У Вязынцы, на Купалавай зямлі, і праз тры гады я адчуў сябе, нібы ў сваёй талерцы, пагаварыўшы зь першым стрэчным. Зрэшты, сёньня тутэйшыя людзі называюць сваю малую Радзіму інакш.
Спадар: “Мы жывем у сталіцы фэрмэрскай рэспублікі. Працую ў Закрэўскага. Мы называем яго панам, а ён нас — работнікамі...”
Карэспандэнт: “Але ж ня парабкамі?”
Спадар: “Не, вядома. Працы хапае, але добры заробак, адносіны. У Вязынцы робяць ад 16 да 60. Адсюль не пабягуць...”
Калегі называюць 66-гадовага спадара Закрэўскага “патрыярхам фэрмэрства”. Дайце веры — ягоная гаспадарка, бадай, адна корміць бульбай усё Маладэчна. Кажа Ўладзімір Іванавіч:
Гэта сёньня ў яго за дзьве сотні га зямлі, прыстойная тэхніка, да паўсотні сьвіней. Калісьці, на пачатку 90-х, пэрспэктыўнаму старшыні Радашкавіцкага сельсавету зрабіць крок у фэрмэрства, як ён кажа, было нібы ў бездань. Але — прымушала памяць.
Закрэўскі: “Думаеце, трэба мне была б тая зямля? Але калгас забраў землі маіх бацькоў, і яны засталіся ні з чым, не маглі знайсьці купку сена, каб цяля навязаць. Дык вярнуў бацькоўскія землі. У нас бы гаспадары былі, каб не застрэлілі. Колькі людзей загінула за данос?! У Сыбір вывозілі тых, хто хацеў працаваць на сваёй зямлі. А цяпер зямлі хапае, а салома на палетках. У Вязынцы прапаноўваў сена накошанае — бярыце, хто хоча. Дык адзін даяр знайшоўся працаздольны, 5 кароў трымае. Астатнія прызвычаіліся, каб дзяржава забясьпечыла, альбо крадуць...”
Натуральна, кажа суразмоўца, у фэрмэрскай справе ёсьць і свае прыстасаванцы. Але тут, як на кірмашы, ўсё мае сваю цану. І называецца сваімі імёнамі.
Закрэўскі: “Дапусьцім, закрыліся Гаўрыленкі, якія грымелі — усё прапілі-прагулялі. Цяпер браць няма чаго, дык набралі дзяцей бізнэс зрабіць. Ёсьць Марына такая, мела краму. Дык прыйшла ў сельсавет, кажа — яны ж столькі ядуць! Хрумстаюць ды хрумстаюць! Яна думала, каб яны сьвятым духам жылі”. (Сьмяецца.)
У часы 90-х тутэйшаму фэрмэрству пашанцавала. Уплыў тагачаснага маладэчанскага мэра Генадзя Карпенкі падахвочваў самых прадпрымальных на вёсцы браць напоўніцу крэдыты на зямлю ды тэхніку. Праз дзесяцігодзьдзі, аднак, у “фэрмэрскай рэспубліцы” іх засталося каля пятнаццаці. Групуюцца акурат у Вязынцы і навакольлі. Але ўжо гэтую, як пісаў Купала, “сакаліну сям’ю” не пахіснуць.
Януш: “Хочацца працаваць — ёсьць і сілы, настрой, агеньчык у вачах, вялікі вопыт. Кожны год езьдзім — Польшча, Галяндыя, Данія, Чэхія, Расея, Малдова — усё вывучана. Хочацца ўвасобіць у рэальную вытворчасьць. І мы абавязаны быць мацнейшыя за іх. Інакш мы ня будзем беларусамі!”
36-гадовы Вадзім Януш у фэрмэрстве 12 гадоў. Вадзім — аграном, таленавіты садавод. Спэцыялізуецца на гадоўлі саджанцаў яблыняў, груш, трускалак, суніц. На ўзятых у арэнду 10 га яму ўдаецца іх выгадоўваць ад 80 да 90 тысяч штогод. Ён лічыць, што справа гэтая звышдаходная — як для асобы, так і для дзяржавы.
Януш: “30% рэнтабэльнасьці! Тым больш, тут патрабуюцца вялікія затраты рабочай сілы, заробкі добрыя можна плаціць. У нас 500—600 тысяч мінімум атрымліваюць. Акурат тыя 300 даляраў, што, як кажа наш прэзыдэнт, атрымлівае кожны калгасьнік. Гэта ж ня проста “давальныя” грошы, а заробленае за тавар, які прадалі на рынку. У мінулым годзе ў мяне ўвесь тавар у Расею забралі — тон 20. Тавар вельмі запатрабаваны!”
У фэрмэрскім асяродзьдзі Маладэчаншчыны добра ведаюць словы, якія публічна сказаў кіраўнік вэртыкалі Касабуцкі: маўляў, у сваёй гаспадарцы фэрмэрам зямлі не даваў, ня дам і тут. Вадзім Януш адчуў гэта на сабе, калі прасіў 150 га ў арэнду.
Януш: “Як сказаў Касабуцкі, садоў у Маладзечанскім раёне на 300 га дастаткова. І на кірмашы будуць купляць польскія яблыкі, бо садаводзтва тут не падтрымліваецца. У сябе на ўчастку пабудаваць сховішча, хату — трэба дазвол Лукашэнкі. Прынамсі, так трактуюць юрысты ў нашым райвыканкаме. (Сьмяецца.) Нават калі парканы ставіць, трэба ўзгадняць...”
Але не дадуць у Маладэчне — дадуць у іншым месцы. Кажа спадар Януш:
Януш: “Мы ўжо атрымалі запрашэньне з Магілёўскай вобласьці, выбралі добрыя землі. Адкрылі каапэратыў на 4 фэрмэраў. Пасадзілі вялікі пітомнік. Тут 150 га не далі, а там 400 даюць. Будзе 200 га саду — найбуйнейшы пітомнік для краіны...”
***
Часіны пасьля вірлівай восеньскай працы — ня толькі дзеля адхланьня, але й роздуму, дыскусій. Яшчэ тры гады таму спадар Закрэўскі выказаў мне тэзу, якую нязьменна любіць паўтараць і сёньня.
Закрэўскі: “Сёньня можа выжыць толькі буйная фэрмэрская гаспадарка. І пра 100 га гаварыць няма чаго — гэта павінна быць 500 альбо 1000 га. Немагчыма мець фэрмэру ўсе віды тэхнікі ды навеснага абсталяваньня...”
У часе сустрэч у “фэрмэрскай рэспубліцы” тэма ўсплыла. Дакладней, закранула фэрмэраў менш заможных, чым Закрэўскі. Пра гэта я гутарыў з ужо знаёмым мне Кастусём Корсакам ды наймаладзейшым тут Аўгенам Цітуленкам. Апошняга называюць і самым эпатажным. Вось што расказаў ён пры сустрэчы яшчэ тры гады таму:
Цітуленка: “Я зямлю не атрымаў, а захапіў. Я фэрмэр-захопнік. Мне 8 гадоў зямлю не давалі. Камісій многа было — рай-, аблвыканкамы, Гіпразем і суды мною займаліся. А раз зямлю захапіў, дапамогі ніякай ад дзяржавы не паступіла. Думалі: усё кіну. А ў мяне шасьцёра дзяцей! Я шмат грошай уклаў. І воляй-няволяй я ўжо закладнік сваіх учынкаў”.
Ну, а цяпер памянёныя спадары ўступаюць у спрэчку з самім “панам” Закрэўскім.
Цітуленка: “Калі Закрэўскі кажа, што ў моцнага фэрмэра 500 га, я прапаную яму легчы на 2 месяцы ў больніцу. І паглядзім, што будзе зь яго зямлёй. Болей, вядома, лепш — павялічэньне зваротных сродкаў. Але можна атрымаць большую аддачу і выручку на плошчы, напалову меншай...”
Карэспандэнт: “А калі Беларусь глыбей інтэгруецца ў Эўропу і адтуль хлыне таньнейшая прадукцыя — ці змогуць фэрмэры зь ёю канкурыраваць?”
Цітуленка: “Хімізацыя палёў у нас мінімальная. Убіраецца хіба пустазельле. І ніхто з нас не скарыстоўвае ні стымулятары росту, ні гарманальнае ці мадыфікаванае насеньне. Ва ўсякім выпадку, пры любым рынку сваю нішу мы таксама знойдзем...”
Ізноў слова спадару Закрэўскаму — на камэнтар.
Закрэўскі: “Канечне, буйная гаспадарка заўсёды выжыве. Альбо малая, але спэцыялізаваная, дзе працуе сям’я — дзеці, родныя. Бо сёньня велічэзная праблема — няма спэцыялістаў. Старыя састарэлі, а маладыя верцяцца ля крамы...”
Карэспандэнт: “Каб перад вамі зараз мікрафон для абвестак, каго б вы запрасілі на працу з прафэсіяналаў?”
Закрэўскі: “Прыстойнага кіроўцу-экспэдытара, каб ня трэба было за ім бегчы выпісваць накладныя. Вопытнага трактарыста, бо на палетках ходзіш ззаду, рэгулюеш норму пасеву, колькі ўносіць угнаеньняў. За апошнія 13 год пярэрва ў часе адбылася...”
Карэспандэнт: “Калі трактарыст 220 тысяч улетку мае, а 50 тысяч узімку — хіба будзе ахвота працаваць?!”
Закрэўскі: “Я сваім па 700 тысяч плачу цэлы год. Каб працаваў, добра б заплаціў. А так пасадзіў бульбу, а ён ходзіць пад хатамі! Дык яны мне паказваюць — там смачная, там не — капалі, хто што хацеў...”
Урэшце падзяліўся-ткі спадар Уладзімір сваёй самай патаемнай ды вялікай радасьцю апошніх дзён.
Закрэўскі: “Дачка выявіла жаданьне працаваць у сельскай гаспадарцы, я ёй 100 га выдзеліў — будзе фэрмэрам. Зьбіраюцца хату будаваць, сад саджаць. Унуку 16 гадоў — дапамагае. А ў горадзе складана зараз, моладзь пачынае вяртацца — дык вось адзіны станоўчы момант вымалёўваецца...”
Вяртаючыся, заходжу да 65-гадовага спадара Анатоля Дваржэцкага. Фармальна дакумэнты на фэрмэрства ў Вязынцы ён падаў самым першым. І хоць вяскоўцы таксама завуць яго панам, усе ведаюць, што Казіміравіч —галоўны тутэйшы гаварун ды весялун.
Тры гады таму бамжы, ці, як іх называе гаспадар, “шурыкі”, скралі ды зьелі ягоную кабылу. Але пан Анатоль бедаваў нядоўга.
Дваржэцкі: “Кабыла была добрая. Ня мог, каб не было коней на двары. Купіў другую, здохла, а жарабя выпаілі малаком ад каровы...”
Вывеўшы на двор магутнага двухгадовага волата Кузю, які зьлёту ледзь не праглынуў мой фотаапарат, гаспадар запрасіў мяне ў хату. Там бегала месячнае сьвінчо, ледзь не загрызенае літаральна за дзень да таго дарослым кабаном. Яго пачухвала маці Дваржэцкага — 97-гадовая цётка Зося.
Зося: “Гаспадыняй была. Жылі нармальна і не галадавалі. Скаціну гадавала — аднаго кабана сябе, другога дзецям. Бацькі непісьменныя, не расьпішуся і сама. Я хацела ў школу, а сказалі: дзеўцы ня трэба, а трэба ў трапальні лён апрацоўваць. Я была спэцыялісткай! Век пражыла здаровай і ніколі не захварэла. Унука жаніла, дык польку танчыла. Дзядзькі замарыліся, а я кажу — давай яшчэ! (Сьмяецца.)
Дваржэцкі: “Нас пяцёра было, і ўсе выйшлі без усялякай мэдычнай дапамогі — павітуха прыйдзе, пупок перавяжа, і ўсё...” (Сьмяецца.)
Карэспандэнт: “Дык у чым сакрэт доўгажыхарства?”
Дваржэцкі: “Ціску ніякага не было. Палітыку ніколі не краналі. І доўга жылі!”
Я ля хаткі, дзе месьціцца Купалаўскі мэмарыяльны запаведнік. Сёлета ягоныя дзесяць супрацоўнікаў якраз прыбралі навакольле — вока адпачывае. Па беларускіх мерках, справы адносна неблагія — 7000 наведнікаў у год, самаакупнасьць на 30 адсоткаў. Навуковая супрацоўніца Ірына Трутнева пазнала мяне праз тры гады пасьля ранейшай сустрэчы. Але тады праз «Свабоду» мы дасылалі SOS. Зараз яна кажа:
Трутнева: За гэтыя гады страху замянілі на хаце і новай гонтай пераклалі. Ужо не цячэ, і летняя экспазыцыя так і зьмяшчаецца ў сьвірне. Адрамантаваны драўляны масток цераз рэчку Вязынку. Зруб калодзежа па-новаму складзены. Возера спрабавалі чысьціць, запусьцілі рыбу. Але ў званы ўжо біць ня трэба...”
Норка: “Ой, наступны год вельмі цікавы, бо першыя зьвесткі пра Вязынку з 1528 году — 480 гадоў будзе, як згадваецца наша Вязынка ў дакумэнтах ВКЛ.
60 гадоў з дня адкрыцьця музэю — не вылазім зь юбілеяў”. (Сьмяецца.)
