Аказалася пералётнаю птушкай ці птушанём, якое выпала з гнязда, і паэтка Віка Трэнас. Сёньня яна наша госьця.
Імя
— Прыхільнікі маладой беларускай літаратуры добра ведаюць імя паэткі Вікі Трэнас. Але нейкі час таму яна амаль зьнікла зь літаратурнага небасхілу. І вось зьявіўся яе двайнік. Дакладней, Віка Трэнас перастала падпісваць свае новыя творы псэўданімам, а вярнулася да сапраўднага імя — Вікторыя Ляйкоўская. З чым зьвязанае гэтае ў нейкім сэнсе рассакрэчваньне аўтаркі? Новымі жыцьцёвымі абставінамі, зьменай стылістыкі? Ці нечым яшчэ?
— Імя для пісьменьніка і публічнай асобы, як мы ўсе разумеем, — гэта ня толькі саманазва і тое, як нас завуць іншыя, гэта таксама брэнд. Блізу двух гадоў таму я зразумела, што псэўданім Віка Трэнас, узяты мной яшчэ ва ўзросьце 18 гадоў, у нейкім сэнсе вычарпаў сябе. Старажытнагрэчаскае слова, літаратурны і фальклёрны жанр, твор Мялеція Сматрыцкага, мае дасьледаваньні літаратуры эпохі барока, калі я была студэнткай філфаку БДУ — слова «трэнас», па-ранейшаму блізкае мне, стала занадта вузкім. Яно ўжо не зьмяшчала ўнутры сябе ўсё тое, чым я цяпер займаюся: пісьменьніцтва ва ўсемагчымых формах, журналістыку і публіцыстыку, рэдактуру навуковых, мэтадычных і нон-фікшн кніг, карэктуру, пераклады, культурны мэнэджмэнт, блогінг, фатаграфаваньне, адміністраваньне сайтаў і сацыяльных сетак, творчасьць для дзяцей…
Ручай маіх цікавасьцяў ператварыўся ў вялікую раку, і я пачала падпісвацца некалькімі рознымі імёнамі, у тым ліку і сваім уласным, пашпартным. Ужываньне некалькіх імёнаў сталася папросту неабходнай рэччу ў працы творчага чалавека ў нашай краіне — ёсьць катэгорыя матэрыялаў, напрыклад сацыяльна-палітычнай тэматыкі, якія сваім імем небясьпечна падпісваць. А тое, што я цяпер і Віка Трэнас, і Вікторыя Ляйкоўская, і, магчыма, стану яшчэ кім-небудзь — гэта да лепшага. Я за разнастайнасьць ва ўсіх яе формах.
Мовы
— Свае новыя вершы ўжо год ці нават болей вы зьмяшчаеце ў фэйсбуку на некалькіх мовах, і не заўсёды зразумела, дзе арыгінал, а дзе пераклад. Ці вы ўжо пішаце ня толькі роднаю, але і замежнымі мовамі? Як адбываецца гэты няпросты творчы працэс?
— Цяпер я пішу на некалькіх мовах: беларускай, расейскай, ёсьць досьвед напісаньня адразу на ангельскай. На гішпанскую, францускую, польскую, украінскую, латыскую мне дапамагаюць перакласьці мае сябры – носьбіты мовы, або я перакладаю самастойна і прашу спраўдзіць, наколькі слушна гэта зроблена.
Сьпярша такі шырокі спэктар быў зьвязаны з маёй закаханасьцю ў гучаньне розных моўных сыстэм. Мне стала надзвычай цікава разьмяркоўваць якую-небудзь мову на складовыя часткі і разглядаць іх, як дзіця разьбірае на запчасткі машынку, а пасьля спрабуе сабраць яе. Гэта прыносіць мне эстэтычнае задавальненьне. Ёсьць і практычная прычына — зьяўленьне чытачоў з розных краін, якія пісалі мне і пыталіся, пра што канкрэтна той ці іншы мой верш. Яшчэ важны момант — чалавек, якога я кахаю, размаўляе на замежнай мове. У выніку мой мозг пачаў перастройвацца і знаходзіць месца для новых моўных канцэптаў. Ёсьць попыт — зьявілася і прапанова.
Творчасьць і свабода
«Я цяпер з плястыліну, больш мяне не зламаць. А ўнутры ў мяне — бліскучы алмаз, дзэн, сьветлы дзень і мур непарушны. Ляпіце зь мяне, што хочаце, каго хочаце, мяне цяпер зь месца ня зрушыць. Мне тым цікавей, чым круцей гара, а калі настане пара, я расплаўлюся і стану вытокам крыніц, пацяку вадаспадам уніз, і вада ў ім будзе саладзейшай ад мёду. І ніхто не адыме маю свабоду».
— Выглядае, што ў гэтым вершы — вы ўся цяперашняя. Але што ўсё ж вам важней для творчай свабоды ў несвабоднай краіне — унутраная разьняволенасьць ці вонкавыя спрыяльныя абставіны?
— У творчай свабодзе важна ўсё. Так, як немагчыма белае бяз чорнага і без адценьняў шэрага, ноч бяз дня, а сьвятло бязь цемры, сонца бяз поўні і гэтак далей — сьпіс можна працягваць бясконца. Прычым усё, літаральна ўсё, што акружае чалавека, узаемазьвязана і ўплывае на яго. Якая можа быць унутраная разьняволенасьць, калі чалавек жыве на 100 даляраў у месяц, калі ён дзень і ноч думае пра тое, дзе яшчэ зарабіць, як заплаціць рахункі, калі ён заклапочаны адно выжываньнем? Мой адказ — ніякая. У такім выпадку чалавек несвабодны, ён раб.
Згодна зь пірамідай Маслоў, без задавальненьня базавых патрэб нават не ўзьнікне думка пра запаўненьне эстэтычнай пустэчы. Як на мяне, для творчасьці патрэбны ў першую чаргу свабодныя мазгі, не затлумленыя вырашэньнем будзённых дробязяў і, пажадана, не засьмечаныя ніякімі ацэначнымі меркаваньнямі і стэрэатыпамі, навязанымі звонку. Іначай нічога не атрымаецца, гэта будзе пустое бескарыснае гаварэньне.
Радзіма і выгнаньне
— 9 жніўня на сваёй старонцы ў фэйсбуку вы зьмясьцілі адчайны допіс: «Я ім не дарую. Я не дарую таго, што больш ніколі ня ўбачу блізкіх. Што беларускае неба, такое высокае, раптам стала душыць, яно стала нізкім. Што я ня мела права насіць адзеньне любімых колераў. Што кожны дзень ішоў, як па замкнёным коле. Што я ня мела права маўчаць і гаварыць перастала. Тое прыўкраснае, тое, што ў іх усё заябіся, — няхай ідзе ўсё да дʼябла…»
Ці можаце патлумачыць, што з вамі адбылося, дзе вы цяпер, як пачуваецеся?
— Пачну з таго, што 9 жніўня — гэта дата, якая назаўсёды ўвайшла ў гісторыю Беларусі, і многія нашы суайчыньнікі ў гэты дзень выказваліся, успаміналі, марылі, сьмяяліся і плакалі, абнадзейваліся і страчвалі аптымізм — усё адначасова. Я адна з тых, хто рабіў гэта разам з усімі. Калі казаць пра прыватнае, то для мяне астатнія тры гады былі падобныя на амэрыканскія горкі, таму рэвалюцыйныя падзеі ня сталі для мяне шокам, а хутчэй чарговай прыступкай да самой сябе — вытрываю ці не наступныя выпрабаваньні?
На гэты момант я б сказала, што справілася. Я не зьбіралася пакідаць краіну настолькі раптоўна, як гэта адбылося насамрэч, аднак мне давялося, і шлях Менск — Стамбул — Рыга я запомню на ўсё жыцьцё, паколькі, магчыма, для мяне гэта квіток у адзін канец. Прычын было адразу некалькі — ведаеце, гэта такі небясьпечны зьбег абставінаў, якія выштурхоўваюць цябе за парог нават тады, калі ты не жадаеш выходзіць з дому.
Адназначна магу сказаць, што болей за ўсё мяне выматалі ідэалягічныя войны па ўсіх франтах. Я, вядома, Дон Кіхот і магу змагацца зь ветракамі, нават калі ня маю Санча Панса, аднак узьнікае пытаньне: навошта? Ці нехта з нас, інтэлектуалаў, аб’ектыўна верыць, што мы можам унесьці кроплю здаровага сэнсу ў галаву «чырвонага чалавека», апісанага Сьвятланай Алексіевіч? Прычым той канцэпт постсавецкага мысьленьня (калі гэта можна назваць думаньнем), рэалізацыю якога можна назіраць цяпер у Беларусі, нашмат горшы за той, які быў у СССР. Ён вычварны, гвалтоўны, нелягічны і абсалютна непрадказальны, як мазаічная псыхапатыя, і ўвабраў у сябе ўсё самае абсурднае, што народжана таталітарнай сыстэмай.
Такім чынам, я цяпер у Латвіі, у бясьпецы, сярод добрых, разумных і мужных замежных калег, і я ведаю, што змагу зрабіць, і ўжо раблю для сваёй краіны вельмі шмат. I do my best.
Рэкі чужыны і родная зямля
— Ужо згаданы допіс вы сканчаеце словамі: «Ведаеце, я веру, што наша рака цячы не перастане. Яна ўзмацніцца, падсілкаваная тысячамі крыніц, дзе б мы ні былі. Мы назаўсёды дзеці сваёй зямлі».
Вы цяпер жывяце ля чужой ракі, якая сілкуецца няроднымі крыніцамі. Як уплывае на вашу творчую энэргію гэтае перамяшчэньне ў прасторы? Што трымае вас між новых краявідаў і людзей? Ці зьявіліся вершы на іншай зямлі? Падзяліцеся імі з нашымі чытачамі, калі ласка.
— Даўгава якраз цячэ і па тэрыторыі Беларусі, мы яе ведаем як Дзьвіну, так што не зусім ужо і з чужых крыніц я сілкуюся. Я пачала вельмі шмат пісаць, прычым у розных жанрах і на розных мовах. Адаптацыя праходзіць вельмі цяжка, гэта доўгі і пакутлівы шлях. Камфортна з самой сабой я пачуваюся ў любым месцы зямной кулі, пытаньне ў іншым — мне не хапае беларускай мовы. Сапраўды, яе мне не стае. З задавальненьнем вазьму ўдзел у праектах, зьвязаных з роднай мовай, яе прамоцыяй. Я адкрытая да ўсебаковага супрацоўніцтва. Запрашайце, я хачу і магу быць вельмі карыснай і ў Беларусі, і за яе межамі. Пішыце мне на старонцы https://www.facebook.com/victoria.liaikouskaia
Віка ТРЭНАС
Права на голас, права ўзяць слова
***
Чым больш ты становісься ў шэраг у рай, тым больш выпадаеш з шэрага. Не турбуйся, прачніся й сьпявай — цябе хутка навучаць быць шэрым. Ты настолькі баісься адкрыць свой рот, што па начах скрыгочаш зубамі. Яны крышацца, але ты не прызнаесься ўголас — ён маніць, а мы дазваляем гэта, і значыць, мы вінныя самі. Нічога новага ў гэтым сьвеце няма, і калі ты так думаеш — ты дурніца ці дурань. Што ж гэта за слова, за якое табе сьвеціць турма, якое так боязна вымавіць табе зноў і зноў? Дыктатура.
***
Будзь ты бясстрашны мільён разоў, неверагодна магутны, ці, наадварот, боязі ланцугамі да мура прыкуты. Няважна, што ты абіраеш — крык або моўкнасьць. Час твой настаў, і права тваё на самотнасьць. Права на голас, права на мову, права на колер вачэй, права ўзяць слова. Права кідаць камяні, права зьбіраць каменьне. Права на ўласную кроў і ўласныя гены. Права ваўком абярнуцца або пацуком, сьлёзы гаючыя ліць ці ў горле ўтрымліваць ком. Выжыць у жарале пекла, выплыць з глыбіняў распаленай лавы, боль і нянавісьць свае ў любоў пераплавіць. Больш неістотная дзён і начэй даўжыня. Права ўпасьці на дно і адштурхнуцца ад дна.
***
Уяўны дабрабыт, унутры якога гнільлё і плесьня; людзі з чорнымі дзірамі замест душ; гэта проста казка, гэта прыўкрасная песьня; д'ябал сарваў тут свой куш, а Бог тут страціў свой голас. Яны гавораць, што забіваюць чарговы гол зь сярэдзіны поля, а самі бʼюць міма брамы. Яны кажуць: «Патэлефануйце маме», а самі падпальваюць храмы. І калі ты чарговы раз паставіш сьвечку ў памяць пра сябра, яны зьбяруць сваё веча і вырашаць прыставіць табе пісталет да скроні. Так, ты ахвяра, і ніхто не сагрэе тваіх далоняў. Я адрозная тым, што заціснула ў жменю свой боль і ўдарыла дʼябла кулаком у адказ за тое, што ён сказаў: «Цяпер толькі ты засталася, няма больш ніякіх вас». Ёсьць. Мы ёсьць. Ты чуеш, Мая Ягамосьць?
***
Беларускі ласкавы ліпень. Вечарэе. Расьце боль у сэрцы, бо нішто больш цябе не сагрэе. Сутонее, і над зямлёй нізка-нізка гайсаюць стрыжы, быццам кажуць: дзе б ні была ты, беларусачка наша, сябе беражы. Здаецца, ледзь-ледзь — і зачэпяць крыламі сьлёзы, што цякуць па тваёй шчацэ. А ты маўчыш і на шчасьце сьціскаеш манэтку ў руцэ. І думаеш: «Стрыжы змогуць налета вярнуцца сюды, а я не, я ўцяку, хоць з трывогі вачэй не самкну, бо я з тых рэк бурлівых, што толькі наперад імкнуць». І вось — непарушнасьць паветра. І вось —цішыня. У небе начным ня бачыцца зорнага дна. Ня сьлёзы яшчэ, а проста мядовыя кроплі цякуць. І мама-радзіма суцешна цалуе ў шчаку.
***
Тыя, хто стаміліся цярпець і маўчаць, цяпер пералётныя птушкі. Ці птушаняты, выпалыя з гнязда. Усё, што напазычвала лёсу свайму, я цяпер аддам. Што не прададзена, то аддадзена, і патрэбна ўзяць сябе ў рукі. Гэта яшчэ не разлука з радзімай — гэта яшчэ паўразлукі. Гэта яшчэ не дарога твая — гэта ўсяго толькі пачатак дарогі. Цямрэча і там, і тут, і толькі месяц свае паказвае рогі. Месячык, асьвятлі мне, дзе шлях той, дзе будзе мой дом. Сьпераду цемра, за сьпінай – раскіданае гняздо.
***
Цемра прыйшла па мяне, пагрукала ў дзьверы, сказала: «Зьбірайся, люблю». Я адчыніла ёй гэтак жа, як і сьвятлу, бо без яе сьвятла не бывае. Ня вырасьці раю без пекла, а пекла без раю. Кожны зьвер упісаны ў сваю зграю, кожная птушка ў сваю чараду. І калі мой народ мяне выштурхне за парог, я пайду. Я скажу яму: «Я прайграла, а ты перамог» — і пакіну яму жуду. Цемра любіць мяне гэтаксама, як і ў канцы тунэлю сьвятло. Так ёсьць, так будзе, так заўсёды было.
***
Чалавек без радзімы — гэта пячатка на лбе. Гэта тое, што аддзяляе цябе ад цябе ранейшага. Ты больш нетутэйшая. І мовы блытаюцца ў галаве, мільгаюць краіны і гарады, аднак твая беларуская пульсуе ў крыві і кажа: яна жыве, і ты таксама жыві.
***
Усё, што засталося мне ў спадчыну ад продкаў, — замшэлая, прагнілая наскрозь хата, дзе калісьці на палку нарадзілася мая маці; зьдзічэлы, зарослы быльлём, вышэйшым за галаву, сад; закінутыя сельскія могілкі, на крыжах якіх ня ўгледзець імёнаў і датаў; Богам забытая вёска, куды рэдка езьдзіць аўтобус. Калі для вас усё разбураецца зараз, для мяне ўсё ўжо даўно разбурана. Ад продкаў мне засталіся толькі гены: колеры вачэй і валасоў... і мова. Так, мой генэтычны код запісаны па-беларуску.
