(Дракахруст: ) ““Чаму людзі падтрымліваюць Лукашэнку?” – такое пытаньне задае ў сваім артыкуле, надрукаваным у апошнім нумары ”Архэ”, удзельніца нашай сёньняшняй перадачы дасьледчыца Алена Гапава.
Яна ня згодная з меркаваньнем, што гэта – вынік страху, неінфармаванасьці, неразуменьня, няведаньня.
Паводле яе, наадварот – гэта вынік рацыянальнага выбару, узважанай ацэнкі рызыкі альтэрнатывы. Людзі гатовыя галасаваць за Лукашэнку, бо ведаюць, што пры зьменах, пры прышэсьці свабоды, рынку іх асабістае жыцьцё істотна пагоршыцца.
Перш, чым высьветліць, ці згодны са сп-няй Гапавай іншыя нашы сёньняшнія суразмоўцы, прапаную паслухаць, як адказвалі на гэтае пытаньне мінакі на менскіх вуліцах, зь якімі гутарыла наша карэспандэнтка.
(Карэспандэнтка: ) ““Чаму вельмі многія нашыя суграмадзяне падтрымліваюць цяперашняга прэзыдэнта Аляксандра Лукашэнку й гатовыя галасаваць за яго на выбарах?”
(Спадарыня: ) ““Я таксама буду за яго галасаваць, і ўсе мае знаёмыя будуць за яго галасаваць. Мы яго вельмі паважаем, бо гэта добрасумленны чалавек, і ён вельмі стараецца ўсё рабіць для народа. Чэсны, прыстойны – усе яго любяць вельмі”.
(Спадар: ) ““Я лічу, што можа таму, што ён шмат пабудаваў будынкаў у Менску, горад наш стаў сучасны. Клапоціцца пра старых людзей і сельскую гаспадарку падтрымлівае”.
(Юначка: ) ““Бо ён стараецца падтрымліваць моладзь, спорт, здароўе, старых. Стараецца, але ж не заўсёды гэта атрымліваецца”.
(Юначка: ) ““Падтрымліваюць яго таму, што ён найперш падтрымлівае пэнсіянэраў. Я лічу гэта няправільным, бо ў краіне пераважае састарэлае пакаленьне, але, пэўна, яму гэта выгадна”.
(Юнак: ) ““Мне цяжка сказаць. Хутчэй за ўсё, гэта канфармізм. Людзі падтрымліваюць не таму, што ён ім падабаецца, а таму, што яны па старой савецкай звычцы баяцца высунуцца. Лічаць гэта не падтрымкай рэжыму, а нясованьнем у палітыку. Я нават мала сустракаю людзей, якія падтрымліваюць рэжым”.
(Карэспандэнтка: ) ““Частка нашых суайчыньнікаў падтрымліваюць Аляксандра Лукашэнку й гатовыя галасаваць за яго на выбарах. Чаму?”
(Юнак:) “Не абакраўся. А калі дзе месцамі й прыціскае – апазыцыя, канечне, скандаліць – насамрэч гэта правільная палітыка, трэба толькі зразумець сутнасьць”.
(Юначка: ) ““Пэўна, бальшыня людзей лічыць, што сьвятло ёсьць, газ ёсьць, плацяць своечасова. І думаюць, што больш няма такіх прэтэндэнтаў”.
(Спадар: ) ““Я вам хачу сказаць, што прэзыдэнта падтрымлівае вельмі малая колькасьць насельніцтва. За што, за што яго падтрымліваць? Інфляцыя, беспрацоўе – да такога жабрацтва давесьці свой народ, да такога жабрацтва! Ну хіба так можна? Такога ж не было! Паглядзіце – тэлебачаньне пад цэнзурай, усё пад цэнзурай, усё пад такім жахлівым кантролем. І калі ён вось тут гойсае на сваім шыкоўным аўтамабілі, ахова ў яго – хіба так можна? Я веру, што мы ўсё ж такі увойдзем у Эўропу, але толькі без Лукашэнкі”.
(Спадарыня: ) ““Перш за ўсё, я думаю, што ў краіне створаная атмасфэра страху. Яна сапраўды існуе, і пра гэта сьведчыць тое, як людзі падпісваліся пад прымусам за вылучэньне Лукашэнкі кандыдатам у прэзыдэнты. А па-другое – адсутнасьць інфармацыі. Гэта вельмі дакладна бачна, што людзі не валодаюць інфармацыяй, калі паглядзіш беларускае тэлебачаньне. І па-трэцяе – ня трэба забываць, што ў краіне існуе вельмі шмат багатых людзей, якія сваё багацьце займелі пры гэтай уладзе, якія цалкам залежаць ад улады й якія зробяць усё, каб захаваць свае пазыцыі”.
(Дракахруст: ) ““Ну а зараз – пытаньне да Валеркі Булгакава. Як бы Вы адказалі на гэтае пытаньне: чаму людзі падтрымліваюць Лукашэнку?”
(Булгакаў: ) ““З аднаго боку, я згодны са сп-няй Гапавай, што лукашэнкаў электарат сьвядома падтрымлівае Лукашэнку, што гэта ў пэўнай ступені ўсьвядомлены, рацыянальны выбар. Але з другога боку людзі, якія з раза ў раз галасуюць за цяперашняга дзейнага прэзыдэнта, у пэўнай ступені несьвядома, ірацыянальна падтрымліваюць ня столькі нават сп-ра прэзыдэнта, колькі ўвогуле традыцыю дзяржаўнай улады, успадкаваную з савецкіх часоў. Людзі існуюць у "сілавым полі", запачаткаваным далёка не цяпер, і гэтае сілавое поле фармавалася далёка не рацыянальнымі мэтадамі.
Беларусь дагэтуль у сымбалічным, ідэалягічным пляне існуе пад моцным уплывам традыцыяў расейскага каляніялізму і таталітарызму. Дзейны прэзыдэнт здолеў намацаць гэтыя балёвыя кропкі беларускага грамадзтва і выкарыстаць іх з максымальным электаральным эфэктам”.
(Дракахруст: ) “Вось перада мной вынікі апытаньня, праведзенага напрыканцы 2005 году Інстытутам прыватызацыі і мэнэджмэнту. “На якім прадпрыемстве вы хацелі б працаваць?” – задавалі пытаньне рэспандэнтам. 49% апытаных адказалі – на дзяржаўных, 27% – на прыватных (45% – працуюць на дзяржаўных, 19% – на прыватных).
Матывы працы на дзяржпрадпрыемствах – стабільны заробак, сацыяльныя гарантыі, стабільнасьць занятасьці.
Сп-р Рудкоўскі, а які Ваш адказ на пытаньне – чаму людзі падтрымліваюць Аляксандра Лукашэнку?”
(Рудкоўскі: ) “І на падставе ўласнага досьведу, уласных размоваў з людзьмі, і на падставе гэтых апытаньняў, якія толькі што прагучалі, можна заўважыць дамінацыю альбо вітальных каштоўнасьцяў – выплочваньне заробкаў, пэнсіяў і гэтак далей – гэта адносная матэрыяльная стабільнасьць, альбо каштоўнасьцяў утылітарна-эстэтычных, як мы чулі, "зьяўляюцца будынкі, Менск мадэрнізуецца". Часьцяком можна заўважыць рэлікты аўтарытарнай мэнтальнасьці, як таго юнака, які кажа, што, можа, прэзыдэнт і перагібае з перасьледам апазыцыі, але ў прынцыпе гэта правільна. Тое, што у грамадзтве мае права існаваць плюралізм, дэмакратыя і павага да разнастайнасьці – пакуль для некаторых гэта не зьяўляецца каштоўнасьцю.
Таму дамінацыя ў грамадзтве такіх ня вельмі высокіх каштоўнасьцяў вельмі абумоўлівае менавіта такі выбар, які зьяўляецца больш-менш сьвядомым.
Апрача гэтага я б яшчэ назваў экзыстэнцыяльны страх – гэта значыць, страх перад тым, што будзе пасьля, калі цяперашняя ўлада скончыцца, і прыйдзе новая ўлада. Тут дае аб сабе знаць псыхалёгія пешкі, выхаваная савецкай аўтарытарнай, таталітарнай уладай. Сытуацыя свабоды – свабоды эканамічнай, культурнай і ўсялякай іншай – па-свойму рызыкоўная. Не для кожнага гэта прымальна. Цяжка сказаць, што гэта рацыянальны выбар. Тут можна казаць пра рацыянальнасьць у вельмі спэцыфічным сэнсе слова.”
(Дракахруст: ) “Сп-ня Гапава, мне падалося, Ваш погляд вельмі стасуецца да тлумачэньня, чаму зьменаў не адбываецца. Але мне здаецца, што ён ня надта падыходзіць для тлумачэньня , чаму ж яны часам адбываюцца. Польская рэвалюцыя “Салідарнасьці”, гістарычна імгненны распад Савецкага тысячагадовага царства – так ужо тады зьмянілася стаўленьне людзей да рынкавай альтэрнатывы?”
(Гапава: ) “Людзі галасуюць за Лукашэнку сапраўды паводле многіх прычынаў. І нельга сказаць, што ёсьць рацыя толькі ў адной з пазыцыяў: што яны галасуюць таму, што нічога не разумеюць, што яны замбаваныя і наадварот – што яны галасуюць таму, што дакладна разумеюць свае інтарэсы. Мы ведаем становішча са свабодай слова.
Але калі я кажу пра рацыянальны выбар, я маю на ўвазе, што калі мы нешта робім, мы нейкім чынам ведаем, што для нас лепей, ці лічым, што ведаем.
У гады перабудовы ў Расеі, на нейкай горнай рацэ павінна была будавацца электрастанцыя. Інтэлігенцыя з суседніх гарадоў паўстала супраць гэтага – станцыя пагражала экалёгіі, пагалоўю рыбы. У гарадох праходзілі мітынгі пратэсту. Але жыхары вёсачак, якія былі побач з гэтай рэчкай, былі за гэтую электрастанцыю, яны баранілі яе. Гарадзкія інтэлігенты казалі, што гэтыя вяскоўцы не разумеюць каштоўнасьці экалёгіі, не разумеюць, што прыроду трэба абараняць. Але гэтыя абвінаваўцы жылі ў гарадох, дзе электрычнасьць заўсёды была. А вось тыя, што жылі каля рэчкі – у іх электрычнасьці не было, і гэта для іх была адзіная магчымасьць яе атрымаць. Калі я кажу пра рацыянальнае, я маю на ўвазе менавіта гэта.
Калі мы гаворым пра распад СССР, пра польскую "Салідарнасьць" – тады інтарэсы былі іншыя. Тады і ў Польшчы, і ў былым Савецкім Саюзе былі велізарныя групы людзей , якія шчыра верылі, што ў тым новым сьвеце, які яны сабе ўявілі ці які мы сабе ўявілі, таму што мы ўсе хацелі пераменаў, будзе лепей. Мы марылі пра самыя добрыя рэчы для ўсіх, і таму адбывалася тое, што адбывалася. Але прыйшла гэтая ўяўленая рэчаіснасьць – яна аказалася не такой, якой мы яе сабе ўяўлялі.
(Дракахруст: ) “Сп-ня Гапава, Вы ўжылі слова "мы". Мы, якія тады марылі, што будзе лепей – гэта мы з Вамі ці ўмоўная бабка Аўдоцьця, якая часам фігуруе ў Вашых артыкулах? Яна тады таксама верыла, што ў новым сьвеце ёй будзе лепей?”
(Гапава: ) “Тады бабку Аўдоцьцю ніхто ж не пытаўся. Бо гэтыя “мы” – мы з Вамі, якія ці выхадзілі на плошчу ці падтрымлівалі тых, хто не хадзіў на плошчу, якія рабілі перабудову, былі дастаткова моцныя, каб узяць гэтую ўладу. Гэта было зроблена рукамі партыйнай намэнклятуры і інтэлігенцыі – гэта тыя групы, якія зрабілі вось гэтыя перамены.”
(Дракахруст: ) “Зараз мы фактычна перайшлі да наступнай тэмы, якую сп-ня Алена ўзьнімае ў сваім артыкуле ў "Архэ" – чым ёсьць інтэлігенцыя і чым яна павінна быць? Ці гэта – асобная кляса са сваімі інтарэсамі ці вытворца ідэалёгіяў для усіх клясаў, настаўнік усяго грамадзтва, адзіны носьбіт веды? Калі інтэлігенцыя імкнецца “падняць народ да сябе”, “просветить” яго – ці не азначае гэта толькі тое, што яна спрабуе накінуць яму свае клясавыя ўяўленьні? Сп-ня Гапава, як Вы адказваеце на гэтыя пытаньні?”
(Гапава: ) “ Інтэлектуалы, інтэлігенцыя зьяўляюцца сацыяльнымі агентамі, паколькі яны артыкулююць інтарэсы пэўных групаў. Калі мы размаўляем пра сёньняшнюю Беларусь, пра посткамуністычную рэчаіснасьць, то можна сказаць, што цяперашнія беларускія інтэлігенты артыкулююць інтарэсы той клясы, якая паўстае. Яны гавораць пра дэмакратыю, пра рынак, пра свабоду.
Ёсьць такая знакамітая кніжка "Даведнік для вандроўнікаў па Галяктыцы аўтастопам". Там адна цывілізацыя зрабіла вельмі магутны кампутар і задала яму пытаньне:" Які сэнс жыцьця , сусьвету і ўсяго?". Кампутар адказаў: "42".
Калі інтэлігенцыя ўяўляе сабе, што такое 42 і хоча сказаць астатнім, што мы ведаем гэтае 42, і вы таксама павінны гэта падтрымліваць 42, то гэта урэшце сьмешна. 42 не існуе аднолькавае для ўсіх.
(Булгакаў: ) “Людзі, якія далучаюць сябе да інтэлектуальнай супольнасьці, мусяць нейкім чынам матываваць: а чаму я працую ў расейскамоўным унівэрсытэце, чаму 90% маіх тэкстаў напісаныя па-расейску?
Адказ сп-ні Гапавай, які артыкулюецца пры дапамозе марксісцкай мэтадалёгіі, палягае ў тым, што вартасьці, якія прапагандуе супрацьлеглы лягер, такія ж самыя ўяўныя, калі ня больш уяўныя , як яе ўласная жыцьцёвая пазыцыя. Гэта значыць, што яе ідэнтычнасьць такая, бо існуе аб''ектыўная хада падзеяў, і ўсе гэтыя завываньні пра дэмакратыю, нацыю і таму падобныя абстракцыі лёгка можна скампрамэтаваць і паставіць на месца пры дапамозе гэтага марксісцкага дыскурсу.
Што датычыць сутнасных падставаў гэтай пазыцыі, то яны здаюцца досыць сумнеўнымі, як і ўвогуле марксісцкая канцэпцыя нацыяў і нацыяўтварэньня.
Пры дапамозе яе цяжка ўявіць, прадвесьнікам ці голасам якіх клясаў быў, напрыклад, Францішак Багушэвіч, калі друкаваў сваю "Дудку беларускую". Кім быў Францішак Скарына, зь якой мэтай ён друкаваў свае кнігі ў Празе. Каб лабіраваць бізнэс свайго бацькі, які займаўся вырабам і продажам скураў?”
(Рудкоўскі: ) “Я асабіста абіраю канцэпцыю, паводле якой нацыянальная ідэя, Адраджэньне зьяўляюцца самакаштоўнымі, і высьвятленьне пры дапамозе сацыяльна-эканамічнага інтарэсу падаецца мне занадта радыкальным.
Роля інтэлігенцыі ўяўляецца мне такой: шлях дыялёгу і пільнага прыслухоўваньня да голасу простага люду, які ў пэўнай ступені таксама зьяўляецца інтэлігенцыяй, бо таксама ўжывае розум. Тым ня менш, інтэлігенцыя дае пэўны арсэнал сродкаў, спосаб крытычнай ацэнкі рэчаіснасьці.”
(Гапава: ) “Кожны чалавек, калі нешта робіць, зыходзіць з інтарэсаў , часам не ўсьведамляючы гэтага. Гэтыя інтарэсы часам здаюцца нам інтарэсамі агульнымі, ці што мы тым самым прасоўваем нейкія каштоўнасьці. Але ўсе гэтыя вышэйшыя інтарэсы, пра якія гавораць і Валерка, і Пётра, узьнікаюць у пэўны час у пэўных сацыяльных групаў. Таму мы можам казаць, што гэтыя каштоўнасьці зьвязаныя з пэўным матэрыяльным станам і зь нейкімі інтарэсамі. Калі мы гаворым, што ў некага ёсьць толькі інтарэсы, а ў мяне вышэйшыя каштоўнасьці – так не бывае.
(Дракахруст: ) “У сваім артыкуле ў "Архэ" Алена Гапава прыгадвае лісты зь няволі Паўла Севярынца. Ён працуе на лесапавале і распавядае, якія пытаньні яму задаюць тамтэйшыя лесарубы. Нагадаю некаторыя зь іх:
- Ну чаго, чаго вы бунтуеце народ? Заводы працуюць, пэнсіі плацяць, жывём сабе, хай і небагата, але ціха. Нашто падбухторваеце? Уся кроў, уся вайна праз гэта!..
- А што вы нам дасьце? Ну, дапусьцім, мы за вас прагаласуем — дык што нам будзе? Грошай заплаціце або цыстэрну сьпірту прывезяце?..
- Пра вас нідзе ж не прачытаеш, не пачуеш, вы ўвогуле нічога не можаце — як жа вы пераможаце?
- Канкрэтна, якая ў вас праграма? Вось па пунктах: што прапануеце? Пра сьцяг і мову ведаем. Добра, што далей?
- Што, хочаце як ва Ўкраіне? Аранжавая рэвалюцыя, натоўп на плошчы, а потым развал? Перасварыцеся, глоткі адзін аднаму рваць будзеце, эканоміку ўгробіце. І зноў крызыс?
- Што, хочаце як у Польшчы? Каб беспрацоўе было, як там… Ці як у Прыбалтыцы, што пэнсіянэры жабруюць? Ці як у Расіі, што мафія, алігархі і простаму чалавеку жыцьця няма?
(Дракахруст: ) “Алена Гапава ў сваім артыкуле піша, што Аляксандар Лукашэнка тым і трымаўся і трымаецца, што ўсе гады свайго кіраваньня адказваў на такія пытаньні, а апазыцыя ды інтэлектуалы на іх не адказвалі.
А ці існуюць шчырыя адказы на гэтыя пытаньні, якія б задаволілі беларусаў, якія валяць лес разам з Севярынцам? Скажам, ва ўмовах рынкавай эканомікі ўзровень беспрацоўя ў любым выпадку будзе больш, чым цяпер. Нехта казаў, што рэвалюцыя мяняе адну несправядлівасьць на іншую. Неабавязкова на большую, але на іншую. Ці магчыма прывабіць людзей іншай несправядлівасьцю?
(Рудкоўскі: ) “Першае, на што я хацеў бы зьвярнуць увагу, гэта тое, што кожнае пытаньне абумоўленае нейкай ведай. І вось веда, якая абумоўлівае гэтыя пытаньні, вельмі ўбогая . Гэтыя пытаньні надзвычай аднабаковыя, яны грунтуюцца на спрошчаным бачаньні сацыяльнай і палітычнай рэчаіснасьці. Напрыклад, калі ідзецца пра сытуацыю ва Ўкраіне, яна пры дапамозе прапаганды асацыюецца ў іх з развалам і хаасам. Хаця насамрэч гэта проста пайшоў дэмакратычны працэс, які, зразумела, характарызуецца пэўнай драматычнасьцю, але адкрывае і шэраг магчымасьцяў – і эканамічных, і палітычных, магчымасьцяў у тым ліку і для простых людзей.
(Дракахруст: ) “Сп-р Рудкоўскі, прабачце, я Вас перапыню. Вось Вы жывяце ў Польшчы. Я ўяўляю сабе, як у якім-небудзь 1979 годзе Лех Валэнса быў электрыкам на гданьскай судаверфі, і польскія рабацягі (а я ня думаю, што яны былі больш інтэлектуальнымі і культурнымі, чымсьці цяперашнія суразмоўцы Паўла Севярынца) задавалі Валэнсу прыкладна такія ж пытаньні: "А што будзе? А што мы ад гэтага атрымаем?" Ну ён жа на іх неяк адказваў.”
(Рудкоўскі: ) “Сытуацыя "Салідарнасьці" была рэдкім прыкладам, калі грунтоўныя перамены адбываліся не ў імя вышэйшых ідэалаў. Падчас уздыму "Салідарнасьці” – польскага руху працоўных – тры чвэрці патрабаваньняў мелі характар сацыяльна-эканамічны. Яно было абумоўлена дрэннай сытуацыяй, у якой апынуліся працоўныя ў параўнаньні зь цяперашняй беларускай сытуацыяй.
Я, крытыкуючы пытаньні людзей да Севярынца, прызнаю, што яны маюць таксама пэўную рэальную падаснову, хаця ацэнка гэтай рэальнасьці вельмі спрошчаная за кошт адсутнасьці здольнасьці да крытычнай ацэнкі рэчаіснасьці і блякады інфармацыі.”
(Дракахруст: ) “Сп-ня Гапава, Вы цытуеце пытаньні лесарубаў да Паўла Севярынца. А ці ў тым праблема, каб адказваць на іх наўпрост? Прарокі шмат якіх народаў не адказвалі на такія пытаньні наўпрост.”
(Гапава: ) “Мы ведаем толькі тых прарокаў, якія сталіся пасьпяховымі, засталіся ў гісторыі. Мы ведаем тых прарокаў, якія адказвалі на пытаньні, якія тады стаялі ў рэчаіснасьці. Хрыстос зьявіўся тады, калі Стары Запавет ужо сябе зжыў, і павінна была зьявіцца новая мараль. А што тычыцца адказаў на такія пытаньні, то трэба вызначыць, у чым мэта. Ці яна ў тым, каб падмануць выбаршчыкаў і сказаць ім: "Галасуйце за рынак і ўсё будзе добра"? Ці ў тым справа, каб проста атрымаць уладу?
Палітыкі ва ўсім сьвеце імкнуцца растлумачыць тое, што яны зьбіраюцца рабіць, людзям, для якіх гэта будзе рабіцца. І нельга сказаць тым, хто працуе на дзяржаўным прадпрыемстве і мае ад гэтага прадпрыемства сацыяльную бясьпеку: "Галасуйце за рынак, бо рынак у глябальнай пэрспэктыве лепей".
Калі нам чацьвярым, якія ўдзельнічаюць у гэтай перадачы, сказаць: "Вы павінны галасаваць за нешта, ад чаго вы адразу згубіце сваю працу, грошы, але ў глябальнай пэрспэктыве гэта будуць вялікія каштоўнасьці", – цікава было б паглядзець, як мы з вамі будзем галасаваць – за каштоўнасьці ці за тое, каб у маёй дачкі была вячэра...”
(Булгакаў: ) “Выбарчы цуд Лукашэнкі ў 1994 годзе сьведчыць пра тое, што ён дасканала карыстаўся папулісцкім майстэрствам, гэта значыць, адказваў коратка, ясна і даступна, без усялякай ідэйнай глыбіні, і гэта пэўным чынам рэзаніравала з думкамі і настроямі бальшыні беларусаў.
У нашым грамадзтве прафанная веда вельмі шырока распаўсюджаная.
Я, як шэраговы носьбіт беларускай мовы, часта чую, напрыклад, выказваньні "Настаяшчева беларускава языка нет". Ёсьць два шляхі – альбо спрабаваць выкарыстоўваць гэта паразытарным шляхам для здабыцьця ўлады, што фактычна зрабіў Лукашэнка, альбо працаваць з кожным носьбітам гэтай прафаннай веды, спрабуючы навярнуць яго ў свой лягер.
Тут я згаджуся з высновай з эсэ Віталя Сіліцкага, якое будзе надрукаванае ў наступным нумары "Архэ”, што цяпер мінімальных зьменаў у нашай краіне можна дасягнуць толькі максымальнымі высілкамі. Гэта значыць, што да кожнага чалавека трэба зьвяртацца і асабіста яго пераконваць. Але калі няма рэвалюцыйнай сытуацыі, няма нейкага сацыяльнага дэтэрмінізму, зрабіць гэта вельмі цяжка.
Я вельмі ўхваляю зварот цяперашняга адзінага дэмакратычнага кандыдата Мілінкевіча да нацыянальнай праблематыкі. Як чалавек беларускай мовы і культуры, я штодзень адчуваю прыгнёт – прыгнёт інфармацыйны, культурны. Я міжволі рэвалюцыянізуюся ў гэтым грамадзтве. Людзі, якія працуюць дрывасекамі ва Ўсходняй Беларусі разам з Паўлам Севярынцам, відавочна, яшчэ гэтага прыгнёту не адчуваюць.
Дасьпяваньне "Салідарнасьці" у Польшчы пачалося толькі ў 70-х гадох. Першыя 30 гадоў савецкай ўлады ў Польшчы былі больш-менш спакойнымі пры ўсіх "але", пры падзеях 1956 году. Аднак прынамсі рабочая кляса не паўставала. Магчыма, лукашэнкаўскі рэжым дойдзе да таго, што асабістае ўзбагачэньне і цынізм перасягнуць усе магчымыя межы і сацыяльны прыгнёт для гэтых рабочых пачне нарастаць.
Зыходзячы з цяперашніх рэаліяў, я скіроўваў бы да працы з канкрэтным чалавекам і абмяжоўваў бы палітычны папулізм дэмакратычных палітыкаў, бо Лукашэнка – сапраўдны майстар палітычнага папулізму, і пры дапамозе яго мэтодыкаў бессэнсоўна спрабаваць яго перамагчы, бо апрача ўсяго ён мае галоўны стратэгічны рэсурс – апарат улады.
(Гапава: ) “Наконт Лукашэнкі ў 1994 годзе не магу пагадзіцца з Валеркам. У 1994 годзе Лукашэнка даў адказы на два галоўныя пытаньні "Хто вінаваты?" і "Што рабіць?" Ён сказаў, што вінаватыя тыя, хто ўсё скралі, а што трэба рабіць – запускаць заводы, аб''ядноўвацца з Расеяй, рабіць так, як было ў Савецкім Саюзе. Гэта тое, што адказвала на чаканьні, якія існавалі ў грамадзтве.
Наколькі гэта рэальна, добра, адпавядала каштоўнасьцям – гэта іншая справа, але ён адказаў на галоўныя пытаньні. А мы цяпер адказваем не на тыя пытаньні, якія ставіць час.”
(Рудкоўскі: ) “Мне прыгадаліся словы сп-ра Пазьняка, сказаныя падчас альтэрнатыўных выбараў, наладжаных апазыцыяй у 1999 годзе: "Я прынцыпова не займаюся папулізмам. Спачатку Бог, потым хлеб, спачатку мовы, а потым – каўбаса". У выпадку, калі ў чалавека няма хлеба і каўбасы, размовы пра мову і Пана Бога ня маюць вялікага значэньня.
З лацінаў ідзе сэнтэнцыя: спачатку жыць – потым філязафаваць, гэта значыць, займацца нейкімі вышэйшымі справамі. У гэтым сэнсе можна спрабаваць знайсьці нейкі кампраміс з марксісцкай мэтадалёгіяй.
Справа камунікацыі з народам – гэта мастацтва. Ці гэтае мастацтва будзе сумленным, ня будзе мець чыста эгаістычны характар – толькі дарвацца да ўлады і любой цаной захаваць гэтую ўладу, ці будзе выкарыстаны талент пераконваньня масаў, харызма для таго, каб пазьней тварыць дабро – тут цяжка прывесьці унівэрсальныя крытэрыі.”
Яна ня згодная з меркаваньнем, што гэта – вынік страху, неінфармаванасьці, неразуменьня, няведаньня.
Паводле яе, наадварот – гэта вынік рацыянальнага выбару, узважанай ацэнкі рызыкі альтэрнатывы. Людзі гатовыя галасаваць за Лукашэнку, бо ведаюць, што пры зьменах, пры прышэсьці свабоды, рынку іх асабістае жыцьцё істотна пагоршыцца.
Перш, чым высьветліць, ці згодны са сп-няй Гапавай іншыя нашы сёньняшнія суразмоўцы, прапаную паслухаць, як адказвалі на гэтае пытаньне мінакі на менскіх вуліцах, зь якімі гутарыла наша карэспандэнтка.
(Карэспандэнтка: ) ““Чаму вельмі многія нашыя суграмадзяне падтрымліваюць цяперашняга прэзыдэнта Аляксандра Лукашэнку й гатовыя галасаваць за яго на выбарах?”
(Спадарыня: ) ““Я таксама буду за яго галасаваць, і ўсе мае знаёмыя будуць за яго галасаваць. Мы яго вельмі паважаем, бо гэта добрасумленны чалавек, і ён вельмі стараецца ўсё рабіць для народа. Чэсны, прыстойны – усе яго любяць вельмі”.
(Спадар: ) ““Я лічу, што можа таму, што ён шмат пабудаваў будынкаў у Менску, горад наш стаў сучасны. Клапоціцца пра старых людзей і сельскую гаспадарку падтрымлівае”.
(Юначка: ) ““Бо ён стараецца падтрымліваць моладзь, спорт, здароўе, старых. Стараецца, але ж не заўсёды гэта атрымліваецца”.
(Юначка: ) ““Падтрымліваюць яго таму, што ён найперш падтрымлівае пэнсіянэраў. Я лічу гэта няправільным, бо ў краіне пераважае састарэлае пакаленьне, але, пэўна, яму гэта выгадна”.
(Юнак: ) ““Мне цяжка сказаць. Хутчэй за ўсё, гэта канфармізм. Людзі падтрымліваюць не таму, што ён ім падабаецца, а таму, што яны па старой савецкай звычцы баяцца высунуцца. Лічаць гэта не падтрымкай рэжыму, а нясованьнем у палітыку. Я нават мала сустракаю людзей, якія падтрымліваюць рэжым”.
(Карэспандэнтка: ) ““Частка нашых суайчыньнікаў падтрымліваюць Аляксандра Лукашэнку й гатовыя галасаваць за яго на выбарах. Чаму?”
(Юнак:) “Не абакраўся. А калі дзе месцамі й прыціскае – апазыцыя, канечне, скандаліць – насамрэч гэта правільная палітыка, трэба толькі зразумець сутнасьць”.
(Юначка: ) ““Пэўна, бальшыня людзей лічыць, што сьвятло ёсьць, газ ёсьць, плацяць своечасова. І думаюць, што больш няма такіх прэтэндэнтаў”.
(Спадар: ) ““Я вам хачу сказаць, што прэзыдэнта падтрымлівае вельмі малая колькасьць насельніцтва. За што, за што яго падтрымліваць? Інфляцыя, беспрацоўе – да такога жабрацтва давесьці свой народ, да такога жабрацтва! Ну хіба так можна? Такога ж не было! Паглядзіце – тэлебачаньне пад цэнзурай, усё пад цэнзурай, усё пад такім жахлівым кантролем. І калі ён вось тут гойсае на сваім шыкоўным аўтамабілі, ахова ў яго – хіба так можна? Я веру, што мы ўсё ж такі увойдзем у Эўропу, але толькі без Лукашэнкі”.
(Спадарыня: ) ““Перш за ўсё, я думаю, што ў краіне створаная атмасфэра страху. Яна сапраўды існуе, і пра гэта сьведчыць тое, як людзі падпісваліся пад прымусам за вылучэньне Лукашэнкі кандыдатам у прэзыдэнты. А па-другое – адсутнасьць інфармацыі. Гэта вельмі дакладна бачна, што людзі не валодаюць інфармацыяй, калі паглядзіш беларускае тэлебачаньне. І па-трэцяе – ня трэба забываць, што ў краіне існуе вельмі шмат багатых людзей, якія сваё багацьце займелі пры гэтай уладзе, якія цалкам залежаць ад улады й якія зробяць усё, каб захаваць свае пазыцыі”.
(Дракахруст: ) ““Ну а зараз – пытаньне да Валеркі Булгакава. Як бы Вы адказалі на гэтае пытаньне: чаму людзі падтрымліваюць Лукашэнку?”
(Булгакаў: ) ““З аднаго боку, я згодны са сп-няй Гапавай, што лукашэнкаў электарат сьвядома падтрымлівае Лукашэнку, што гэта ў пэўнай ступені ўсьвядомлены, рацыянальны выбар. Але з другога боку людзі, якія з раза ў раз галасуюць за цяперашняга дзейнага прэзыдэнта, у пэўнай ступені несьвядома, ірацыянальна падтрымліваюць ня столькі нават сп-ра прэзыдэнта, колькі ўвогуле традыцыю дзяржаўнай улады, успадкаваную з савецкіх часоў. Людзі існуюць у "сілавым полі", запачаткаваным далёка не цяпер, і гэтае сілавое поле фармавалася далёка не рацыянальнымі мэтадамі.
Беларусь дагэтуль у сымбалічным, ідэалягічным пляне існуе пад моцным уплывам традыцыяў расейскага каляніялізму і таталітарызму. Дзейны прэзыдэнт здолеў намацаць гэтыя балёвыя кропкі беларускага грамадзтва і выкарыстаць іх з максымальным электаральным эфэктам”.
(Дракахруст: ) “Вось перада мной вынікі апытаньня, праведзенага напрыканцы 2005 году Інстытутам прыватызацыі і мэнэджмэнту. “На якім прадпрыемстве вы хацелі б працаваць?” – задавалі пытаньне рэспандэнтам. 49% апытаных адказалі – на дзяржаўных, 27% – на прыватных (45% – працуюць на дзяржаўных, 19% – на прыватных).
Матывы працы на дзяржпрадпрыемствах – стабільны заробак, сацыяльныя гарантыі, стабільнасьць занятасьці.
Сп-р Рудкоўскі, а які Ваш адказ на пытаньне – чаму людзі падтрымліваюць Аляксандра Лукашэнку?”
(Рудкоўскі: ) “І на падставе ўласнага досьведу, уласных размоваў з людзьмі, і на падставе гэтых апытаньняў, якія толькі што прагучалі, можна заўважыць дамінацыю альбо вітальных каштоўнасьцяў – выплочваньне заробкаў, пэнсіяў і гэтак далей – гэта адносная матэрыяльная стабільнасьць, альбо каштоўнасьцяў утылітарна-эстэтычных, як мы чулі, "зьяўляюцца будынкі, Менск мадэрнізуецца". Часьцяком можна заўважыць рэлікты аўтарытарнай мэнтальнасьці, як таго юнака, які кажа, што, можа, прэзыдэнт і перагібае з перасьледам апазыцыі, але ў прынцыпе гэта правільна. Тое, што у грамадзтве мае права існаваць плюралізм, дэмакратыя і павага да разнастайнасьці – пакуль для некаторых гэта не зьяўляецца каштоўнасьцю.
Таму дамінацыя ў грамадзтве такіх ня вельмі высокіх каштоўнасьцяў вельмі абумоўлівае менавіта такі выбар, які зьяўляецца больш-менш сьвядомым.
Апрача гэтага я б яшчэ назваў экзыстэнцыяльны страх – гэта значыць, страх перад тым, што будзе пасьля, калі цяперашняя ўлада скончыцца, і прыйдзе новая ўлада. Тут дае аб сабе знаць псыхалёгія пешкі, выхаваная савецкай аўтарытарнай, таталітарнай уладай. Сытуацыя свабоды – свабоды эканамічнай, культурнай і ўсялякай іншай – па-свойму рызыкоўная. Не для кожнага гэта прымальна. Цяжка сказаць, што гэта рацыянальны выбар. Тут можна казаць пра рацыянальнасьць у вельмі спэцыфічным сэнсе слова.”
(Дракахруст: ) “Сп-ня Гапава, мне падалося, Ваш погляд вельмі стасуецца да тлумачэньня, чаму зьменаў не адбываецца. Але мне здаецца, што ён ня надта падыходзіць для тлумачэньня , чаму ж яны часам адбываюцца. Польская рэвалюцыя “Салідарнасьці”, гістарычна імгненны распад Савецкага тысячагадовага царства – так ужо тады зьмянілася стаўленьне людзей да рынкавай альтэрнатывы?”
(Гапава: ) “Людзі галасуюць за Лукашэнку сапраўды паводле многіх прычынаў. І нельга сказаць, што ёсьць рацыя толькі ў адной з пазыцыяў: што яны галасуюць таму, што нічога не разумеюць, што яны замбаваныя і наадварот – што яны галасуюць таму, што дакладна разумеюць свае інтарэсы. Мы ведаем становішча са свабодай слова.
Але калі я кажу пра рацыянальны выбар, я маю на ўвазе, што калі мы нешта робім, мы нейкім чынам ведаем, што для нас лепей, ці лічым, што ведаем.
У гады перабудовы ў Расеі, на нейкай горнай рацэ павінна была будавацца электрастанцыя. Інтэлігенцыя з суседніх гарадоў паўстала супраць гэтага – станцыя пагражала экалёгіі, пагалоўю рыбы. У гарадох праходзілі мітынгі пратэсту. Але жыхары вёсачак, якія былі побач з гэтай рэчкай, былі за гэтую электрастанцыю, яны баранілі яе. Гарадзкія інтэлігенты казалі, што гэтыя вяскоўцы не разумеюць каштоўнасьці экалёгіі, не разумеюць, што прыроду трэба абараняць. Але гэтыя абвінаваўцы жылі ў гарадох, дзе электрычнасьць заўсёды была. А вось тыя, што жылі каля рэчкі – у іх электрычнасьці не было, і гэта для іх была адзіная магчымасьць яе атрымаць. Калі я кажу пра рацыянальнае, я маю на ўвазе менавіта гэта.
Калі мы гаворым пра распад СССР, пра польскую "Салідарнасьць" – тады інтарэсы былі іншыя. Тады і ў Польшчы, і ў былым Савецкім Саюзе былі велізарныя групы людзей , якія шчыра верылі, што ў тым новым сьвеце, які яны сабе ўявілі ці які мы сабе ўявілі, таму што мы ўсе хацелі пераменаў, будзе лепей. Мы марылі пра самыя добрыя рэчы для ўсіх, і таму адбывалася тое, што адбывалася. Але прыйшла гэтая ўяўленая рэчаіснасьць – яна аказалася не такой, якой мы яе сабе ўяўлялі.
(Дракахруст: ) “Сп-ня Гапава, Вы ўжылі слова "мы". Мы, якія тады марылі, што будзе лепей – гэта мы з Вамі ці ўмоўная бабка Аўдоцьця, якая часам фігуруе ў Вашых артыкулах? Яна тады таксама верыла, што ў новым сьвеце ёй будзе лепей?”
(Гапава: ) “Тады бабку Аўдоцьцю ніхто ж не пытаўся. Бо гэтыя “мы” – мы з Вамі, якія ці выхадзілі на плошчу ці падтрымлівалі тых, хто не хадзіў на плошчу, якія рабілі перабудову, былі дастаткова моцныя, каб узяць гэтую ўладу. Гэта было зроблена рукамі партыйнай намэнклятуры і інтэлігенцыі – гэта тыя групы, якія зрабілі вось гэтыя перамены.”
(Дракахруст: ) “Зараз мы фактычна перайшлі да наступнай тэмы, якую сп-ня Алена ўзьнімае ў сваім артыкуле ў "Архэ" – чым ёсьць інтэлігенцыя і чым яна павінна быць? Ці гэта – асобная кляса са сваімі інтарэсамі ці вытворца ідэалёгіяў для усіх клясаў, настаўнік усяго грамадзтва, адзіны носьбіт веды? Калі інтэлігенцыя імкнецца “падняць народ да сябе”, “просветить” яго – ці не азначае гэта толькі тое, што яна спрабуе накінуць яму свае клясавыя ўяўленьні? Сп-ня Гапава, як Вы адказваеце на гэтыя пытаньні?”
(Гапава: ) “ Інтэлектуалы, інтэлігенцыя зьяўляюцца сацыяльнымі агентамі, паколькі яны артыкулююць інтарэсы пэўных групаў. Калі мы размаўляем пра сёньняшнюю Беларусь, пра посткамуністычную рэчаіснасьць, то можна сказаць, што цяперашнія беларускія інтэлігенты артыкулююць інтарэсы той клясы, якая паўстае. Яны гавораць пра дэмакратыю, пра рынак, пра свабоду.
Ёсьць такая знакамітая кніжка "Даведнік для вандроўнікаў па Галяктыцы аўтастопам". Там адна цывілізацыя зрабіла вельмі магутны кампутар і задала яму пытаньне:" Які сэнс жыцьця , сусьвету і ўсяго?". Кампутар адказаў: "42".
Калі інтэлігенцыя ўяўляе сабе, што такое 42 і хоча сказаць астатнім, што мы ведаем гэтае 42, і вы таксама павінны гэта падтрымліваць 42, то гэта урэшце сьмешна. 42 не існуе аднолькавае для ўсіх.
(Булгакаў: ) “Людзі, якія далучаюць сябе да інтэлектуальнай супольнасьці, мусяць нейкім чынам матываваць: а чаму я працую ў расейскамоўным унівэрсытэце, чаму 90% маіх тэкстаў напісаныя па-расейску?
Адказ сп-ні Гапавай, які артыкулюецца пры дапамозе марксісцкай мэтадалёгіі, палягае ў тым, што вартасьці, якія прапагандуе супрацьлеглы лягер, такія ж самыя ўяўныя, калі ня больш уяўныя , як яе ўласная жыцьцёвая пазыцыя. Гэта значыць, што яе ідэнтычнасьць такая, бо існуе аб''ектыўная хада падзеяў, і ўсе гэтыя завываньні пра дэмакратыю, нацыю і таму падобныя абстракцыі лёгка можна скампрамэтаваць і паставіць на месца пры дапамозе гэтага марксісцкага дыскурсу.
Што датычыць сутнасных падставаў гэтай пазыцыі, то яны здаюцца досыць сумнеўнымі, як і ўвогуле марксісцкая канцэпцыя нацыяў і нацыяўтварэньня.
Пры дапамозе яе цяжка ўявіць, прадвесьнікам ці голасам якіх клясаў быў, напрыклад, Францішак Багушэвіч, калі друкаваў сваю "Дудку беларускую". Кім быў Францішак Скарына, зь якой мэтай ён друкаваў свае кнігі ў Празе. Каб лабіраваць бізнэс свайго бацькі, які займаўся вырабам і продажам скураў?”
(Рудкоўскі: ) “Я асабіста абіраю канцэпцыю, паводле якой нацыянальная ідэя, Адраджэньне зьяўляюцца самакаштоўнымі, і высьвятленьне пры дапамозе сацыяльна-эканамічнага інтарэсу падаецца мне занадта радыкальным.
Роля інтэлігенцыі ўяўляецца мне такой: шлях дыялёгу і пільнага прыслухоўваньня да голасу простага люду, які ў пэўнай ступені таксама зьяўляецца інтэлігенцыяй, бо таксама ўжывае розум. Тым ня менш, інтэлігенцыя дае пэўны арсэнал сродкаў, спосаб крытычнай ацэнкі рэчаіснасьці.”
(Гапава: ) “Кожны чалавек, калі нешта робіць, зыходзіць з інтарэсаў , часам не ўсьведамляючы гэтага. Гэтыя інтарэсы часам здаюцца нам інтарэсамі агульнымі, ці што мы тым самым прасоўваем нейкія каштоўнасьці. Але ўсе гэтыя вышэйшыя інтарэсы, пра якія гавораць і Валерка, і Пётра, узьнікаюць у пэўны час у пэўных сацыяльных групаў. Таму мы можам казаць, што гэтыя каштоўнасьці зьвязаныя з пэўным матэрыяльным станам і зь нейкімі інтарэсамі. Калі мы гаворым, што ў некага ёсьць толькі інтарэсы, а ў мяне вышэйшыя каштоўнасьці – так не бывае.
(Дракахруст: ) “У сваім артыкуле ў "Архэ" Алена Гапава прыгадвае лісты зь няволі Паўла Севярынца. Ён працуе на лесапавале і распавядае, якія пытаньні яму задаюць тамтэйшыя лесарубы. Нагадаю некаторыя зь іх:
- Ну чаго, чаго вы бунтуеце народ? Заводы працуюць, пэнсіі плацяць, жывём сабе, хай і небагата, але ціха. Нашто падбухторваеце? Уся кроў, уся вайна праз гэта!..
- А што вы нам дасьце? Ну, дапусьцім, мы за вас прагаласуем — дык што нам будзе? Грошай заплаціце або цыстэрну сьпірту прывезяце?..
- Пра вас нідзе ж не прачытаеш, не пачуеш, вы ўвогуле нічога не можаце — як жа вы пераможаце?
- Канкрэтна, якая ў вас праграма? Вось па пунктах: што прапануеце? Пра сьцяг і мову ведаем. Добра, што далей?
- Што, хочаце як ва Ўкраіне? Аранжавая рэвалюцыя, натоўп на плошчы, а потым развал? Перасварыцеся, глоткі адзін аднаму рваць будзеце, эканоміку ўгробіце. І зноў крызыс?
- Што, хочаце як у Польшчы? Каб беспрацоўе было, як там… Ці як у Прыбалтыцы, што пэнсіянэры жабруюць? Ці як у Расіі, што мафія, алігархі і простаму чалавеку жыцьця няма?
(Дракахруст: ) “Алена Гапава ў сваім артыкуле піша, што Аляксандар Лукашэнка тым і трымаўся і трымаецца, што ўсе гады свайго кіраваньня адказваў на такія пытаньні, а апазыцыя ды інтэлектуалы на іх не адказвалі.
А ці існуюць шчырыя адказы на гэтыя пытаньні, якія б задаволілі беларусаў, якія валяць лес разам з Севярынцам? Скажам, ва ўмовах рынкавай эканомікі ўзровень беспрацоўя ў любым выпадку будзе больш, чым цяпер. Нехта казаў, што рэвалюцыя мяняе адну несправядлівасьць на іншую. Неабавязкова на большую, але на іншую. Ці магчыма прывабіць людзей іншай несправядлівасьцю?
(Рудкоўскі: ) “Першае, на што я хацеў бы зьвярнуць увагу, гэта тое, што кожнае пытаньне абумоўленае нейкай ведай. І вось веда, якая абумоўлівае гэтыя пытаньні, вельмі ўбогая . Гэтыя пытаньні надзвычай аднабаковыя, яны грунтуюцца на спрошчаным бачаньні сацыяльнай і палітычнай рэчаіснасьці. Напрыклад, калі ідзецца пра сытуацыю ва Ўкраіне, яна пры дапамозе прапаганды асацыюецца ў іх з развалам і хаасам. Хаця насамрэч гэта проста пайшоў дэмакратычны працэс, які, зразумела, характарызуецца пэўнай драматычнасьцю, але адкрывае і шэраг магчымасьцяў – і эканамічных, і палітычных, магчымасьцяў у тым ліку і для простых людзей.
(Дракахруст: ) “Сп-р Рудкоўскі, прабачце, я Вас перапыню. Вось Вы жывяце ў Польшчы. Я ўяўляю сабе, як у якім-небудзь 1979 годзе Лех Валэнса быў электрыкам на гданьскай судаверфі, і польскія рабацягі (а я ня думаю, што яны былі больш інтэлектуальнымі і культурнымі, чымсьці цяперашнія суразмоўцы Паўла Севярынца) задавалі Валэнсу прыкладна такія ж пытаньні: "А што будзе? А што мы ад гэтага атрымаем?" Ну ён жа на іх неяк адказваў.”
(Рудкоўскі: ) “Сытуацыя "Салідарнасьці" была рэдкім прыкладам, калі грунтоўныя перамены адбываліся не ў імя вышэйшых ідэалаў. Падчас уздыму "Салідарнасьці” – польскага руху працоўных – тры чвэрці патрабаваньняў мелі характар сацыяльна-эканамічны. Яно было абумоўлена дрэннай сытуацыяй, у якой апынуліся працоўныя ў параўнаньні зь цяперашняй беларускай сытуацыяй.
Я, крытыкуючы пытаньні людзей да Севярынца, прызнаю, што яны маюць таксама пэўную рэальную падаснову, хаця ацэнка гэтай рэальнасьці вельмі спрошчаная за кошт адсутнасьці здольнасьці да крытычнай ацэнкі рэчаіснасьці і блякады інфармацыі.”
(Дракахруст: ) “Сп-ня Гапава, Вы цытуеце пытаньні лесарубаў да Паўла Севярынца. А ці ў тым праблема, каб адказваць на іх наўпрост? Прарокі шмат якіх народаў не адказвалі на такія пытаньні наўпрост.”
(Гапава: ) “Мы ведаем толькі тых прарокаў, якія сталіся пасьпяховымі, засталіся ў гісторыі. Мы ведаем тых прарокаў, якія адказвалі на пытаньні, якія тады стаялі ў рэчаіснасьці. Хрыстос зьявіўся тады, калі Стары Запавет ужо сябе зжыў, і павінна была зьявіцца новая мараль. А што тычыцца адказаў на такія пытаньні, то трэба вызначыць, у чым мэта. Ці яна ў тым, каб падмануць выбаршчыкаў і сказаць ім: "Галасуйце за рынак і ўсё будзе добра"? Ці ў тым справа, каб проста атрымаць уладу?
Палітыкі ва ўсім сьвеце імкнуцца растлумачыць тое, што яны зьбіраюцца рабіць, людзям, для якіх гэта будзе рабіцца. І нельга сказаць тым, хто працуе на дзяржаўным прадпрыемстве і мае ад гэтага прадпрыемства сацыяльную бясьпеку: "Галасуйце за рынак, бо рынак у глябальнай пэрспэктыве лепей".
Калі нам чацьвярым, якія ўдзельнічаюць у гэтай перадачы, сказаць: "Вы павінны галасаваць за нешта, ад чаго вы адразу згубіце сваю працу, грошы, але ў глябальнай пэрспэктыве гэта будуць вялікія каштоўнасьці", – цікава было б паглядзець, як мы з вамі будзем галасаваць – за каштоўнасьці ці за тое, каб у маёй дачкі была вячэра...”
(Булгакаў: ) “Выбарчы цуд Лукашэнкі ў 1994 годзе сьведчыць пра тое, што ён дасканала карыстаўся папулісцкім майстэрствам, гэта значыць, адказваў коратка, ясна і даступна, без усялякай ідэйнай глыбіні, і гэта пэўным чынам рэзаніравала з думкамі і настроямі бальшыні беларусаў.
У нашым грамадзтве прафанная веда вельмі шырока распаўсюджаная.
Я, як шэраговы носьбіт беларускай мовы, часта чую, напрыклад, выказваньні "Настаяшчева беларускава языка нет". Ёсьць два шляхі – альбо спрабаваць выкарыстоўваць гэта паразытарным шляхам для здабыцьця ўлады, што фактычна зрабіў Лукашэнка, альбо працаваць з кожным носьбітам гэтай прафаннай веды, спрабуючы навярнуць яго ў свой лягер.
Тут я згаджуся з высновай з эсэ Віталя Сіліцкага, якое будзе надрукаванае ў наступным нумары "Архэ”, што цяпер мінімальных зьменаў у нашай краіне можна дасягнуць толькі максымальнымі высілкамі. Гэта значыць, што да кожнага чалавека трэба зьвяртацца і асабіста яго пераконваць. Але калі няма рэвалюцыйнай сытуацыі, няма нейкага сацыяльнага дэтэрмінізму, зрабіць гэта вельмі цяжка.
Я вельмі ўхваляю зварот цяперашняга адзінага дэмакратычнага кандыдата Мілінкевіча да нацыянальнай праблематыкі. Як чалавек беларускай мовы і культуры, я штодзень адчуваю прыгнёт – прыгнёт інфармацыйны, культурны. Я міжволі рэвалюцыянізуюся ў гэтым грамадзтве. Людзі, якія працуюць дрывасекамі ва Ўсходняй Беларусі разам з Паўлам Севярынцам, відавочна, яшчэ гэтага прыгнёту не адчуваюць.
Дасьпяваньне "Салідарнасьці" у Польшчы пачалося толькі ў 70-х гадох. Першыя 30 гадоў савецкай ўлады ў Польшчы былі больш-менш спакойнымі пры ўсіх "але", пры падзеях 1956 году. Аднак прынамсі рабочая кляса не паўставала. Магчыма, лукашэнкаўскі рэжым дойдзе да таго, што асабістае ўзбагачэньне і цынізм перасягнуць усе магчымыя межы і сацыяльны прыгнёт для гэтых рабочых пачне нарастаць.
Зыходзячы з цяперашніх рэаліяў, я скіроўваў бы да працы з канкрэтным чалавекам і абмяжоўваў бы палітычны папулізм дэмакратычных палітыкаў, бо Лукашэнка – сапраўдны майстар палітычнага папулізму, і пры дапамозе яго мэтодыкаў бессэнсоўна спрабаваць яго перамагчы, бо апрача ўсяго ён мае галоўны стратэгічны рэсурс – апарат улады.
(Гапава: ) “Наконт Лукашэнкі ў 1994 годзе не магу пагадзіцца з Валеркам. У 1994 годзе Лукашэнка даў адказы на два галоўныя пытаньні "Хто вінаваты?" і "Што рабіць?" Ён сказаў, што вінаватыя тыя, хто ўсё скралі, а што трэба рабіць – запускаць заводы, аб''ядноўвацца з Расеяй, рабіць так, як было ў Савецкім Саюзе. Гэта тое, што адказвала на чаканьні, якія існавалі ў грамадзтве.
Наколькі гэта рэальна, добра, адпавядала каштоўнасьцям – гэта іншая справа, але ён адказаў на галоўныя пытаньні. А мы цяпер адказваем не на тыя пытаньні, якія ставіць час.”
(Рудкоўскі: ) “Мне прыгадаліся словы сп-ра Пазьняка, сказаныя падчас альтэрнатыўных выбараў, наладжаных апазыцыяй у 1999 годзе: "Я прынцыпова не займаюся папулізмам. Спачатку Бог, потым хлеб, спачатку мовы, а потым – каўбаса". У выпадку, калі ў чалавека няма хлеба і каўбасы, размовы пра мову і Пана Бога ня маюць вялікага значэньня.
З лацінаў ідзе сэнтэнцыя: спачатку жыць – потым філязафаваць, гэта значыць, займацца нейкімі вышэйшымі справамі. У гэтым сэнсе можна спрабаваць знайсьці нейкі кампраміс з марксісцкай мэтадалёгіяй.
Справа камунікацыі з народам – гэта мастацтва. Ці гэтае мастацтва будзе сумленным, ня будзе мець чыста эгаістычны характар – толькі дарвацца да ўлады і любой цаной захаваць гэтую ўладу, ці будзе выкарыстаны талент пераконваньня масаў, харызма для таго, каб пазьней тварыць дабро – тут цяжка прывесьці унівэрсальныя крытэрыі.”
