Вялікія падзеі беларускай гісторыіЮры Дракахруст
«Вы неверагодныя» — неаднойчы казала пратэстоўцам летась Марыя Калесьнікава. Але ў той год, у тых падзеях, неверагодным было ўсё: і беспрэцэдэнтная палітычная мабілізацыя падчас выбарчай кампаніі, і маштабы і працягласьць пасьлявыбарчых пратэстаў, і маштабы фальсыфікацыяў, і жахлівая жорсткасьць і размах рэпрэсіяў улады.
Неверагодным, урэшце, было і тое, што ўсенародны, так выглядала, уздым ня здолеў памяняць уладу, у якой, як здавалася, засталося няшмат прыхільнікаў.
Палітычны працэс, які пачаўся мінулым летам, ня скончыўся, кампанія зьнішчэньня грамадзянскай супольнасьці лета 2021 году — гэта рэакцыя на леташнія падзеі і іх працяг.
У 70-я гады мінулага стагодзьдзя адзін зь лідэраў камуністычнага Кітаю Чжоў Эньлай на пытаньне тагачаснага дзяржсакратара ЗША Генры Кісінджэра, як КПК ацэньвае францускую рэвалюцыю XVIII стагодзьдзя, адказаў: «Мы лічым, што прайшло замала часу для канчатковых высноваў».
Пасьля падзеяў у Беларусі 2020 году прайшло крыху больш за паўгода, магчыма, час для канчатковых ацэнак не прыйшоў тым больш.
Але пэўны этап палітычнага працэсу скончыўся, скончыўся прыкладна на мяжы 2020 і 2021 гадоў, і натуральнай уяўляецца спроба асэнсаваць, зразумець гэты этап, адрэфлексаваць ня толькі і ня столькі палітычнае, колькі антрапалягічнае і нацыянальнае значэньне, вымярэньне «неверагоднага 2020-га».
Радыё Свабода зьвярнулася да беларускіх інтэлектуалаў з просьбай прапанаваць сваё бачаньне і разуменьне тых падзеяў, адказаць у шырокім сэнсе на пытаньне — Што гэта было?
Сярод аўтараў зборніка — жыхары Беларусі і замежжа, жанчыны і мужчыны, пісьменьнікі і палітычныя аналітыкі, гісторыкі і сацыёлягі.
У зборніку, які прапаноўваецца вашай увазе, адлюстраваны ня ўвесь спэктар грамадзкай думкі. Напрыклад, сярод аўтараў зборніка няма тых, хто мяркуе, што леташнія падзеі былі цалкам ці збольшага інсьпіраваныя, арганізаваныя замежнымі дзяржавамі. Такі погляд існуе, але ён інтэлектуальна бясплённы: калі прычына адно ў замежных інсьпірацыях, то няма прадмету для размовы пра сутыкненьне інтарэсаў, памкненьняў, каштоўнасьцяў унутры беларускага грамадзтва.
Усе аўтары зборніка, даючы розныя адказы, зыходзяць усё ж з пастуляту, што леташнія падзеі былі найперш вынікам і этапам унутранага разьвіцьця беларускага грамадзтва.
Як укладальнік зборніка я прапанаваў аўтарам 7 пытаньняў наконт «неверагоднага 2020-га», але пазначыў, што выбар формы артыкула — за імі. Яны маглі наўпрост адказаць на прапанаваныя пытаньні. Некалькі аўтараў так і зрабілі, іншыя альбо ўскосна адказвалі на тыя 7 пытаньняў, альбо выкладалі сваё бачаньне як адказы на свае пытаньні наконт леташніх падзеяў.
На мой погляд, самымі важнымі пытаньнямі, такімі, якія выклікалі найбольш гарачыя завочныя спрэчкі паміж аўтарамі зборніка, былі два — пра раскол грамадзтва і пра цану пратэсту.
2020 год засьведчыў, што Беларусь — адзіная, адзіная супраць Лукашэнкі і яго касталомаў і прыслужнікаў, ці леташнія падзеі прадэманстравалі наяўнасьць дзьвюх Беларусяў зь вельмі адрознымі каштоўнасьцямі, інтарэсамі і памкненьнямі?
Тое, што адбылося ў 2020 годзе — ці варта яно было сьмерцяў, пакутаў, зьняволеньняў, зламаных лёсаў?
Падзеі 2020 году адбіліся на асабістых лёсах і аўтараў зборніка: Валерыя Касьцюгова і Ўладзімер Мацкевіч пасьля напісаньня сваіх артыкулаў для зборніка былі арыштаваныя і трапілі за краты, Сьвятлана Алексіевіч, Валер Карбалевіч, Андрэй Лаўрухін і Арцём Шрайбман пад пагрозай арышту пакінулі краіну.
Але і іх тэксты, і іншых аўтараў — не пра ўласныя лёсы, а пра лёс беларускага грамадзтва, Беларусі, пра сэнс гэтага супольнага лёсу.
Напэўна, кожны чытач знойдзе ў гэтым зборніку як тэксты, зьмест якіх цалкам ці ў значнай ступені падзяляе, гэтак і тэксты, якія выклічуць у яго нязгоду, а можа і абурэньне. Пры гэтым тое, што выкліча згоду і салідарнасьць у адных чытачоў, выкліча абурэньне ў іншых, і наадварот.
Але, напэўна, ня варта сьпяшацца проста дзяліць гэтыя развагі на правільныя і няправільныя.
Вялікія рэвалюцыі спараджаюць і вялікія інтэлектуальныя спрэчкі, двубоі асэнсаваньняў. І наўрад ці пазыцыі бакоў у тых спрэчках варта ацэньваць толькі паводле бінарнай шкалы «правільна-няправільна».
Хто меў рацыю ў ацэнках францускай рэвалюцыі XVIII стагодзьдзя — Эдмунд Бёрк ці Імануіл Кант? Бёрк (ці Кант) проста нечага не разумеў, ня ведаў нейкіх фактаў, ці сьвядома хлусіў у сваім разуменьні францускай рэвалюцыі? Хто зь іх быў чыім наймітам і ці іхным «найміцтвам» (калі яно і мела месца) вызначаліся іх пазыцыі?
Падзеі 2020 году, як іх ні называй і чым ні лічы — рэвалюцыяй, паўстаньнем, забурэньнямі, мяцяжом, калектыўнай аблудай ці калектыўным прасьвятленьнем — былі вялікімі падзеямі беларускай гісторыі.
Калі правесьці пэўную гістарычную аналёгію, то можна прыгадаць інтэлектуальны двубой наконт вынікаў расейскай рэвалюцыі 1905–1907 гадоў — зборнік «Вехи» і два адказы на яго, так званыя «Антивехи» — зборнікі «Интеллигенция в России» і «„Вехи“ как знамение времени».
Тэксты беларускіх інтэлектуалаў, якія прапануюцца вашай увазе, — гэта, фігуральна кажучы, «Вехи» і «Антивехи» пад адной вокладкай.
Гэта не сымфонія аднадумцаў, гэта той самы дыялёг, да якога ў палітычнай плашчыні заклікалі і заклікаюць лідэры пратэсту.
У палітычнай плашчыні адбываецца не дыялёг, а спроба ўлады зьнішчыць сваіх палітычных апанэнтаў. Магчыма, дыялёг найперш інтэлектуалаў стане пачаткам шляху да дыялёгу грамадзкага і палітычнага.