Лінкі ўнівэрсальнага доступу

Вера Рыч: Do not forget, with good intent, speak quietly of me


Вера Рыч. Здымак 1971 году
Вера Рыч. Здымак 1971 году

Учора брытанская штодзённая газэта "The Times" апублікавала нэкралёг Веры Рыч, якая памерла 22 сьнежня 2009 году. Нэкралёг — які, згодна з традыцыяй "The Times", не падпісаны — напісаў брытанскі журналіст Юры Бэндэр. Мы публікуем пераклад гэтага нэкралёгу, каб яшчэ раз прыгадаць сьветлае імя і незвычайную біяграфію асобы, якая мае значныя заслугі перад беларускай культурай, але не дачакалася з боку афіцыйнай Беларусі ні прызнаньня, ні хаця б звычайнай падзякі.


Вера Рыч была выдатнай перакладчыцай украінскай і беларускай паэзіі. Народжаная як Faith Elizabeth Joan у 1936 годзе ў Кананбэры ў паўночным Лёндане, але шырэй вядомая як Vera — бо так гучыць пераклад імя Faith на ўкраінскую мову — яна праз сваю маці, што працавала для Чырвонага Крыжа, сутыкнулася з украінскімі выхадцамі, якія пасьля другой сусьветнай вайны пасяліліся ў Вялікабрытаніі.

У школьным узросьце, калі Вера жыла з маці і дзядамі па мацярынскай лініі ў новазбудаваным доме ў Энфілдзе, яна ашчадзіла свае кішэнныя грошы, каб набыць зборнік лацінскай паэзіі Вэргілія ў букініста ў Палмэрз Грын. Наведваючы мясцовыя касьцёлы разам з каталіцкай суполкай з Какфостэрзу, яна займела асаблівую сымпатыю да беларускай капліцы ў Фінчлі, дзе айцец Часлаў Сіповіч пазнаёміў яе з паэзіяй ягонага народу. Вера – чароўны і экстравагантны падлетак – і яе вынаходлівая маці сталі вельмі папулярнымі асобамі ва ўкраінскім эміграцыйным асяродзьдзі ў пачатку 1950-х, калі старэйшая спадарыня Рыч пераканала дырэктараў мясцовых заводаў, каб яны прызналі дату 7 студзеня — Каляды паводле старога стылю — афіцыйным сьвятам.

Калі Веры было 20 гадоў, Уладзімір Мікула, сябар-украінец, зь якім яна пазнаёмілася ў Оксфардзкім унівэрсытэце, заахвоціў яе да перакладу ўкраінскіх вершаў для аднаго літаратурнага часопісу. Маладая, закаханая па вушы перакладчыца пачала вывучаць ўкраінскую мову са слоўнікаў і анталёгіяў паэзіі.

Яна сумяшчала гэтыя свае зацікаўленьні з фармальным навучаньнем у каледжы сьвятой Гільды ў Оксфардзе, дзе ў 1955-1957 гадох вывучала старажытную ангельскую і старажытную нарвэскую мовы, і ў каледжы Бэдфард у Лёндане, дзе ў 1958-1961 гадох вывучала матэматыку і хадзіла на неабавязковы курс украінскай мовы.

У 1957 годзе яна апублікавала свой першы пераклад — пралёг да паэмы “Майсей” Івана Франка, які быў прызнаны настолькі важнай вяхой ва ўкраінскай культуры, што праз 40 гадоў Саюз украінскіх пісьменьнікаў у Кіеве адзначыў яе адмысловай прэміяй, прысьвечанай памяці Франка. Франко стаў першым з 47 украінскіх паэтаў, якіх яна перакладала, але імя сабе яна зрабіла перакладамі з найбольш славутага сына Ўкраіны, народнага паэта Тараса Шаўчэнкі.

Калі ў 1961 годзе ў Лёндане выйшаў яе сёньня славуты перакладны зборнік “Песьня зь цемры”, у якім яна зьмясьціла пераклады найбольш вядомых твораў Шаўчэнкі, літаратуразнаўцы адзначалі, што Рыч ад усіх іншых перакладчыкаў Шаўчэнкі адрозьнівае перш за ўсё яе адданасьць пераказу паэтычнай атмасфэры і рытму. На аснове яе перакладнога зборніка быў пастаўлены спэктакль у лёнданскім тэатры Крыплгейт, а фрагмэнт зь яе перакладу шаўчэнкаўскага “Каўказу” стаіць як эпіграф на помніку Шаўчэнку ў Вашынгтоне, які быў адкрыты 24 чэрвеня 1964 году.
Зборнік яе ўласнай паэзіі ўключаў таксама пераклады зь Якуба Коласа і Максіма Багдановіча...


Зборнік яе ўласнай паэзіі “Portents and Images” (“Прадвесьці і вобразы”) выйшаў у выдавецтве “Mitre Press” у Лёндане ў 1963 годзе. Зборнік уключаў таксама пераклады зь беларускіх паэтаў Якуба Коласа і Максіма Багдановіча. Пераклад верша “Зімой” Багдановіча ў наступным годзе быў апублікаваны ў часопісе “The Muse” ў ЗША, а потым перадрукаваны ў яе перакладной анталёгіі беларускай паэзіі “Like Water, Like Fire” (1971). Анталёгія, хоць апублікаваная пад патранатам ЮНЭСКА, была забароненая цэнзарамі ў Савецкім Саюзе.

У Рыч былі і іншыя сутычкі з аўтарытарнымі ўладамі за “жалезнай заслонай”, зьвязаныя зь яе журналісцкімі заняткамі, а таму яна пачала адасабляцца ад свае сям’і, каб не выстаўляць яе на нейкія пагрозы. У 1969 годзе, працуючы як вольнанаёмны перакладчык расейска- і ўкраінскамоўных тэкстаў зь фізыкі, яна сустрэла Джона Мэдакса, выдаўца навуковага тыднёвіка “Nature”. Пасьля “сяброўскай размовы і некалькіх чарак шэры” ён наняў яе як карэспандэнтку па СССР і Ўсходняй Эўропе з аплатай ад колькасьці радкоў і з дадатковым ганарарам 5 фунтаў стэрлінгаў на тыдзень. Кантракт, які яны пачаткова падпісалі на шэсьць месяцаў, зацягнуўся на 20 гадоў.

Вера згадвала, як яе “тузалі” спэцслужбы ў Польшчы за артыкулы, у якіх яна падтрымлівала гданьскую “Салідарнасьць” Леха Валэнсы, прафсаюзны рух, здушаны ўвядзеньнем ваеннага становішча ў 1981 годзе. Пад псэўданімамі яна дасылала артыкулы ў дысыдэнцкія часопісы ў Польшчы і Вугоршчыне ды падтрымлівала маладзёвыя групы, якія імкнуліся зрынуць камунізм у абедзьвюх краінах. Ахвота Рыч да ўдзелу ў тайных выхадках схіліла яе, пераапранутую за беларускую сялянку, прашмыгнуць цераз польска-савецкую мяжу, каб сустрэцца з тамашнімі актывістамі.
Яна была расчараваная тым, што не дачакалася ніякага прызнаньня з боку беларускіх уладаў...


Для “Nature” яна пісала пра злоўжываньні псыхіятрыі ў “лячэньні” палітычных вязьняў у Савецкім Саюзе, такіх як Леанід Плюшч, украінскі матэматык, якога аб’явілі псыхічна хворым і зьняволілі разам з сапраўднымі псыхічна хворымі ў Днепрапятроўску ў 1972 годзе. Калі Ўкраіна ў 1991 годзе стала незалежнай, Вера пачала туды наведвацца, а яе ўклад у культуру гэтай краіны быў адзначаны ордэнам княгіні Вольгі, якім яе сваім указам у 2007 годзе ўганараваў прэзыдэнт Віктар Юшчанка. Вера лічыла гэта “вяршынным момантам” свайго жыцьця. Сябры кажуць, што яна была расчараваная тым, што не дачакалася ніякага прызнаньня з боку беларускіх уладаў, якім увесь час была бяльмом на воку.

Нягледзячы на вельмі старанны і дробязны падыход да сваёй працы, Рыч вяла хаатычнае асабістае жыцьцё і ня выйшла замуж, хоць у яе было некалькі раманаў. Яна часта званіла выдаўцам, шматслоўна і бязладна просячы прабачэньня за не дасланыя ў час матэрыялы, нярэдка прыпісваючы спазьненьні кампутэрным “аварыям”. Яе праіндэксаваны архіў за 40 гадоў разам з 60-гадовым архівам яе памерлай маці быў раскіданы і перамяшаны ўзломшчыкамі ў 1993 годзе, і яна працягвала працаваць “з агромністай кучай папераў, пазапіхваных у скрынкі як папала”. Аднак яна ўвесь час заставалася пладавітым аўтарам, публікуючы артыкулы ў такіх выданьнях, як “New Scientist”, “The Times Literary Supplement”, “Physics World”, “The Tablet” і “Index on Censorship”.

Падарожнічаючы па сьвеце ў пошуках журналісцкага матэрыялу, Рыч начавала ў пустых вакзальных будынках і аўтобусных дэпо з прычыны як недахопу фінансавых сродкаў на лепшыя начлежкі, так і няўвагі да асабістых выгодаў і матэрыяльных дабротаў. Сваю вытрымку, якая дазваляла ёй кожныя два тыдні куды-небудзь выпраўляцца па прафэсійнай лініі, яна загартавала цягам гадоў, праведзеных у журналісцкіх паездках па Ўсходняй Эўропе, дзе нормай яе жыцьця наогул была гульня ў карты пры гарэлцы да позьняй ночы, пераплеценая сьпяваньнем народных песьняў.

Ад 2006 году да свае сьмерці яна вяла штотыднёвую калёнку ва “Ўкраінскай думцы” – газэце ўкраінскай дыяспары ў Вялікабрытаніі. У 1998 годзе Вера рэанімавала свой паэтычны часопіс “Manifold”, які выдавала ў 1962-1969 гадох, замаўляючы для яго матэрыялы і час ад часу пішучы ў ім парады для паэтаў-пачаткоўцаў.
Сваю вытрымку яна загартавала цягам гадоў, праведзеных у журналісцкіх паездках па Ўсходняй Эўропе...


Нягледзячы на сваю нямогласьць і лекаваньне, яна працягвала ўдзельнічаць у штотыднёвых занятках па размоўнай практыцы ва Ўкраінскім інстытуце ў Голанд Парку ў Заходнім Лёндане, дзе таксама чытала свае пераклады ўкраінскай паэзіі ў мультымэдыйным праекце, інсьпіраваным “аранжавай рэвалюцыяй”, пад назвай “Ад Мазэпы да Майдану”. На яе лекцыі аб славянскай літаратуры ва ўнівэрсытэтах у Бірмінгеме, Лёндане і Эдынбургу заўсёды прыходзіла шмат слухачоў.

Апошнія гады свайго жыцьця Рыч самаадана прысьвяціла аналізу наступстваў аварыі ў Чарнобылі. Разам зь ядзерным фізыкам Аланам Флаўэрзам з Кінгстанскага ўнівэрсытэту яна стала рухавіком намаганьняў, якія ў канчатковым выніку прывялі да заснаваньня ў Менску Міжнароднага экалягічнага ўнівэрсытэту імя савецкага дысыдэнта і ляўрэата Нобэлеўскай прэміі Андрэя Сахарава. Установу падтрымліваў фонд зь Вялікабрытаніі. Яна называла выбух чарнобыльскага ядзернага рэактара ў 1986 годзе ды яго экалягічныя і грамадзкія наступствы “трагічнай ранай” украінскай і беларускай гісторыі, ранай, якой яшчэ трэба загаіцца.

Да самай сьмерці Рыч працягвала працаваць над перакладам “Кабзара” Шаўчэнкі, каб пасьпець з поўным перакладам на 150-я ўгодкі сьмерці паэта, якія прыпадаюць на 2011 год. Перакладаючы найбольш вядомы верш Шаўчэнкі “Запавет”, яна напісала: “Then in that great family, / A family new and free, / Do not forget, with good intent / Speak quietly of me” (І мене в сім'ї великій, / В сім'ї вольній, новій, / Не забудьте пом'янути / Незлим тихим словом.)
Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава Андрэй Кузьнечык
XS
SM
MD
LG