З акту 1982 году стала вядома яшчэ пра адно месца масавых расстрэлаў — Харкаўскі лес на поўдні Воршы. Раней там была вёска Паддубцы.

«Лес на так званай „Кабыляцкай гары“ быў месцам масавых расстрэлаў [...] гэтаксама як лясны масіў уздоўж Магілёўскай шашы ў вёсцы Паддубцы», — напісана ў акце.

Хто і калі праводзіў раскопкі ў Харкаўскім лесе, невядома. У канцы 1980-х — пачатку 1990-х Юрка Копцік зьбіраў матэрыялы пра рэпрэсіі ў Воршы. Ён знайшоў многіх сьведак расстрэлаў, якія адбываліся ў 1920-я і 1930-я. У 1990-м у «ЛіМе» выйшаў ягоны артыкул «Крумкачы на Кабыляцкай гары»

«Магу засьведчыць, што ў лесе, які пачынаецца за цяперашнім лясгасам, ужо ў 1930 годзе пачалі расстрэльваць людзей, — прыводзіць Копцік цытату Георгія Пішчалава, які жыў у суседняй вёсцы Бабінічы. — Расстрэльвалі па абодва бакі ад дарогі. Па правым баку (калі ехаць з Воршы) расстрэльвалі сьвятароў і, як іх тады звалі, кулакоў. Сваякі ўсё ж нейкім чынам даведваліся, дзе ляжаць іх родныя, і ставілі на магілы сьвечкі. Побач вёска Паддубцы, дык там ледзь ня кожны вечар а 23-й гадзіне зь лесу чуліся стрэлы».

Як тады ўдалося высьветліць Юрку Копціку, менавіта Кабыляцкая гара і Харкаўскі лес былі месцамі найбольш масавых рэпрэсій. Сюды прывозілі асуджаных на расстрэл з Аршанскай турмы, за якую служыў былы езуіцкі калегіюм у цэнтры Воршы.

«Расстрэльвалі ў лясах каля гораду, бо гэта дзёшава і сярдзіта. Мець крэматорый было дорага. Да таго ж яны думалі, што савецкая ўлада — назаўсёды», — лічыць Юрка Копцік.

Харкаўскі лес пасьля вайны перадалі НКВД. Рабіць там парадак ніхто ня меў права. Па словах Копціка, лесьнікамі ў расстрэльныя лясы прызначалі былых супрацоўнікаў НКВД.

«Яны кантралявалі, каб тут нічога не капалі, каб ня ставілі крыжоў», — кажа Копцік.

І цяпер у лесе шмат ямаў. Ігар Казьмярчак кажа, што гэта найбольш верагодныя месцы, дзе хавалі расстраляных. Сьвежыя магілы хутка закопвалі, а потым там прасядала зямля.

Сёньня Харкаўскі лес зьбіраюцца высякаць. Празь яго мае прайсьці дарога да новага мікрараёну.

У 1820-я гады царскія ўлады зрабілі ў былым езуіцкім калегіюме ў цэнтры Воршы турму. У 1989 годзе яе зачынілі. У 2008-м Ворша рыхтавалася да Дажынак, і пачалася рэканструкцыя калегіюму. За сто мэтраў ад галоўнага корпусу будаўнікі знайшлі пахаваньне. Археолягі з Акадэміі навук датавалі яго 17–18 стагодзьдзем.

Езуіцкі калегіюм

«Але там захаваліся прастрочаныя машынкай швы. Якое гэта 17 стагодзьдзе? — кажа Копцік. — Гэта 1930-я гады».

У другой палове 1930-х у Аршанскую турму адпраўлялі тых, хто быў прыгавораны да расстрэлу. Але ў самой турме не стралялі — людзей вывозілі ў лясы на Кабыляцкай гары і на Магілёўскай шашы.

«Я запісаў дзясяткі ўспамінаў, нават з наглядчыкамі. Фактаў, што расстрэльвалі ў турме, — няма. Аднак мне вядома, што людзі мерлі там як мухі».

Асуджаных, якія не зьмяшчаліся ў турме-калегіюме, пераводзілі побач — у былы касьцёл трынітарыяў. Гэта была яшчэ адна часовая турма, як і дом культуры імя Кірава.

Месца, дзе разьмяшчаўся касьцёл трынітарыяў. Пазьней - Васкрасенскі сабор

«А падчас вайны пры немцах сабор быў адчынены. Тады ўсе асуджаныя зьмяшчаліся ў адной цэнтральнай турме. А пры саветах асуджаных утрымлівалі ў пяці месцах, і яны былі перапоўненыя. Уявіце сабе, які маштаб меў гэты тэрор», — кажа Копцік.

У 1930-я гады Ворша быў адным з найбуйнейшых цэнтраў сталінскіх рэпрэсій. Гэта вялікі чыгуначны вузел, празь які на ўсход ішлі эшалёны з рэпрэсаванымі. Людзей прывозілі з усіх суседніх раёнаў — Сеньненскага, Талачынскага, Багушэўскага, Шклоўскага. Тых, каго прысуджалі да расстрэлаў, звычайна трымалі ў турме ў былым калегіюме. А тых, каго меліся адправіць у сталінскія лягеры на ўсходзе і поўначы Расеі, — у перасыльнай турме. Яе пабудавалі ў 1930-я гады, калі рэпрэсаваных стала нашмат больш.

ДК імя Кірава

«Турма ў Воршы ўжо была перапоўненая, і спатрэбілася асобнае памяшканьне для асуджаных, — кажа Юрка Копцік. — Яны там часова ўтрымліваліся, у некаторых выпадках — па некалькі месяцаў».

У перасыльнай турме не расстрэльвалі. Людзі тут гінулі празь цяжкія ўмовы. Юрка Копцік упэўнены, што памерлых закопвалі каля турмы, як гэта рабілі ў езуіцкім калегіюме. Але археалягічных дасьледаваньняў дагэтуль ніхто не праводзіў.

Такая самая гісторыя — з домам культуры імя Кірава, што каля чыгуначнага вакзалу. На пачатку 1930-х гадоў недабудаваны дом культуры выкарыстоўвалі замест перасыльнай турмы.

«Калі разгарнулася калектывізацыя — першая хваля масавага тэрору, — пайшлі такія аб’ёмы арыштаваных і асуджаных на высылку, што спатрэбілася перасыльная турма паблізу чыгуначнай станцыі. Бальшавікі не прыдумалі нічога лепшага, як прыстасаваць пад перасыльны лягер недабудаваны корпус вось гэтага дому культуры», — кажа Копцік.