду… Бадай што, з гэтай кнігі можна пачынаць знаёмства з сучаснай украінскай літаратурай, калі хто яшчэ не пачынаў.
«Варта» — суб’ектыўны агляд падзеяў у літаратуры ды, шырэй, у мастацтве і культуры. Думкі перадаюць погляды саміх аўтараў і не абавязкова адлюстроўваюць пазыцыю рэдакцыі.
