Беларуская антыаўтарытарная грамадзянская рэвалюцыя
Больш за чвэрць стагодзьдзя Беларусь заставалася хрэстаматыйным прыкладам «электаральнага аўтарытарызму», пры якім рэгулярныя выбары з заўсёды вядомым вынікам хутчэй умацоўвалі дзеючы рэжым, чым расхіствалі яго. Нават калі такі расклад ня ўсім падабаўся, «старая» апазыцыя, якая гаварыла на мове правоў і нацыянальных каштоўнасьцяў, «не трапляла» ў сучасным мадэрнізаваным грамадзтве.
У 2020 годзе, аднак, усё было інакш, і каб зразумець чаму, трэба адказаць на два пытаньні: хто такія пратэстоўцы з сацыялягічнага пункту гледжаньня і чаго яны хочуць «палітычна»?
А хто там ідзе?
Папулярныя тлумачэньні беларускай мабілізацыі-2020 звычайна згадваюць, што апошнім часам у краіне паўстала «нябітае» (незапалоханае) пакаленьне; што беларуская грамада атрымала досьвед салідарнага дзеяньня падчас першай хвалі ковіду; што аб’яднаньню спрыяюць новыя камунікацыйныя тэхналёгіі, да таго ж мела месца пагаршэньне эканамічнага становішча з прычыны закрытых падчас пандэміі межаў.
Гэта важныя чыньнікі, але самі па сабе мабілізацыйныя трыгеры недастатковыя для антыаўтарытарнай гарадзкой рэвалюцыі (urban revolution) кшталту беларускай: яны даюць плён, калі ёсьць сацыяльная незадаволенасьць на падставе структурных падзелаў. Таму трэба глядзець, якія сацыяльныя «фармацыі» выявіў пратэст.
Вядома, што сацыяльны бэкграўнд пратэсту вельмі шырокі, і — што важна — 70% пратэстоўцаў ніколі да гэтага ня бралі ўдзелу ні ў чым «такім». Геаграфічна людзі выходзілі на вуліцы па ўсёй краіне, нават у малых паселішчах, пры найвялікшай канцэнтрацыі ў Менску. Здаецца, што жанчын было трошкі больш (55%); што пратэстоўцы больш адукаваныя, чым насельніцтва ў цэлым. Большасьць складалі расейскамоўныя прафэсіяналы: выкладчыкі, настаўнікі, бізнэсоўцы, людзі «культурніцкіх» і «мэдыйных» прафэсіяў, а таксама айцішнікі (Андрэй Вардамацкі, Аксана Шэлест. «Новая социология для новой Беларуси», Наше мнение, 15 сакавіка 2021).
Як можна сацыялягічна аб’яднаць у адну групу ўмоўных банкіра і «свабоднага мастака»?
Здаецца лягічным зьвярнуцца да канцэпту «новай клясы»: ці можна прыстасаваць яго да дзіўнай рэчаіснасьці беларускага дзяржаўнага капіталізму? Тэрмінам «новая кляса» азначаюць прафэсійныя, інтэлектуальныя і экспэртныя эліты, чый капітал складае адукацыя і адпаведныя спосабы атрыманьня даходу, а лініі адрозьненьня ад іншых — культурныя; яны праяўляюцца нават праз густ і манеру размаўляць.
У постсавецкіх грамадзтвах «новая кляса» пачала паўставаць адначасова зь пераходам да рынкавай эканомікі і ўключэньнем у глябальны капіталізм. Тады ці можа так быць, што «нябітае пакаленьне» — на самой справе «новая кляса», якая валодае сучаснымі інтэлектуальнымі, культурнымі і адукацыйнымі капіталамі?
Сапраўды, здаецца, што рухавікамі пратэсту былі дзьве групы. З аднаго боку, гэта супрацоўнікі ІT-сэктару, які цяпер дае 5,6% беларускага ВУП. Эканамічная пасьпяховасьць айцішнікаў зьвязаная зь іх удзелам у стварэньні тэхналягічнай базы сучаснай глябальнай эканомікі. На другім краі пратэставага спэктру знаходзіцца адукаваны прэкарыят, у асноўным фрылансэры, якія таксама атрымліваюць сродкі да існаваньня праз глябальны мэдыйны рынак і ўдзел у міжнародных экалягічных, праваабарончых альбо фэміністычных праектах.
Здаецца, што лінія сацыяльнага падзелу можа праходзіць паміж тымі, хто ўключаны ў постіндустрыяльную сэрвісную і крэатыўную эканоміку і хто заняты ў традыцыйнай прамысловай вытворчасьці і дзяржаўнай сфэры. Аднак гэты малюнак размывае тое, што напачатку 21% пратэстоўцаў складалі працаўнікі прамысловасьці, якіх у Беларусі больш за мільён.
Такім чынам, канцэпт «новай клясы» трэба крыху перапрацаваць і гаварыць, хутчэй, пра тое, што з аднаго боку беларускага дзяржаўнага капіталізму знаходзяцца тыя, хто ўключаны ў «сыстэму», з другога — тыя, хто па-за ёй (Уладзімір Пастухоў, «Революция отходит с белорусского вокзала», «Новая газета», верасень 2020). Прыналежнасьць да «сыстэмы» залежыць ня толькі ад роду заняткаў (хоць гэта і важна), але і ад месца ў сыстэме: кіроўца высокага дзяржаўнага бюракрата будзе ўключаны ў «сыстэму», у той час як бізнэсовец бяз сувязяў у ёй — не (ён знаходзіцца пад пастаяннай пагрозай адвольнага арышту).
Тыя, хто складае «сыстэму», калектыўна кантралююць дзяржаву, разьмяркоўваюць грошы і зьяўляюцца бэнэфіцыярамі дзяржкапіталізму. «Сыстэма» таксама кантралюе ўжываньне (ці неўжываньне) законаў і выпрацоўвае «дзяржідэалёгію», г.зн. дактрыну «патрыятызму» і ляяльнасьці да ўладаў, якая выкладаецца праз сыстэму адукацыі і прасоўваецца празь дзяржаўныя СМІ і дзяржаўнае мастацтва.
Тады зразумела, чаму дактары (якія працуюць у дзяржаўным сэктары, але не кантралююць рэсурсы) удзельнічалі ў пратэстах разам з прадпрымальнікамі і «крэатыўнікамі», у той час як дзяржбюракраты, унівэрсытэцкая адміністрацыя, мясцовае кіраваньне, а таксама ўдзельнікі «дзяржаўнага шоў-бізнэсу», якія атрымліваюць сродкі для існаваньня, працуючы на прапагандысцкай дзяржаўнай тэлевізіі, знаходзяцца на другім баку. «Валодае» ўсёй дзяржавай-карпарацыяй прэзыдэнт, чыя ўлада абапіраецца на армію і сілавыя структуры.
А чаго ж трэба ім?
Часам даводзіцца чытаць спрэчкі паміж аналітыкамі адносна «палітычнай праграмы» пратэсту і нават папярэджаньні — «вы што, хочаце як ва Ўкраіне?» (пад чым звычайна маецца на ўвазе каляпс сацыяльнай дзяржавы). Між тым пратэстоўцы, здаецца, ня вельмі дбалі пра «формы маёмасьці»: пастаянным рэфрэнам актыўнай фазы пратэсту быў выраз «людзьмі звацца». Ён «выскокваў» нібыта сам сабой у працоўных «Гродна-Азоту», шахтароў Салігорску, гараджанаў, што прыйшлі да кіраўніка парлямэнцкай (ручной) Камісіі па правах чалавека і г.д.
У Горадні падчас сустрэчы з гарадзкой адміністрацыяй рабочы нават падкрэсьліў: «Зараз мы НЕ падымаем ніякіх патрабаваньняў наконт павелічэньня заробку…» (Речь рабочего на забастовке в Беларуси, 17 жніўня 2020 г. ). Пратэстоўцы зьвярталіся да гонару і годнасьці, і таму важна зразумець, зь якога сацыяльнага рэчыва яны складаюцца.
Гэтае рэчыва — (групавая і пэрсанальная) аўтаномія і права на незалежнае дзеяньне, прызнаньне якіх і сталася асноўным пунктам пратэсту. Вядома, што пратэстоўцы ня толькі ўдзельнічалі ў дэманстрацыях, але зьбіралі грошы для палітзьняволеных і тых, хто страціў працу, малявалі графіці, арганізоўвалі канцэрты і чытанкі, вывешвалі сьцягі і жаночую бялізну ў «нацыянальных» колерах, валянтэрылі каля турмаў і г.д. Гэтая дзейнасьць з прычыны яе паўсядзённага і добраахвотнага характару ляжыць у аснове фармаваньня ідэнтычнасьці.
Удзельніца пратэстаў напісала ў ФБ: «Старая апазыцыя імкнулася вярнуць нам нашыя правы, а новая вярнула нам нас саміх. Яны сказалі: «Вы ведаеце, што трэба рабіць. Ідзіце і рабіце».
Інакш кажучы, пратэстоўцы дзейнічаюць як аўтаномныя суб’екты, якія імкнуцца быць пачутымі; праз гэта яны дасягаюць самаўсьведамленьня і робяцца тымі, кім, яны лічаць, сапраўды зьяўляюцца. Такая сыгніфікацыя мае палітычнае значэньне, бо мае дачыненьне да палітычнай суб’ектнасьці альбо грамадзянскасьці, што азначае статус індывіда ў яго палітыка-юрыдычных дачыненьнях да дзяржавы.
Катэгорыя грамадзянскасьці прадугледжвае прызнаньне індывіда роўным партнэрам і магчымасьць кантраляваць паводзіны дзяржавы, прыцягваць яе да адказу, калі, напрыклад, яна несумленна лічыць галасы. Беларуская антыаўтарытарная рэвалюцыя мае сваёй мэтай пераход да іншага сацыяльнага кантракту і перагляд адносінаў паміж грамадзянінам і дзяржавай.
Юры Дракахруст аб праекце «Неверагодны 2020-ы»
Падзеі 2020 году, як іх ні называй і чым ні лічы — рэвалюцыяй, паўстаньнем, забурэньнямі, мяцяжом, калектыўнай аблудай ці калектыўным прасьвятленьнем — былі вялікімі падзеямі беларускай гісторыі.
Магчыма, час для канчатковых ацэнак не прыйшоў. Але пэўны этап палітычнага працэсу скончыўся, скончыўся прыкладна на мяжы 2020 і 2021 гадоў, і натуральнай уяўляецца спроба асэнсаваць, зразумець гэты этап, адрэфлексаваць ня толькі і ня столькі палітычнае, колькі антрапалягічнае і нацыянальнае значэньне, вымярэньне «неверагоднага 2020-га».
Усе аўтары (жыхары Беларусі і замежжа, жанчыны і мужчыны, пісьменьнікі і палітычныя аналітыкі, гісторыкі і сацыёлягі), даючы розныя адказы, зыходзяць усё ж з пастуляту, што леташнія падзеі былі найперш вынікам і этапам унутранага разьвіцьця беларускага грамадзтва.
Як укладальнік я прапанаваў аўтарам 7 пытаньняў наконт «неверагоднага 2020-га», але пазначыў, што выбар формы артыкулу — за імі. Яны маглі проста адказаць на прапанаваныя пытаньні. Іншыя альбо ўскосна адказвалі на тыя 7 пытаньняў, альбо выкладалі сваё бачаньне як адказы на свае пытаньні наконт леташніх падзеяў.
На мой погляд, самымі важнымі пытаньнямі, такімі, якія выклікалі найбольш гарачыя завочныя спрэчкі паміж аўтарамі, былі два — пра раскол грамадзтва і пра цану пратэсту.
- 2020 год засьведчыў, што Беларусь — адзіная, адзіная супраць Лукашэнкі і яго касталомаў і прыслужнікаў, ці леташнія падзеі прадэманстравалі наяўнасьць дзьвюх Беларусяў зь вельмі адрознымі каштоўнасьцямі, інтарэсамі і памкненьнямі?
- Тое, што адбылося ў 2020 годзе — ці варта яно было сьмерцяў, пакутаў, зьняволеньняў, зламаных лёсаў?
