Хто вінаваты ў стаўпецкай трагедыі? Як інтэрнэт спрыяе зьніжэньню падлеткавай агрэсіі? Ці капіяваў нападнік мадэль забойстваў зь іншай супольнасьці? Як дзейнічаць, калі ў клясу заходзіць чалавек з нажом? Абмяркоўваюць вядоўца Ганна Соўсь і аглядальнікі Свабоды Юры Дракахруст, Аляксандра Дынько і Віталь Цыганкоў.
Сьцісла:
- Дракахруст: У навінах паказваюць раз на некалькі месяцаў, што такое ў ЗША адбываецца, і каскады малпаваньня пэўных дзеяньняў.
- Дынько: Цана рэгуляваньняў можа быць фатальна высокая, таму што для моладзі інтэрнэт — прастора, у якой яны выгадаваліся, жывуць і вучацца.
- Цыганкоў: Падлеткавая злачыннасьць у Беларусі штогод зьніжаецца. Псыхолягі і крыміналісты зьвязваюць гэта ў тым ліку з інтэрнэтам.
«Гэта падрывае пачуцьцё бясьпекі ва ўсім грамадзтве»
Ганна Соўсь: У Стоўпцах падлетак прыйшоў у школу з нажом і забіў сваю настаўніцу і вучня з суседняй клясы. Трагедыя ў Стоўпцах моцна ўзрушыла беларускае грамадзтва. Як вы тлумачыце такую вострую рэакцыю на стаўпецкую трагедыю?
Аляксандра Дынько: Абставіны трагедыі такія, што фактычна кожны беларус можа сябе паставіць у такія ўмовы. У нас ва ўсіх дзеці ходзяць ці хадзілі ў школу, ці мы самі хадзілі ў школу. Шмат ёсьць настаўнікаў і настаўніц у сем’ях. Школа лічыцца самым бясьпечным месцам, туды людзі ходзяць штодня. І калі непрадказальна і абсалютна нечакана здараецца такое трагічнае, сьмяротнае здарэньне, гэта падрывае пачуцьцё бясьпекі ва ўсім грамадзтве.
Кожны проста задае сабе пытаньне, а што рабіць, як выходзіць на вуліцу, як у школу ісьці, ці не паўторыцца гэта ізноў. Людзі рэагуюць, хочуць гэта прагаварыць, перажыць разам, гэта і абумоўлівае такую вострую рэакцыю.
«Ніякія звычайныя тлумачэньні тут не працуюць»
Ганна Соўсь: Сьвятлана Алексіевіч сказала ў інтэрвію Свабодзе, што гэта «безумоўна, не прыватны выпадак. Разумееце, у паветры вісіць нейкая нянавісьць, людзі ёй проста зараджаюцца, падсілкоўваюцца. Зьяўляецца перакананьне, што праблемы можна вырашыць гвалтам — нажом, аўтаматам. А гэта самая страшная думка, якая можа зьявіцца. Дух гвалту, на жаль, сёньня прысутнічае ў нашым жыцьці ва ўсім і ўсюды...».
Юра, ці ва ўсім бы вы пагадзіліся з такой пастаноўкай праблемы?
Юры Дракахруст: Я дазволю сабе не пагадзіцца з гэтай ацэнкай пры ўсёй павазе да нашай нобэлеўскай ляўрэаткі. Гэта пра якую краіну ідзе размова? Пра Беларусь ці пра ЗША? У ЗША такое адбываецца рэгулярна, ледзь не раз на некалькі месяцаў. У Беларусі гэта фактычна адзінкавы выпадак. Да гэтай гісторыі не падыходзяць ніякія звыклыя тлумачэньні. Як звычайна нешта падобнае тлумачыцца ў тых жа Злучаных Штатах? Праблемная сямʼя, бацька пʼе, маці тое-сёе. А тут нармальная, звычайная беларуская сямʼя. Дзіцё, падлетак зь нейкімі разумовымі праблемамі? Ніякіх праблем, прынамсі па тым, што мы ведаем цяпер. Булінг, цкаваньне? Нічога такога мы пакуль ня ведаем. Праблема з настаўніцай? Дзеці кінуліся яе абараняць. Кепскую настаўніцу так бы не абаранялі. Ніякія звычайныя тлумачэньні тут не працуюць.
«Ніколі гэтымі тэмамі не адкрываліся навіны, калі ёсьць "Менская лыжня", у якой удзельнічае Лукашэнка»
Ганна Соўсь: Дзяржаўныя СМІ адразу пасьля злачынства паведамлялі пра яго вельмі сьціпла ці наагул нічога. Здаецца, самы факт забойства не падрывае дзяржаўныя ўстоі, гэта відавочна, што падзею будзе абмяркоўваць уся краіна. Дык чаму не паведамлялі, пакуль ня выказаўся Лукашэнка?
Віталь Цыганкоў: Нават пасьля таго, як ён выказаўся, гэтая навіна зьяўлялася ў выпуску навінаў на 20-25 хвіліне 30-50 сэкундаў. Такі кароткі маніторынг можна зрабіць беларускіх дзяржаўных СМІ, найперш тэлебачаньня. Чаму? Не паведамлялі, бо на такія скандальныя выпадкі патрэбны нейкі дазвол кіраўніцтва. Чакалі гэтага дазволу. Некаторыя калегі-журналісты казалі, што прадстаўнікі дзяржаўных СМІ хацелі б паехаць у Стоўпцы рабіць сваю журналісцкую працу, апытваць людзей, апісваць пахаваньне, але ім гэта не дазволілі, паколькі гэта ня тая тэма, якую трэба ўзбуджаць. Гэта ў рамках агульнага стаўленьня беларускіх афіцыйных СМІ да такіх тэмаў.
Ніколі ніякім забойствам, тэмай, якую абмяркоўвае ўсё грамадзтва, не адкрываліся навіны, калі ёсьць «Менская лыжня», у якой удзельнічае Аляксандар Лукашэнка. Няхай ён пойдзе на хакей паглядзіць, а побач будзе адбывацца што заўгодна драматычнае і трагічнае, што будзе абмяркоўваць уся краіна, усё роўна яны адкрыюць навіны паведамленьнем пра лыжню. І гэта прынцып — не кранаць нейкія страшныя тэмы, не ўзбуджаць, у нас усё спакойна, нармальна. Бывае, здараюцца выпадкі, мы вымушаныя іх абмяркоўваць, але мы ня будзем на іх канцэнтраваць увагу.
«Гэта моцна ўскалыхнула людзей менавіта таму, што забойцам і ахвярай былі падлеткі»
Ганна Соўсь: У 2016 годзе ў Менску Ўладзіслаў Казакевіч прыйшоў у гандлёвы цэнтар зь бензапілой і ўчыніў падобнае забойства. Была таксама гісторыя Даната Скакуна, асуджанага за замах на забойства настаўніцы ў школе. Чым адрозьнівалася і чым была падобныя рэакцыя грамадзтва ў гэтых выпадках?
Віталь Цыганкоў: Падабенства шмат. І тады, і зараз грамадзтва ўзрушана, усхвалявана. І тады і зараз усе без выключэньняў ведаюць пра гэтую трагедыю. Абедзьве яны ўнікальныя паводле сваіх абставінаў. Забойствы ў Беларусі адбываюцца, але менавіта гэтыя моцна ўскалыхнулі людзей, я мяркую, менавіта таму, што забойцам і ахвярай былі падлеткі.
Што да адрозьненьняў, я думаю, у выпадку з хлопцам з бензапілой усе разумелі, што гэта нейкі асобны выпадак і заўтра ня будзе паўтору. Я трагедыя ў Стоўпцах страшная тым, што людзі якраз і баяцца, што а раптам гэта ня толькі ў Амэрыцы, але і ў нас пачнецца. І штосьці трэба рабіць, каб прадухіліць, штосьці трэба рабіць у школе, са школьнымі псыхолягамі, з аховай у школе і гэтак далей.
«Гэта амэрыканская мода»
Ганна Соўсь: Былы старшыня Вярхоўнага Савету Беларусі, генэрал-лейтэнант міліцыі Мечыслаў Грыб сказаў Свабодзе, што ў часы ягонай службы рознае здаралася, але нападаў у школах не было, прынамсі, у Беларусі. Юры, як вы мяркуеце, чаму зараз гэта зьявілася?
Юры Дракахруст: Дзіўна ўжываць гэтае вызначэньне, але, можа, гэта амэрыканская мода. У навінах паказваюць раз на некалькі месяцаў, што такое ў ЗША адбываецца, і гэта бачаць дзеці, Яны бачаць рэакцыю на гэта і пачынаюцца каскады малпаваньня пэўных дзеяньняў. Часта адбываецца так, што пасьля гучнага самазабойства ідзе каскад самазабойстваў. У анэксаванай Керчы быў абсалютна такі ж выпадак, цяпер у Беларусі. За савецкім часам таксама хапала ўсякага, і забойства былі, і згвалтаваньні, але тады не было такога ўзору. А зараз такі ўзор зьявіўся і нешта перамкнула ў мазгах хлопца.
«Як дзейнічаць, калі ў клясу заходзіць чалавек з нажом, дзеці ня ведаюць»
Ганна Соўсь: Гэты тыдзень з розных бакоў загучалі прапановы — абмежаваць гвалт у інтэрнэце, у кіно. Пра яго небясьпеку кажуць ня толькі афіцыйныя ідэолягі, але, напрыклад, і настаўніца, пісьменьніца Ганна Севярынец. Але гэта хіба не да Чаргінца зь яго камісіяй па маралі? Тут кошт — абмежаваньне свабоды, якую ў Беларусі і так не назавеш неабсяжнай. Ці гатовае грамадзтва плаціць гэтым? І самае галоўнае, ці будуць эфэктыўныя такія абмежаваньні?
Аляксандра Дынько: Я лічу, што гвалт, яго публічнасьць, эстэтызацыю варта пэўным чынам рэгуляваць. І трэба ўсяму грамадзтву дамаўляцца пра тое, як гэта можа быць выяўлена. Я пагаджуся з Юрам, што ёсьць пэўная мадэль, якая можа пераходзіць з супольнасьці ў супольнасьць, якая можа ўспрымацца як узор, але гэта не азначае, што само забойства ўзьнікла на пустым месцы. Яно проста прымае нейкія іншыя формы. Я памятаю абсалютны жахлівы ў свой час фільм Гаварухіна «Так жыць нельга», дзе ён апісваў моладзевую жорсткасьць. Прайшло 30 гадоў. Тады не было ніякага інтэрнэту, мабільнікаў, але ўзровень гвалту ў моладзевым асяродку быў нашмат большым.
Што да забаронаў і спробаў умоўных дарослых штосьці рэгуляваць у інтэрнэце. Цана гэтых рэгуляваньняў можа быць фатальна высокая, таму што для маладых людзей інтэрнэт, лічбавая прастора — гэта іх прастора. Яны ў ёй выгадаваліся, жывуць, камунікуюць, вучацца.
Калі мы з вамі расьлі ў эпоху без інтэрнэта, мы неяк адчувалі сваю еднасьць нават з 19 стагодзьдзем. Адрэзак у 10, 20, 30 гадоў нам казаўся гістарычна прадказальным. Для цяперашніх дзяцей нейкі 1998 год, калі 20 гадоў таму вынайшлі WiFi, гэта прыблізна тое самае, як эпоха дыназаўраў. Гэта абсалютна іншае жыцьцё. Яны ня хочуць туды вяртацца. Любы чалавек, які кажа: «Давайце абмяжуем інтэрнэт, давайце ня будзем даваць дзецям мабільнікі, таму што праз гэта яны робяць такія злачынствы», ён адкідвае сябе ў гэтую гістарычную эпоху і проста спыняе сваю магчымасьць камунікацыі з гэтым маладым пакаленьнем, уплываць, кантраляваць тое, што там адбываецца. Мне падаецца, што маладыя людзі і мусяць вызначаць і думаць пра тое, што ім рабіць у інтэрнэце, якія правілы ўсталёўваць. Гэта ня мусіць рабіцца звонку.
Ганна Соўсь: Аляксандра, вы маеце двух дзяцей падлеткаў. Яны яны адрэагавалі на трагедыю ў Стоўпцах?
Аляксандра Дынько: Першае пытаньне, якое ўзьнікла і якое мусіць абмяркоўвацца ў кожнай сямʼі, што рабіць у такой сытуацыі. І гэта тое, чаму дзяцей ня вучаць. Іх вучаць, што рабіць калі здарыўся пажар, ці прыродная катастрофа, а як дзейнічаць, калі ў клясу заходзіць чалавек з нажом, дзеці ня ведаюць. Я ня думаю, што гэта правільныя паводзіны, калі дзеці кідаюцца на адкрыты нож і спрабуюць нейкім чанам абараніць ахвяру. Калі б у іх была прагавораная, вывучаная схема, як дзейнічаць у такой сытуацыі, магчыма, шмат якіх ахвяраў удалося б пазьбегнуць. І Мінадукацыі варта задумацца пра тое, каб такі курс бясьпекі, процідзеяньня такім амаль тэрарыстычным нападам на навучальныя ўстановы быў уведзены.
«Не крычаць "Усё прапала" пасьля асобнай трагедыі, якая не зьяўляецца тэндэнцыяй»
Ганна Соўсь: Калі здараюцца злачынствы, да якіх прыцягнутая вялікая ўвага грамадзтва, на эмацыйным узроўні яны ўспрымаюцца вельмі востра. Але калі цьвяроза вывучыць статыстыку ў дынаміцы, паглядзець увогуле на падлеткавую злачыннасьць, то аказваецца, што ня ўсё так катастрафічна. Віталь, вы як раз вывучалі сытуацыю з падлеткавай злачыннасьцю. Якія высновы можна зрабіць?
Віталь Цыганкоў: Факты наступныя — падлеткавая злачыннасьць у Беларусі штогод зьніжаецца. Я доўга гугліў, і не знайшоў лічбаў за вялікі адрэзак часу, але знайшоў лічбы за 2015, 2016, 2017 гады. Кожны з гэтых гадоў у параўнаньні з папярэднім агульная колькасьць злачынстваў, учыненых непаўнагадовымі, зьніжалася на 10-15 працэнтаў. (дадзеныя МУС) І ў асноўным падлеткі робяць злачынствы, якія не зьяўляюцца цяжкімі і не зьвязаныя з гвалтам — крадзяжы (каля 45 працэнтаў ад усёй колькасьці), хуліганства, наркотыкі. У агульнай колькасьці злачынстваў падлеткавая злачыннасьць таксама зьніжаецца і цяпер складае 2 працэнты — у параўнаньні з мінулымі гадамі гэта рэкордна нізкі паказчык. Забойства, учыненыя непаўнагадовымі — 6-8 выпадкаў у год. Гугл выдаў дадзеныя па Расеі, там падлеткавая злачыннасьць за апошнія 10 гадоў зьменшылася ўтрая.
Факты ў тым, што ў параўнаньні з 80-90-мі гадамі зараз няма масавых бітваў раён на раён, боек на дыскатэках. Ты наўрад ці атрымаеш па мазгах, калі апынуўся ў іншым раёне. Кардынальная зьмянілася сама савецкая і постсавецкая падлеткавая культура канфлікту, боек, і круцізны. І многія псыхолягі і крыміналісты, апроч іншых фактараў, зьвязваюць гэта ў тым ліку з інтэрнэтам і кампутарнымі гульнямі. Замест таго, каб бадзяцца па раёнах і шукаць прыгодаў цяперашнія дзеці сядзяць ля кампутараў у гульнях ці сацыяльных сетках. Яны захопленыя ня бойкамі ў дварах, а посьпехам і ЗОЖам. Гэта трэба бачыць, разумець і цаніць, а не крычаць «Усё прапала» пасьля асобнай трагедыі, якая не зьяўляецца ані тэндэнцыяй, ані паказчыкам нейкай «зьявы».
Забойства ў стаўпецкай школе. Асноўнае
- Паводле сьледзтва 11 лютага ў стаўпецкай сярэдняй школе № 2 вучань 10 клясы напаў з нажом на настаўніцу і трох вучняў.
- 50-гадовая настаўніца гісторыі і грамадазнаўства і вучань 11 клясы загінулі, двух аднаклясьнікаў нападніка шпіталізавалі з раненьнямі.
- Сьледчы камітэт завёў крымінальныя справы за забойства двух і больш чалавек і спробу забойства. Паводле ч. 2 арт. 139 Крымінальнага кодэксу Рэспублікі Беларусі нападніку могуць прысудзіць ад 8 да 12 гадоў турмы.
