Як дзядзька ў Вільні — выключна беларускі фразэалягізм.
- Азначае 'зьбянтэжана, ніякавата, разгублена (пачувацца, паводзіцца ў нязвыклых абставінах)':
...Што за дзівак урываецца да іх у час работы ды яшчэ паводзіць сябе як дзядзька ў Вільні? (Я. Радкевіч)
Карані выразу — у нацыянальным эпасе „Новая зямля“ Якуба Коласа. Там ёсьць і Баранавічы, і Случчына, і Стоўбцы. І Менск згаданы, але ня надта станоўча: — Я вас люблю! — казаў Хадыка. — І сам я — менскі гарамыка.
Але толькі Вільня ўганараваная асобным разьдзелам — як урбаністычны, сталічны сымбаль для тагачаснага беларуса. XXVІІІ разьдзел так і называецца—„Дзядзька ў Вільні“. Ён пра тое, як дзядзька Антось ў Зямельны банк езьдзіў. Вільня адначасова і пазытыўная:
Дзівіўся дзядзька тут нямала,
Йдучы тунэлем да вакзала.
Як хітра, мудра збудавана!
Як чыста, хораша прыбрана! —
і прычына стрэсу для чалавека, ня звыклага да гарадзкога ладу:
Ідзе так дзядзька і па бруку
Адзін за дзесяць робіць груку.
А дзе ж той банк? — карціць пытаньне,
Так правандруеш да зьмярканьня,
А сам туды не пападзеш
І толькі дзень дарма зьвядзеш.
Ды дзядзьку страшна прыступіцца,
Спытаць людзей ён тут баіцца,
Бо ўсе такія надзіманы,
І хоць бы твар адзін рахманы…
Параўнаньне Як дзядзька ў Вільні ня крыўднае, а хутчэй іранічна-добразычлівае.
Маем беларускія ідыяматычныя выразы з назвамі іншых гарадоў. Напрыклад, Масква відаць: так кажам, калі ў роце надта кісла ці горка (расейскі адпаведнік скулы сводит). Думаю, тут адбіліся пэўныя гістарычныя ўспаміны. Цікава, што ў татарскай мове аналягічны выраз Мәскәү күренә — пра надта сьветлую гарбату (прыкмету беднасьці), а ў самой расейскай Москва видна — пра дзіравае, зношанае адзеньне.
Чытайма пра фразэмы:
Іван Лепешаў. Фразеалагічны слоўнік беларускай мовы. У 2-х т. — Менск, 1993.
Зьміцер Санько. Малы руска-беларускі слоўнік прыказак, прымавак і фразем. — Менск, 1991.
Е. Боярина, В. Сивчиков. 2000 русских и 2000 белорусских идиом, фразеологизмов и устойчивых словосочетаний. — Минск, 2006.
