Новая палітыка Эўропы: жнівень 2008 – кастрычнік 2009

Гэтыя тэмы ў "Праскім акцэнце" абмяркоўваюць палітолягі Андрэй Ляховіч і Юры Чавусаў, рэдактар Інтэрнэт-выданьня “БелМы” Кірыл Пазьняк і наш аглядальнік Юры Дракахруст

Дракахруст: У пянядзелак Аляксандар Лукашэнка, атрымліваючы даверчыя граматы ад новых паслоў, у жорсткай форме паўтарыў тэзу, што саступак Эўропе ў галіне дэмакратызацыі і лібэралізацыі ня будзе, маўляў, ёсьць поле для супрацы ў сфэры эканомікі, а наконт унутранай пабудовы беларускай дзяржавы мы ўсё будзем вырашаць самі і ніякаму ціску не паддадзімся.

Але літаральна на наступны дзень было аб’яўлена пра рэформу, істотную лібэралізацыю выбарчага заканадаўства, пра тое, чаго Эўропа мякка, пасьлядоўна, але безвынікова дамагалася ад беларускай ўлады заўсёды, а ў апошні пэрыяд нармалізацыі адносінаў – асабліва.

Наколькі абвешчаныя зьмены ў выбарчы кодэкс уяўляюцца вам істотнымі? Ці наагул справа не ў пісаным законе, а ў праваўжываньні?
І наконт гэтага спалучэньня заяваў пра непахіснасьць і гатоўнасьці рабіць крокі насустрач, што тут праўда – дэманстрацыя нязломнасьці маскіруе рэальныя саступкі, ці касмэтычныя зьмены, “пацёмкінскія вёскі” лібэралізацыі, маскіруюць тое, што насамрэч ніякіх крокаў у гэтым накірунку беларуская ўлада рабіць не зьбіраецца. Юры Чавусаў, які Ваш адказ?

Юры Чавусаў

Чавусаў: Мы ведаем, што імпульс да перагляду выбарчага заканадаўства зыходзіў ад Эўропы, быў вынікам жорсткай крытыкі апошніх выбарчых кампаніяў у Беларусі. І паколькі беларускім бокам было заяўлена, што мы гатовы супрацоўнічаць ва ўдасканаленьні выбарчага заканадаўства, то эўрапейцы справядліва чакалі, што калі-небудзь гэтыя канкрэтныя крокі будуць зробленыя. Амаль год ішоў гэты непублічны дыялёг з АБСЭ па ўдасканаленьні заканадаўства і прыйшоў зручны час , каб прадэманстраваць вынікі гэтага дыялёгу, я маю на ўвазе час разгляду пытаньня аб працягу ці скасаваньні рэжыму прыпыненьня санкцыяў. Ну і пэўна гэта было зьвязана з разглядам пытаньня аб правядзеньні мясцовых выбараў увесну 2010 году, абраны рэжым тэставага разгляду, як будзе працаваць гэтае новае заканадаўства. Таксама слушная думка, што выбарчы кодэкс – выбарчым кодэксам, а выбары – выбарамі. Выбарчы працэс ёсьць справай шматмернай і насамрэч няшмат у ім залежыць ад яго нарматыўнай рэгуляцыі. Шмат казалася, што ў якой іншай краіне па дзейным беларускім кодэксе можна было правесьці выкшталцоныя выбары, да якіх АБСЭ ня мела бы ніякіх прэтэнзіяў. Нідзе ж кодэксе не гаворыцца пра магчымасьць падмены скрыняў датэрміновага галасаваньня і ўжываньня адміністрацыйнага рэсурсу. Так што і ад праваўжываньня шмат што залежыць.

Наконт прапанаваных зьменаў некаторыя кажуць, што гэта ня тое, што яны чакалі, іншыя выказваюцца больш станоўча. Але гэтыя зьмены могуць стаць палкай аб двух канцах для апазыцыі. Вазьміце , напрыклад, гэтую норму аб фінансаваньні выбарчых кампаніяў зь індывідуальных выбарчых фондаў. Не выключаю, што ўжо ўвесну мы пачуем заявы апазыцыйных палітыкаў, што іх падманулі , яны сутыкнуцца з кампаніямі праўладных кандыдатаў з велізарнымі накладамі каляровых улётак і плякатаў.

Мы пакуль ня ведаем канкрэтнага зьместу паправак і можам сыходзіць толькі з камэнтароў спадарыні Ярмошынай, але зь іх вынікае, што зьмены прапануюцца дастаткова сурьёзныя . Напрыклад, вылучэньне кандыдатаў партыямі незалежна ад наяўнасьці на акрузе арганізацыйных структураў – гэта вельмі значная зьмена. Гэтак жа, як і
магчымасьць фінансаваньня выбараў зь індывідуальных фондаў – дастаткова сурьёзны перагляд заканадаўства ўбок таго, ў чым зацікаўленая апазыцыя.

Дракахруст: Юры, наколькі я разумею, хіба не цэнтральны момант – гэта допуск грамадзкасьці, апазыцыі ў выбарчыя камісіі, на што заўсёды зьвярталі ўвагу і што лічылася крытэрам дэмакратычнасьці выбараў.

Чавусаў: Гэта важны момант, але менавіта па ім трэба глядзець нормы права, якія ў выніку будуць у кодэксе. Мне складана ўявіць, што ў выбарчым кодэксе зьявяцца нормы пра абавязковае прадстаўніцтва ў выбарчых камісіях апазыцыйных партый і грамадзкіх арганізацый. Гэта практычна выключана. Ды і нават калі б было такое прадстаўніцтва, якое можна забясьпечыць палітычным рашэньнем, а не ўвядзеньнем у кодэкс такой нормы, дык усё роўна выбарчыя камісіі працуюць пад кантролем мясцовых уладаў і апазыцыянэры ня будуць мець у іх большасьць. Ну будзе крыху больш скандалаў на выбарах. З досьведу апошніх выбарчых кампаній мы ведаем, што апазыцыя ня ў стане забясьпечыць прадстаўніцтва нават па адным чалавеку ва ўсіх выбарчых камісіях. Мала людзей.

Дракахруст: Андрэй Ляховіч, досьвед аўтарытарных рэжымаў паказвае, што ім лягчэй пайсьці на саступкі ў галіне грамадзянскіх, чым палітычных правоў. Адчыніць зачыненую газэту, выпусьціць з-за кратаў палітвязьня, зарэгістраваць грамадзкую арганізацыю – такія крокі аўтарытарная ўлада з агідай і нежаданьнем, але зрабіць у прынцыпе можа, тое, што тычыцца свабоды грамадзяніна ад дзяржаўнага ўмяшальніцтва. Але тое, што тычыцца палітычных правоў – гэта значыць права грамадзяніна, так бы мовіць, “умешвацца” ў справы дзяржавы, гэтыя пазыцыі аўтарытарная ўлада звычайна аддае апошнімі, фігуральна кажучы, за 5 хвілін жа штурму прэзыдэнцкага палацу. Сытуацыя ў Беларусі далёкая ад такой, тым ня менш улада ідзе на саступкі менавіта ў гэтым пытаньні. Чаму?

Андрэй Ляховіч

Ляховіч: Мы моцна сьпяшаемся, калі кажам, што ўлада зрабіла нейкія саступкі ў накірунку палітычнай лібэралізацыі. Я цалкам згодны са спадаром Чавусавым, што большае значэньне будзе мець праваўжываньне, а не зьмены ў выбарчае заканадаўства, якія яшчэ і не прапісаныя. Пакуль мне здаецца, што гэтыя заявы спадарыні Ярмошынай – гэта пэўны гандаль з Захадам перад лістападаўскім рашэньнем ЭЗ наконт санкцыяў адносна Лукашэнкі і іншых вышэйшых прадстаўнікоў беларускай улады. Тут варта прыгадаць і заяву міністра юстыцыі Галаванава ад 6 кастрычніка, што ўлада будзе разглядаць пытаньне аб скасаваньні артыкулу Крымінальнага кодэксу 193-1.

Перад сакавіцкім рашэньнем ЭЗ улада таксама прапанавала Эўропе пэўны «тавар» – дастаткова ўзгадаць гэтыя грамадзка-кансультацыйныя рады. Відавочна, што ўладзе яны былі патрэбныя толькі для таго, каб паказаць Захаду, што ў Беларусі ёсьць прагрэс у галіне палітычнай лібэралізацыі.

Калі разглядаць працэс цалкам, то варта сказаць, што зь лютага 2009 году назіраецца поўны адкат, робіцца ўсё больш прыкладаў рэпрэсіяў, узмацненьня ціску на апазыцыю. У гэтым кантэксьце заявы аб магчымасьці зьмены выбарчага заканадаўства мне не здаюцца шчырымі.

Дракахруст: Іншымі словамі, на Ваш погляд вось гэтыя гучна абвешчаныя папраўкі – гэта проста пустэча, “пацёмкінская вёска”?

Ляховіч: Я мяркую. што так. Яшчэ на час 6 месяцаў перад выбарамі я не чакаю ад улады палітычных саступак. Улада будзе спрабаваць дамовіцца з Захадам на ўмовах гэапалітычнага кантракту.

Дракахруст: Кірыл Пазьняк, нашы калегі аналізуюць гэтыя папраўкі з пазыцый грамадзянскай супольнасьці. Але калі казаць пра дзяржаўную машыну адміністрацыйнага рэсурсу, гэта усё ж не вінцікі, а людзі. І адна сытуацыя, калі нейкая выбарчая камісія працуе без "чужакоў", і іншая сытуацыя – калі "чужакі" ёсьць, хай і ня ў большасьці. Ёсьць галасы, ёсьць вочы, ёсьць у прынцыпе і крымінальны артыкул наконт адказнасьці за фальсыфікацыю выбараў. Ці не рызыкуе ўлада, што ўся прыгожая канструкцыя адміністрацыйнага рэсурсу рассыплецца на сваіх базавых элемэнтах?

Кірыл Пазьняк

Пазьняк: Гэты крок насустрач, за ўвесь час нармалізацыі адносінаў з Эўропай самы маштабны, выкліканы правіламі гульні, якія вымагаюць пэўнай адэкватнасьці. Зараз узрастаюць стаўкі, бо пайшлі ўжо крэдыты і ёсьць пэрспэктывы на інвэстыцыі. Нарэшце, набліжаюцца выбары. Таму ўлада пачынае даставаць новыя козыры, разумеючы, што Захад чакае больш канкрэтных і маштабных крокаў. Да гэтага былі толькі заявы пра намеры і кропкавыя палёгкі – выйшлі палітзьняволеныя, ў легальны абарот вярнулі "Народную волю" і "Нашу ніву". Самае простае, каб зрабіць крок у кантэксьце чаканьняў Захаду – гэта зрабіць нешта значнае, эфэктнае, але пры гэтым бясьпечнае. І вось гэтая лібэралізацыя выбарчага заканадаўства і ёсьць тое самае бясьпечнае і эфэктнае. Па сутнасьці гэта ёсьць аздоба палітычнай лібэралізацыі. Калі выбары – гэта тэатар, то зараз улады заняліся сцэнаграфіяй. Наколькі будзе праўдападобным шоў – паглядзім, рэжысэра ізноў могуць асьвістаць. Што да небясьпекі, то зразумела, што для ўлады наступныя мясцовыя выбары будуць тэстам, як будзе працаваць сыстэма з хай нават і касмэтычнымі зьменамі правілаў гульні. Бо нават лібэралізацыйная рыторыка з вуснаў кіраўніка дзяржавы надта ўплывае на мэнталітэт грамадзянаў, у тым ліку і на сябраў выбарчых камісіяў. Мясцовыя выбары вельмі важныя для ўладаў, каб адтачыць гэтую сыстэму. Інтрыга палягае ў тым, ці прапусьціць улада апазыцыю ў салідным адсотку ў мясцовыя саветы. Мясцовыя выбары стануць крытэрам цяперашніх заяваў – ці рэальныя яны ці гэта маскіроўка.

Дракахруст: Андрэй, Вы ўжо пачалі размову пра "адкат", які на Ваш погляд, пайшоў зь лютага. 16 лістапада Эўразьвяз будзе вырашаць, што рабіць з замарожанымі візавымі санкцыямі адносна беларускіх чыноўнікаў. Цяперашні момант – добрая нагода падвесьці нейкія вынікі, які ж плён дала гэтая новая палітыка Эўропы, якая праводзіцца ўжо амаль год. Вось апошнія карцінкі: з аднаго боку – зьмены ў выбарчая заканадаўства, па меншай меры абяцаньне такіх мераў, зь іншага – жорсткае зьбіцьцё удзельнікаў невялікай дэманстрацыі на 16 кастрычніка. А якое сальда? Ці гэтае сальда трэба падводзіць з улікам і іншых чыньнікаў?

Ляховіч: Можна адзначыць два галоўных станоўчых моманты. Першае, тое, што згорнуты праект палітычнай інтэграцыі з Расеяй і цяпер, пасьля гэтых скандалаў у беларуска-расейскіх адносінах, калі Расея фактычна адкрыта патрабавала адмовіцца ад удзелу ва "Ўсходнім партнэрстве" і спыніць дыялёг з Захадам, улада не пайшла на гэта, не прызнала незалежнасьць Паўднёвай Асэтыі і Абхазію. Зараз ужо цяжка ўявіць, што ўлада будзе абмяркоўваць з Расеяй праект канстытуцыйнага акту "саюзнай дзяржавы" , пытаньне аб'яднаньня грашовых сыстэмаў ці глыбокай ваеннай інтэграцыі. Тое, што адбываецца зараз вакол КСАР – гэта ўсё ж пэўны гандаль. Мяркую, што на Захадзе ўжо вельмі мала засталося людзей, якія будуць разглядаць Лукашэнку, як васала, марыянэтку Расеі.

Рэжым Лукашэнкі даказаў, што ён не марыянэтка і не васал. Ён ня хоча быць васалам, таму і не прызнае незалежнасьць сэпаратысцкіх рэгіёнаў Грузіі.

Другі істотны момант зьвязаны са зьменамі ў грамадзкай сьвядомасьці. Згодна з дадзенымі сацыялягічных апытаньняў вельмі моцна падвысілася падтрымка ўступленьня Беларусі ў Эўразьвяз. Гэта таксама да пэўнай ступені вынік дзяржаўнай прапаганды, вынік кампаніяў "За незалежную Беларусь" у 2007 годзе, "Мы – беларусы" ў 2008 годзе. Тое, што зараз дзяржаўныя мэдыі кажуць, што Расея – краіна з вялікімі праблемамі, карумпаваная, адсталая, робіць сваё ўзьдзеяньне.

Але калі паглядзець на палітычную лібэралізацыю, то сапраўды назіраецца адкат, вельмі ўзмацніўся ціск на апазыцыю. Гэта ставіць пад сумнеў наяўнасьць пазытыўных зьменаў у Беларусі. Мне цяжка зараз сказаць, чаго больш – пазытыву ці нэгатыву. Калі паглядзець на тое, што робіць Лукашэнка – гэта танец на адным месцы, крок наперад крок назад. І яшчэ пытаньне, які крок зьяўляецца больш даўгім. У галіне геапалітыкі зроблены крок наперад. Але калі ўлада гаворыць, што яна ня хоча мяняцца, ня хоча лічыцца з грамадзтвам, ня хоча вольных выбараў – гэта вельмі вялікі крок назад.

Дракахруст: Кірыл, Андрэй лічыць, што нейкія вялікія геапалітычныя крокі былі зробленыя. Але можна паглядзець на гэта і інакш. Ужо пасьля нафтавай вайны 2007 году, ды па шчырасьці нават і раней, гэтыя размовы пра канстытуцыйны акт выглядалі як шаманскія заклінаньні . Што да ўзмацненьня беларускай незалежнасьці, то вось вучэньні прайшлі велізарныя, некалькі месяцаў таму падпісалі дамову з Расеяй аб супольнай сыстэме СПА. Ці так ужо моцна абаранілася беларуская незалежнасьць у выніку гэтай палітыкі?

Пазьняк: Эфэкт геапалітычных зьменаў дала артыкуляцыя Лукашэнкам новых падыходаў у стасунках з Расеяй, што і паўплывала на грамадзкую думку. Бо у сэнсе дзеяньняў па вялікім рахунку нічога не адбылося і менавіта артыкуляцыя дала прапагандысцкі эфэкт, які быў ацэнены Захадам. А калі ж казаць пра вырашэньне праблемы лёсу санкцый ЭЗ, то мне здаецца, што гэты геапалітычны чыньнік будзе па-за дужкамі пытаньня. Праблема санкцыяў палягае ў кантэксьце правоў, свабодаў і рэпрэсіяў. І вырашаючы, захоўваць санкцыі ці іх скасоўваць, Захад будзе глядзець менавіта на гэтыя чыньнікі. І калі браць гэтыя жорсткія разгоны, што можа замінаць вырашэньню гэтага пытаньня на карысьць Менску, то яны ва ўмовах дыялёгу ёсьць дэманстрацыяй пазыцыі беларускіх уладаў, што апазыцыю, прынамсі, вулічную, яна ня бачыць за сталом перамоваў. Ня бачаць праз тое, што яны замінаюць дыялёгу і праз тое, што яны малаколькасныя. Мне здаецца, што захаваецца status quo, то бок Менск не напрацаваў на скасаваньне санкцыяў, але сур’ёзнага адкату для вяртаньня гэтых санкцыяў таксама не адбылося. І Захаду выгадна гэты status quo захаваць, бо гэта ёсьць стымуляцыяй , і пернікам, і пугай, хоць гэтая пуга ня надта і пужае Лукашэнку.

Дракахруст: Юры Чавусаў, Аляксандар Мілінкевіч сказаў у інтэрвію нашаму радыё, што паводле дадзеных праваабаронцаў за гэты год новай палітыкі Эўразьвязу колькасьць зваротаў да праваабаронцаў ад пацярпелых ад беззаконьня зьнізілася ўтрая. Многія аспрэчваюць гэтую лічбу. А ў Вас ёсьць зьвесткі, якія б пацьвярджалі ці абвяргалі гэтую лічбу?

Чавусаў: Першы пэрыяд прыпыненьня санкцыяў меў канкрэтныя паказчыкі, канкрэтныя вынікі ў выглядзе вызваленых палітвязьняў, знакамітых дзьвюх газэтаў у шапіках і рэгістрацыі руху «За свабоду». Мала, але нешта, ранейшая палітыка канфрантацыі ня мела і такіх вынікаў, колькасьць палітвязьняў заўжды павялічвалася. Але ў лютым, які прыгадваў спадар Ляховіч, лібэралізацыя дасягнула той мяжы, якая дазваляла эўрапейцам мець стасункі з Менскам, запрашаць Беларусь ва Ўсходняе партнэрства, а Аляксандра Рыгоравіча ў Вільню, быў дасягнуты мінімум, калі з гэтым рэжымам стала можна размаўляць. І вось быты другі, пасьля лютаўскі пэрыяд прыпыненьня санкцыяў ніякіх зрухаў у накірунку лібэралізацыі не прынёс.

Зь іншага боку ўлады робяць знакі: намер зьмяніць выбарчае заканадаўства, зьмяніць артыкул 193-1 КК, гаворыцца пра намер зьмяніць заканадаўства аб масавых мерапрыемствах.Але гэта пакуль толькі законапраектныя ініцыятывы. І падганяюцца яны як раз пад момант, калі будзе разглядацца лёс санкцыяў.

Беларускі рэжым нібыта кажа эўрапейцам – мы гатовыя рухацца ў накірунку, ў якім вы нам кажаце, але сам фармат прыпыненьня санкцыяў і ацэнкі, як гэта паўплывала – гэты фармат сабе вычарпаў, мы нязгодныя працаваць у рэжыме паўгадавых выпрабавальных тэрмінаў, скасоўвайце санкцыі, далей будзем весьці перамовы і мы гатовыя з вамі пра нешта дамаўляцца. Па вялікім рахунку гэта слушна. Зараз мы бачым, што трэба прыдумляць новыя мэханізмы ўзьдзеяньня на беларускія ўлады з боку Захаду.

Што тычыцца памераў рэпрэсій і тых розных ацэнак, якія гучаць з вуснаў розных палітыкаў, то я бы крытычна ставіўся да ацэнак аб павялічэньні ці памяншэньні рэпрэсіяў, калі яны сыходзяць менавіта ад палітыкаў.У беларускай апазыцыі ёсьць відавочныя «партыя вайны» і «партыя міру». І іх ацэнкі вынікаюць зь іх палітычных пазыцыяў. Ацэнкі Мілінкевіча абумоўленыя намерам акцэнтаваць увагу на шляху дыялёгу, заявы Саньнікава і Бандарэнкі арыентаваныя на тое, каб паказаць крыважэрны характар беларускага рэжыму.

Насамрэч значных паляпшэньняў становішча для актывістаў, для палітычнай апазыцыі з пачатку гэтага году не было. Але і пагаршэньняў не было. Паводле статыстыкі праваабарончага цэнтру «Вясна» – арганізацыі, якой можна давяраць што да лічбаў выпадкаў палітычных рэпрэсій, то мы ўбачым, што звыклыя раней прысуды да адміністрацыйнага арышту за брудную лаянку, якія ў 2007–2008 гадах лічыліся дзясяткамі, я ўжо не кажу пра 2006 год, зараз гэта асобныя выключныя выпадкі. Па колькасьці затрыманьняў, адміністрацыйных арыштаў відавочна ёсьць памяншэньне зь мінулымі пэрыядамі, калі верыць праваабаронцам.

Але я б зьвярнуў увагу на яшчэ адзін аспэкт. Калі мы пагаворым з прадпрымальнікамі, з простымі людзьмі, то яны скардзяцца на крызыс. На цяжкі эканамічны стан, але адначасова адзначаюцца такія крокі, як зьмена парадку правядзеньня праверак, спрошчаная рэгістрацыя новых прадпрыемстваў, некаторыя іншыя палёгкі, не датычныя грамадзка-палітычнай сфэры. Гэта ўсё грамадзтвам адчуваецца і генэральна сёлета сама атмасфэра мянялася ў бок большай свабоды. Дух часу зараз – сапраўды лібэралізацыйны і гэта грамадзтвам адчуваецца.