9 чэрвеня спаўняецца 135 год з дня нараджэньня Івана Луцкевіча, грамадзкага і палітычнага дзеяча, стваральніка першага нацыянальнага гістарычнага музэю, заснавальніка першай беларускай гімназіі.
Герой нашых 20 нечаканых фактаў — Іван Луцкевіч.
1. Меў вельмі нэрвовы характар
Грамадзкі дзеяч Адварды Будзька адзначаў, што Іван Луцкевіч «...шмат бяды меў, здабываючы грошы на пільныя расплаты за беларускія выдавецтвы і на даўгі; аж мне здаецца, што ад прыкрасьці з гэтага стаўся нэрвовым. Гэты дэфэкт нажыўшы — нажыў сабе і абідчыкаў».
Па ўспамінах каханай Івана Луцкевіча Юліяны Вітан-Дубейкаўскай (у дзявоцтве Юліяны Мэнке), «...ён — энтузіяст, ідэаліст, жывы, рухавы, запальны, хутка дэнэрваваўся, і калі ўспыліў, быў няўстрыманы й мог добра вылаяць, але гэта хутка ў яго праходзіла і ён потым шкадаваў свой гнеўны парыў...»
2. Вальсы Шапэна натхнялі яго на рамантычна-любоўны настрой
Юліяна Вітан-Дубейкаўская пісала: «Выпіўшы гарбату, пан Іван пачаў перабіраць ноты на піяніна і, знайшоўшы вальсы Шапэна, папрасіў Лялю [Ляля Мэнке — малодшая сястра Юліяны, актрыса Беларускай драматычнай дружыны Францішка Аляхновіча — В. Дэ Эм] іх зайграць. «Мне хочацца гэты прыемны вечар закончыць прыгожай музыкай!» Я села каля яго на канапе. Мы слухалі, марачы кожны сваё, раптам пан Іван узяў маю руку й пачаў ціха гладзіць кожны пальчык, а затым затрымаў у сваёй руцэ, пакуль Ляля ня скончыла ігру. «Ну, мне пара дахаты, — падняўся пан Іван. Я праводзіла яго на вуліцу. Ён ціха сказаў: «У мысьлях я цалаваў вам кожны пальчык...»
3. Максім Гарэцкі захапляўся «эўропейскасьці выгляду» Івана Луцкевіча:
«Дзьве асаблівасьці кінуліся мне ў вочы на беларускім полі: эўропейскасьць выгляду і энэргічнасьць Івана Луцкевіча. Вока, прызвычаенае да беларускай дэмакратычнай, казаў той, нядбайнасьці ці проста нічым не закрытай неахайнасьці ў вопратках і апрананьні, было прыемна заваблена эўропейскай, скажу я, акуратнасьцю ў яго (...) касьцюме. Тое самае было і ў манэрах, і ў абхаджэньні зь людзьмі. Вуха, прызвычаенае да славеснай размазьні, бясконца нуднай гутаркі ці маркотнай маўклівасьці замучаных ідэйнасьцю грамадзян Беларусі, было прыемна заваблена сьціснутай, кароткай і цэннай, а глаўнае энэргічна-рашучай гутаркай гэтага правадыра беларускага руху».
4. Прыслуга ратавала яго і брата ад голаду
Па ўспамінах Вітан-Дубейкаўскай: «Браты Антон і Іван Луцкевічы, як я прыкмеціла і да прыходу немцаў, жылі вельмі скромна, а цяпер, у акупацыю, пачалі зусім дрэнна аджыўляцца: каб ня рупнасьць і спрыт іх прыслугі Пятрусі, то мусі бы змарнелі ад голаду. (...) Пятруся рупілася аб тым, каб адабраць частку грошай, калі Іван якія-небудзь грошы атрымоўваў, каб адлажыць іх на ежу, кватэру, яе пэнсію. (...) Была, адным словам, адданы ім чалавек і друг...»
5. Ён адшукаў сьвятую для мусульман кнігу, напісаную па-беларуску, «Аль-Кітаб»
У артыкуле за 1918 г. «Ай-Кітаб-Кіцёп» (які быў надрукаваны ў «Беларускім жыцьці» № 6, 1920) ён пісаў:
«„Ай-Кітаб“ (...) зьбеларушчылі ў слово „Кіцёп“. Гэта кніга сьвятая ёсьць тлумачэньне Корану, яго важнейшых прыповесьцяў. (...) Пісаны пабеларуску Коран і „Ай-Кітаб“ выходзіць з ужытку і як непатрэбная рэч затрачываецца. Доўга прышлося шукаць яе вучоным і толькі шчасьлівы выпадак давёў мяне да яго ў 1915 г. перад заняцьцем Вільні немцамі. Знайшоў я яго ў татарскага муллы Сьцяпана Палтаракевіча ў ваколіцы Сорак-Татары пад Вільняй».
Гісторык Юры Туронак у артыкуле «Па плёнах пазнаеце іх» скептычна адзначаў, што «ня быў Луцкевіч адкрывальнікам кітабаў — яны ўжо ў палове ХІХ ст. вывучаліся прафэсарам Пецярбурскага ўнівэрсытэту А. Мухлінскім».
Літаратуразнаўца і гісторык Анатоль Сідарэвіч у артыкуле «Авохці мне!.. Некалькі міфаў пра Івана Луцкевіча з нагоды аднаго тэлесюжэта» («Наша ніва», 9.10.2014 г.) больш спагадна піша: «Пра кітабы ведалі і да І. Луцкевіча; ягоная ж заслуга ў тым, што ён паказаў іх вучонаму сьвету як пісаныя менавіта па-беларуску (а не „па-руску“ ці „на белорусском наречии русского языка“)».
6. У «Аль-Кітабах» знаходзіў доказы адметнасьці беларускай мовы
У тым жа артыкуле «Ай-Кітаб-Кіцёп» Іван Луцкевіч пісаў: «Разглядаючы гэтае старое правапісьмо, пісанае арабістыкай, мы бачым дзьве характэрные асобнасьці, якіх у кірылічным тэксьце старых беларускіх памятнікаў не спатыкаем, гэта ясны згук „дз“, напрыклад: дзень, невідзелі і г.д. Для гэтага згуку „дз“ у арабскай транскрыпцыі існуе асобае начартаньне літары „д“ — яна перачоркнута. Так-сама другі згук „ць“, напрыклад цёмна, сьветласьці, міласьць, — у кірылічнай транскрыпцыі было-бы: тёмна і сьветласті, міласть, а тутака бачым, што згукі „дз“ і „ць“, ясна пісаліся арабістыкай, так як яны ў жывой мове XVI, XVII вякоў выгаварываліся. Гэта ёсьць ня збураны доказ, што жывая беларуская мова мае гэтыя два характэрныя згукі ад надаўнейшых часоў і што новая беларуская транскрыпцыя гражданіцай і лацінкай зусім правільная, а ўсе хітрыкі максвафілаў, якіе не прызнавалі „дз“ і „ць“, фундуючыся на ўбогасьці і беднасьці кірылічнага правопісу ў недахваце знакаў для перадачы памянёных жывых згукаў беларускай мовы „дз“ і „ць“, ня маюць пад сабой ніякай навучнай падставы, апрача русыфікатарскай тэндэнцыі...»
7. Прыслуга абуралася, што замест саланіны Іван Луцкевіч купляў старадаўнія рукапісы:
«...дала пану Івану грошы й даручэньне зайсьці па дарозе да кумы, каб забраць замоўленую зь вёскі саланіну. Доўга пан Іван не вяртаўся, а калі прыйшоў, то ня мог нахваліцца, які цікавы рукапіс здабыў замест саланіны. На вячэру мусілі затое есьці сухі хлеб. Ён гатовы ўсе грошы траціць у свой музэй!»
8. На яго і брата жаліўся рэдактар «Нашай долі»
З артыкула Францішка Ўмястоўскага (Дзядзькі Пранука) «Аб «Нашай долі» (Беларускія ведамасьці, № 3 1921 г.): «...я атрымаў ад Тукеркеса [Ян Тукеркес, рэдактар «Нашай долі» — В. Дэ Эм] ліст, у якім ён мне пісаў, каб я хутчэй прыяжджаў да Вільні, бо сам ён ня можа паладзіць з Луцкевічамі. Сягоньня ня памятаю, з чаго ў іх пайшла сварка: досьць таго, што прыехаўшы, я ўсіх згадзіў, і празь некі тыдзень выйшаў першы нумар «Нашае долі».
9. Не любіў пісаць артыкулаў
Па ўспамінах Максіма Гарэцкага: «Гутарка Івана Луцкевіча была зазвычай цікаўная і цэнная, бо ён меў багатае навуковае знацьцё і аж да сьмерці йшоў разам з сусьветным прогрэсам. Хацелася іногды схапіць карандаш і запісываць за ім, каб ды ня згубілася, бо сам Іван Луцкевіч работу свайго пяра ўсё адкладваў на пазьнейшы, вальнейшы ад чорнае працы час, — усё адкладаў і забраў ад нас сваё знацьцё з сабою ў труну».
Юліяна Вітан-Дубейкаўская дапаўняе: «...трэба сказаць, што Іван Луцкевіч не любіў пяра, ягоныя думкі плылі гэтак хутка, што пяро не пасьпявала за імі, але ён меў дар слова і ўмеў захапіць слухачоў».
10. Разам з Вацлавам Ластоўскім быў фундатарам кнігі Максіма Багдановіча «Вянок»
Ластоўскі ў артыкуле «Мае ўспаміны аб М. Багдановічу» («Крывіч» № 1, 1926 г.) піша: «...М. Багдановіч надаслаў у рэдакцыю „Нашай нівы“ рукапіс (...). Рукапіс гэты пралежаў у рэдакцыі больш паўгода, бо не было грошай, каб надрукаваць яго. I толькі ў 1913 годзе былі дабыты грошы (...). Мая швагерка, літоўская пісьменьніца Пеледа, прывезла мне з Кейдан старое антыпэдзіюм [завеса ці пліта з упрыгожаньнямі на пярэднім баку алтара — В. Дэ Эм] з гербам „Равіч“. Гэтае антыпэдзіюм прадаў Іван Луцкевіч нейкаму памешчыку, каторы пячатаўся гербам „Равіч“ (дзева едзе на мядзьведзю), за трыста рублёў. 150 руб. з гэтых грошай пайшло на аплату друкарні за друкаваньне „Нашай нівы“, а другіх 150 руб. прызначаны на выданьне вершаў М. Багдановіча».
11. Быў у канфлікце з Вацлавам Ластоўскім
Вітан-Дубейкаўская пісала пра Ластоўскага: «...у яго была хвараблівая амбіцыя, ён ня мог прымірыцца, чаму ня ён, а браты Луцкевічы, асабліва Іван, іграюць першую скрыпку сярод беларусаў. Спачатку ён стараўся капіяваць Івана (...) А потым стараўся вылазіць наперад са сваімі, другі раз, недарэчнымі прапазыцыямі, ён хацеў стаяць на чале беларускага вучыцельскага саюзу і разьбіваў дружную працу, а ў апошнія гады нямецкай акупацыі (...) падпаў пад уплыў нямецкага палітычнага агента Зузэміля і стаў рабіць праз гэта проста шкодную працу. (...) Іван усё ня мог прымірыцца з гэтым, як можна ставіць свае асабістыя амбіцыі вышэй справы грамадзкай. (...) ведаю, што (...) В.Ластоўскі (...) псаваў ня раз Івану нэрвы».
Ластоўскі ж (апісваючы быт «Нашай нівы») таксама выказваў сваю крыўду: «...склад рэдакцыі (...) рэзка распадаўся на дзьве групы (...) Да „верхняй“ палаты належалі: А. Уласаў, браты Луцкевічы (...). „Ніжняя“ палата складалася зь Ядвігіна Ш., Купалы, Ластоўскага і Палуяна (...) Рэдакцыя ў цэлым ніколі ня сходзілася. (...) Паміж сабою працаўнікі гэтых дзьвюх „палат“ рэдка сустракаліся; у тэхнічных справах рэдакцыі зносіліся праз замкнутыя на ключ дзьверы па шчэлцы над парогам. Праз гэту шчэлку перасылаліся туды і назад рэдакцыйныя матэрыялы і карэспандэнцыя. (...) Ясна, што пры такім падзеле „верхняя“ і „ніжняя“ палаты думалі па-рознаму, жылі рознымі ідэаламі, насілі ў сабе зародкі розных кірункаў нацыянальнай мысьлі».
12. Частаваў параненага Максіма Гарэцкага вінаградам:
«...у лістападзе 1914-га году сустрэліся мы ў віленскім гошпіталі „Мішмерас Хойлем“, дзе я ляжаў цяжка паранены, з аскялёпкам нямецкае гранаты ў назе. Ня блізкі сьвет і мокрае надворʼе, а Йван Луцкевіч даведаўся мяне пры першай магчымасьці, прынёс вінаграду, разгаманіў мяне, быццам дыхнуў сьвежай струёй няўмірушчага жыцьця. (...) посьле-ж таго, як мяне даведаўся Іван Луцкевіч, я ляжаў там як у сваёй хаце пад апекай маткі і добра лепшаў».
13. Разам з братам Антонам быў адным з заснавальнікаў першай у Вільні масонскай ложы «Лучнасьць»
Гісторык Аляксандр Смалянчук у артыкуле «Беларускі рух пачатку XX ст. і ідэя палітычнай нацыі» адзначае: «...ў 1910 г., (...) у Вільні ўзьнікла масонская ложа „Лучнасьць“, сярод заснавальнікаў якой былі браты Луцкевічы. Гэта ложа абʼядноўвала прадстаўнікоў дэмакратычных плыняў польскага, беларускага, літоўскага, яўрэйскага і рускага этнасаў».
14. Ніколі не пазычаў грошай у палітычных партнэраў
Вітан-Дубейкаўская ўспамінае, як Іван Луцкевіч вучыў яе: «Памятайце, што калі б, паміж іншага, палкоўнік Р. (Oberst R.) прапанаваў грошы на падарожжа, то зрабеце гэтак, быццам пані не зразумела, у чым справа. Каб застацца незалежным, ніколі нельга браць грошай у палітычнага партнёра».
15. Выдаваў разам з братам Антонам газэты на расейскай і польскай мовах
Паралельна з выданьнем «Нашай нівы» браты Луцкевічы выдавалі «Kurier Krajowy» і «Вечернюю газету». Аляксандр Смалянчук піша: «I рускамоўнае, і польскамоўнае выданьні імкнуліся выклікаць сымпатыі да беларускага руху. „Вечерняя газета“ асьцярожна згадвала пра мясцовыя беларускія карані большасьці рускай грамадзкасьці краю. „Kurier Krajowy“ заклікаў шукаць згоду і паразуменьне зь беларусамі».
16. Ставіўся да рэлігіі вельмі спакойна
Вітан-Дубейкаўская адзначае: «Асабіста Іван над рэлігійнымі і мэтафізычнымі пытаньнямі не задумваўся. Яго жывая, дзейная натура ня мела містычнага нахілу, і ён, як разумовы прыхільнік сацыялістычных тэорый, адышоў ад касьцёла (...). Я бачыла, што ён развучыўся маліцца і калі я пачынала гутаркі на рэлігійныя тэмы, якія заўсёды былі блізкія майму сэрцу, ён ухіляўся ад гэтых пытаньняў (...). Ксяндзоў-палякаў — у бальшыні з нацыянальным шавінізмам — Іван не прызнаваў, ну, а пара ксяндзоў беларусаў... Былі добрымі супрацоўнікамі на беларускай ніве, але якраз таму яны, як калегі па працы, не надаваліся, як аўтарытэтныя спаведнікі».
17. Адмаўляўся жаніцца, каб не ісьці да жонкі ў прымы
Па ўспамінах Вітан-Дубейкаўскай: «...Яська казаў, што пакуль вайна, ён ня можа жаніцца. (...) ну і ягоныя матарʼяльныя варункі на гэта не дазваляюць. Дарма я старалася яго пераканаць, што ў доме маіх бацькоў мы маглі б мець сваю кватэрку. Я ж зарабляю, гэтак нам хопіць на нашыя скромныя выдаткі. Гэтая прапанова абурыла Івана: як я сабе гэта ўяўляю! Ён войдзе ў чужую сямʼю й жонка на яго працаваць будзе! Не, для яго гэткая сытуацыя немагчымая, гэта супраць ягонага гонару. Калі ён здолее столькі зарабляць, што зможа ўтрымаць сваю сямʼю, тады мы абвянчаемся. Цяпер, у часы акупацыі, ён нідзе працаваць ня можа, бо ўтраціў бы сваё незалежнае становішча й ня мог бы праводзіць сваю лінію ў палітычнай працы. Трэба чакаць канца вайны!»
18. Не хацеў лячыцца ад сухотаў
Гневаўся на сваю каханую, калі яна прасіла заняцца здароўем: «Іван так разышоўся, што было чуваць і на кухні. Тут на падмогу прыйшла й добрая Пятруся, і мы разам пачалі даказваць Івану, што ён да рэшты змарнуе здароўе, калі ня будзе лячыцца. Нашы доказы яшчэ больш разгневалі Івана і нарэшце ён злосна кінуў: «Добра, што я яшчэ не жанаты, а то мусі і ўдзень, і ўначы ня меў-бы спакою, усё-б мяне пілавалі сваім лячэньнем і пані, і слуга!»
19. Як безнадзейна хворага на сухоты — Івана Луцкевіча ледзь ня выкінулі з санаторыю ў Закапаным
За дзевяць дзён да сьмерці Івана Юліяна Вітан-Дубейкаўская пісала Антону Луцкевічу: «...К сожалению, я ничего ўтешительного насчет Ивана сообщить не могу, доктора признали его окончательно безнадёжным и считают, что через несколько месяцев он покинет нас, его даже хотели неприметно ўдалить из санатория. Ляля там, пока, что уладила, но не знает как быть, и я еду к ним на помощь... (...) если Иван выскажет горячее желание вернуться домой, то думаю его взять, посмотрю, может ли он перенести дорогу...»
20. Перад сьмерцю шкадаваў, што не ажаніўся з каханай Юліянай
«Юлінька, — пачаў Іван, — гэтыя апошнія месяцы, лежачы самотны й хворы, я меў шмат часу быць із сваімі думкамі. І я думаў аб табе, я ізноў перажыў, як мы пазнаёміліся й пакахаліся, якая ты для мяне была заўсёды добрая, а я часта быў „немагчымы“. А галоўнае, што я не парупіўся даць табе сваё імя. І вось гэта мяне асабліва мучыць, што за ўсімі справамі я забыўся аб нашай асабістай справе. Чаму ты мяне ў той час ня лаяла й не дамаглася свайго права?»
*ліст адшуканы Леанідам Дранько-Майсюком у LCVA (Вільня)
у падрыхтоўцы матэрыялу былі выкарыстаны перадусім наступныя крыніцы:
«Беларускія ведамасьці», № 3 1921 г. (электронны рэсурс Бібліятэкі Акадэміі навук Літвы імя Ўрублеўскіх).
«Беларускае жыцьцё» № 11,1919 г.; № 6, 1920 г. (электронны рэсурс Бібліятэкі Акадэміі навук Літвы імя Ўрублеўскіх).
Вітан-Дубейкаўская Ю. Мае ўспаміны. Вільня, 1994 г.
«Крывіч» № 1, 1926 г. (электронны рэсурс Бібліятэкі Акадэміі навук Літвы імя Ўрублеўскіх).
Луцкевіч А. Барацьба за вызваленьне. Вільня/Беласток, 2009 г.
Луцкевіч А. Да гісторыі беларускага руху. Вільня/Беласток, 2010 г.
«Наша думка» № 11, 1921 г. (электронны рэсурс Бібліятэкі Акадэміі навук Літвы імя Ўрублеўскіх).
«Наша ніва», 9.10.2014 г.
Смалянчук А. Беларускі рух пачатку XX ст. і ідэя палітычнай нацыі // http://pawet.net
«Спадчына» № 1, 1991 г.
Туронак Ю. Мадэрная гісторыя Беларусі. Вільня, 2008 г.
