Ці вы чуеце іх? Тыя словы, якія нічога ня значаць. Яны БЫЦЦАМ нічога ня значаць. А складаюцца ў сказы, у тэкст, які азначае ўсё жыцьцё, дае зусім паўнакроўнае ягонае адчуваньне. Дарэчы, між іншым, так бы мовіць, як той казаў, што вы-што вы, пасьля вас, натуральна, і толькі так...
18 ліпеня мы маглі адзначыць 100-гадовы юбілей францускай пісьменьніцы Наталі Сарот. Яна, яе проза - яшчэ адна арыгінальная спроба пісаць сутнасьць - адразу, абмінаючы "рэчавы" сэнс слова. Літаратуразнаўцы назвалі гэта "новым раманам", а яшчэ нас вучылі, што гэта - плынь сьвядомасьці. Апошняе - прыгожае і загадкавае вызначэньне - у кантэксьце савецкае ідэалёгіі, дзе слову "сьвядомасьць" было адведзенае культавае месца, выглядала крыху карыкатурна. Зрэшты, яно нічога й не азначала. Калі ісьці гэтым шляхам, дык прозу Наталі Сарот найбольш адэкватна было б назваць плынёю прытомнасьці. Гэта нагадвае перапады сьвятла, блікі на рэчах, будынках, у складках фіранак, лёгкі цень завітка на плячы, шоргат далёкай машыны, зыб кавы ў кубку, адлюстраваньне на паліроўцы... Паспрабуйце на хвіліну адарвацца ад таго, што вы лічыце галоўным, і вы пачуеце і ўбачыце вакол сябе і ў сабе цэлы сьвет. Можна рабіць назыўным ваша галоўнае, а можна - усё, што пры тым, але й па-за тым, усё астатняе. Вось жа ўсё астатняе - гэта таксама праўда жыцьця, якая напавер выяўляе кантэкст вашага галоўнага і па-здрадніцку выкрывае сапраўдную вартасьць таго, на чым вы засяроджваецеся. Вы чуеце іх? Словы, якія нічога ня значаць?..
"Быццам крынiчныя ручаi, яны цяклi адусюль, нiбы нараджалiся зь цёплага, трошкi волкага паветра, плылi, мякка, нiбы сачылiся са сьцен, дрэваў, з лаваў, сквэраў, з бруднага тратуару.
Памiж нежывымi фасадамi дамоў яны выцягвалiся доўгiмi цёмнымi гронкамi, перад вiтрынамi крамаў, сям-там зьбiралiся ў шчыльныя, нерухомыя згусткi, i часам пачыналi цiха круцiцца, цiха, як вiр, калi плынь натыкаецца на перашкоду.
Ад iх веяла нейкiм дзiўным спакоем, нечым накшталт безнадзейнага, адчайнага задавальненьня. Яны ўважлiва разглядалi стосы сподняй адзёжы на Выставе бялiзны, адмыслова складзеныя ў выглядзе сьнежных гор, цi ляльку, у якой вочы й зубы праз аднолькавыя iнтэрвалы загаралiся й гасьлi, загаралiся й гасьлi, загаралiся й гасьлi, увесь час праз тыя самыя iнтэрвалы, зноў загаралiся й зноў гасьлi.
Яны доўга глядзелi, стаялi тут, перад вiтрынамi, нерухомыя, загiпнатызаваныя, як ахвяры, увесь час адкладаючы яшчэ на iмгненьне той час, калi трэба будзе iсьцi. I маленькiя, цiхiя дзеткi, што трымалi iх за руку, ужо стомленыя ад глядзеньня, няўважлiвыя й цярплiвыя, чакалi, стоячы каля iх".
"Яны нiколi не старалiся прыгадаць тую вёску, дзе некалi гулялi ў дзiцячыя гульнi, нiколi не старалiся ўспомнiць тыя колеры й пахi таго мястэчка, у якiм расьлi, яны нiколi не адчувалi, каб у iх раптам узьнiк, - калi яны крочылi па вулiцах свайго кварталу, разглядалi крамныя вiтрыны, пачцiва вiталiся з кансьержкаю, праходзячы мiма яе закутка, яны нiколi не адчувалi, каб у iх памяцi ўсплыў той родны мур, за якiм кiпела жыцьцё, цi брук на двары, магутны й адначасова пяшчотны, цi ласкавыя прыступкi на ганку, дзе яны сядзелi ў дзяцiнстве".
"Трапізмы" Наталі Сарот у перакладзе Зьмітра Коласа друкаваліся дзесяць гадоў таму ў "Нашай Ніве", год таму пісьменьніцы ня стала, а пару дзён назад ёй споўнілася 100 гадоў. Чытаючы яе прозу, мне нязьменна хочацца шукаць у біяграфіі францускай аўтаркі геаграфічна блізкія сьляды. Інакш кажучы, за "рэчавымі" словамі датаў і жыцьцёвых падзеяў, перамяшчэньняў у часе і прасторы, імёнаў сваякоў убачыць тыя блікі і водбліскі, шоргаты і ледзь улоўныя пахі, якія б пацьвярджалі, што блізкасьць і зразумеласьць ейнага сьветаўспрыманьня - ня толькі плён літаратурнае гульні або агульначалавечых супадзеньняў. Урэшце, кожнае перакананьне ў тым, што "сьвет цесны", заўсёды ўдзячнае, бо ўзбагачае тваю ўласную прыроду і культуру.
Паходжаньне Наталі Сарот у гэтым сэнсе вельмі слаба дасьледаванае. Верагодна, нешта яна апісала ў сваёй кнізе "Дзяцінства", але я знайшоў толькі фрагмэнты. А перакладчык Зьміцер Колас толькі паабяцаў мне адшукаць тую кнігу. Што з таго будзе - пабачым, але, нагадаю, "рэчавыя" доказы тут - ня самае істотнае, істотны хутчэй антураж. Што да агульнавядомае біяграфіі, дык яна пра паходжаньне піша скупа. Маўляў, Наталі Сарот - француская пісьменьніца расейскага паходжаньня, нарадзілася ў Іванава-Вязьнясенску, недалёка ад Масквы. Бацька яе Ільля Чарняк быў хімікам і на тэкстыльным заводзе займаўся фарбаваньнем тканіны. Маці - Паўліна Хатаноўская пісала раманы пад псэўданімам Віхроўская. Калі дзяўчынцы было два гады, сям'я пераехала ў Парыж, у 1906-м вярнуліся, але ў Санкт-Пецярбург. Тут бацькі разводзяцца, у Натальлі зьяўляецца мачаха і праз тры гады, у 1909-м сям'я перабіраецца ў Францыю ўжо назаўсёды. Далейшае жыцьцё расьпісанае па гадах. Мяне ж, натуральна, цікавіць тое, што было раней, у часе, калі нарадзілася пісьменьніца і да яе нараджэньня.
Францускія дасьледчыкі звычайна не пераймаюцца фактамі іншаземнага паходжаньня ўласных клясыкаў. "Родам за Расеі" - для іх зусім дастатковы пасыл - што ў дачыненьні да Шагала, што да Сарот. Што да Апалінэра, дарэчы, таксама. Нам жа якраз гэтыя зачыненыя дзьверы карціць адчыніць, бо за імі - і наша прысутнасьць у культурнай прасторы сьвету.
Натуральна, Ільля Чарняк быў у Іванаве чалавекам прыежджым. У адным з інтэрвію Наталі Сарот казала: "Мой бацька быў адзіным габрэем у Іванава-Вазьнясенску. Габрэеў там не было ніводнага, бо закон забараняў ім там жыць, але яму далі спэцыяльны дазвол. Ён прыехаў працаваць на ткацкай фабрыцы, якая належала Макееву, бо ведаў сакрэт, як захаваць колер тканіны".
Адкуль прыехаў у Іванава бацька Наталі Сарот - невядома. Найбольш верагодна - з тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага - тагачаснай паласы аселасьці габрэяў, за мяжу якой - у Расею - іх не пускалі. Прозьвішча Чарняк, чамусьці, наводзіць на думкі пра Ўкраіну, хоць гэта цалкам можа быць і Беларусь, і Літва, менш верагодна - Польшча.
Дарэчы, Наталі Сарот у тым інтэрвію акцэнтуе ўвагу на сваім этнічным паходжаньні, калі кажа пра бацьку: "Аднойчы ён пачуў, як адзін рабочы кажа: "Вось, цяпер мы павінны слухацца нейкага жыдзёнка". Мой бацька ў ярасьці пабег да Макеева і сказаў: "Я не хачу тут працаваць, калі мяне так называюць". А той яму кажа: "Мілы ты мой, ну ня хочаш, дык ня будзем так цябе называць. Мы ж габрэяў ніколі ня бачылі - ты тут адзіны".
Што ўяўляла сабою тагачаснае Іванава - знакаміты ў савецкія гады "горад нявест"? Цяперашнія расейскія даведнікі пішуць, што гэта быў першы горад краіны паводле імклівага індустрыйнага росту і называюць яго расейскім Манчэстэрам. А мне згадваецца раман Горкага "Маць" - псэўдарэалістычная страшылка для псаваньня настрою і выкліканьня грэблівасьці як да тых заводаў, так і да пралетарыяту. Дзікунскі побыт, дзікунскія дачыненьні, дзікунскія думкі. Памятаеце, Павал Уласаў меў адмарожаныя ў Сібіры мазгі і таму "не любіў Павал зімы". Галоўны пралетарскі пісьменьнік тут пастараўся ад душы. А вось якая карціна паўстае ў кнізе Наталі Сарот "Дзяцінства":
"Мяне прывялі да таты на "фабрыку", дзе ён працуе цэлы дзень... я іду празь вялікі брудны двор міма гліняных збудаваньняў, трэба пераскокваць праз ручаіны, праз калюгі блакітныя, жоўтыя, чырвоныя... паўсюль сярод бочак і калёсаў, ходзяць барадатыя мужыкі ў картузах, абутыя ў высокія чобаты... пах тут не такі брыдкі як ад воцату, але я стараюся ўдыхаць яго як мага меней, настолькі ён непрыемны, востры, кіслы..."
Яркія каляровыя лужыны ніяк не спалучаюцца ва ўяўленьні з барадатымі мужыкамі ў картузах. Магчыма, гэта дае сябе знаць савецкае выхаваньне. Усё пралетарскае мусіць быць шэрым і суворым, але толькі ня яркім і рознакаляровым...
Такім чынам, Ільля Чарняк прыехаў у Іванава аднекуль з паласы аселасьці. Магчыма, з Заходняй Смаленшчыны. Славуты Айзік Азімаў з тамтэйшых Пятровічаў да канца дзён так і ня здолеў зразумець таямніцу свайго паходжаньня. Вялікаму фантасту забракавала фантазіі, каб уявіць - як гэта ён мог нарадзіцца ў Расеі, калі Расея была па-за рысай аселасьці габрэяў.
Зрэшты, Ільля Чарняк перад Іванавам мусіў яшчэ недзе атрымаць адукацыю доктара хіміі, каб навучыцца фарбаваць тэкстыль. Магчыма, ён вучыўся ў Пецярбургу, бо менавіта туды сям'я на нейкі час вярталася з Францыі. Але для нас важна - што было да той ягонай адукацыі.
Яшчэ большая загадка - з паходжаньнем маці Наталі Сарот. Паўліна Хатаноўская не была расейкай. І тое, што расейскія дасьледчыкі не цікавіліся ёю, пацьвярджае гэта. Хоць і друкавалася яна ў часопісе ў Караленкі. Але асабліва тут цікавы псэўданім, пад якім яна пісала свае раманы - Віхроўская. Гэта ад ракі Віхра або Вяхря - як кажуць на Магілёўшчыне - той самай, на якой стаіць старажытны Мсьціслаў. Крыху вышэй па Віхры - родавае гняздо хасыдаў Любавіч, які стаіць на рачулцы Вільнянка. Некалі мы былі ў тых мясьцінах з экспэдыцыяй "Нашай Нівы". Цяпер гэта амаль няжылы, але фантастычна прыгожы край. І калі паспрабаваць вычуць нейкія генэтычныя імпульсы творчасьці, дык менавіта з гэтае зямлі яны мусілі сыходзіць самым шырокім спэктрам. Так тут пераблыталіся культурныя знакі. Тыя мясьціны - поўныя таямніцаў і далі Эўропе і сьвету не аднаго выдатнага чалавека.
Гэтак магло б выглядаць паходжаньне Наталі Сарот, напісанае водбліскамі, водгукамі, словамі, якія быцца нічога ня значаць. Ці вы чуеце іх?
Некалі я напісаў такі абразок - уступ да чацьвертага выданьня Шляхціца Завальні. Думка заблукала якраз у тых ваколіцах, недзе ў віцебскіх ды магілёўскіх лясах, у цёмных непралазных пушчах, на сядзібах позьняе шляхты, паміж Янам Баршчэўскім і Оскарам Мілашам - францускім фантазёрам з Чарэі. Але пісалася выключна і чыста пад уплывам Наталі Сарот-Чарняк. Яе "Залатых пладоў" ці "Трапізмаў". Пісалася словамі, якія нічога ня значаць, адным сказам...
"Кожнага разу, калi настае восень, калi доўгi кастрычнiцкi дождж гонiць нас, нiбы палае лiсьце, зь лесу, з ракi й з суседзкiх двароў, калi шэры дзень так незаўважна перамяняецца ў вечар, што раз-пораз пазiраеш на гадзiньнiк, блытаючы "шэсьць" i "восем", каб адразу ж забыцца на час i зiрнуць зноў, - кожнага разу мы з шумам ляцiм па гулкай лесьвiцы да свайго паверху i, расчырванелыя, штурхаемся ў калiдоры, скiдаючы абутак, нешта выкрыкваем, сьмяемся й разьбягаемся па доме, па ўсiх пакоях, каб неўзабаве сабрацца да вечаровага стала, ля якога ўжо сядзiць наш сiвавусы дзядуля, каб пасьля вячэры йсьцi ў вялiкi гасьцёвы пакой, дзе мы з нагамi залазiм на старасьвецкую канапу, каб зараз жа стаiцца й слухаць, слухаць пад бомканьне дажджу за вакном доўгi-доўгi роспавед пра iншы сьвет ды iншых людзей, дзе сьвет i людзi такiя дзiўныя й такiя падобныя да нас самiх, бо гэта наш дзядуля распавядае нам свае дзiвосныя гiсторыi, а мы, заварожаныя, не варушымся, хоць нам зусiм ня хочацца спаць, бо трэба абавязкова дазнацца, чым скончыцца гэтае апавяданьне, якое ўжо заўтра мы будзем пераказваць адзiн адному на розныя лады, але так будзе заўтра, а сёньня мы заўважаем, што дзядулевы гiсторыi апошнiм часам робяцца ўсё больш кароткiя i ўсё часьцей паўтараюцца, яны ўжо зусiм не такiя захапляльныя, як колiсь, i ад гэтага нам лезуць у галаву ўсялякiя недарэчныя думкi пра тое, што наш дзядуля зусiм пастарэў i не распавядзе нам ужо больш нiчога - ён пазiрае на нас сваiмi сумнымi вачыма, у якiх стаяць сьлёзы, нiбы вiнавацiцца перад намi, бо штосьцi зьмянiлася - нават ня ў iм, i ня ў нашым вялiкiм пакоi, а ў цэлым сьвеце, альбо гэта мы ўжо вырасьлi з гэтага сьвету, бо кожнага разу, калi гадзiньнiк паказваў дзесяць, дзядуля казаў нам: "Пара спаць!" - а сёньня ўжо даўно за дзесяць, а ён ня кажа нiчога. Ён маўчыць..."
Наталі Сарот. Кніга "Дзяцінства"... Словы, якія нічога ня значаць, але даюць поўнае адчуваньне жывога жыцьця. Яна пазьбягала імёнаў і сюжэтаў. Магчыма, у часы суворых рэалістаў яе папросту ня сталі б чытаць. Але сёньня гэта ўжо большы рэалізм, чым самы крытычны або самы пралетарскі рэалізм пачатку стагодзьдзя. У гэтым міжслоўі нашмат болей праўды і амаль не застаецца месца вымыслу. Дакладней, вымыслу не застаецца месца наагул. Словы, падобныя на водбліскі, водсьветы, водгукі... Ці вы чуеце іх?
"Я сяджу за сталом ля вакна ў сваім пакоі. Я выводжу словы пяром, змакнутым у чырвоны атрамант... я бачу, што яны не падобныя на сапраўдныя словы, тыя, што ў кніжках... яны нібы дэфармаваныя, крыху калекі... І вось адно, якое няцьвёрда трымаецца на нагах, няўпэўненае, я павінна яго паставіць... можа быць, тут... не, там... але я пытаюся ў сябе, ці я не памылілася... здаецца, яно ня надта добра спалучаецца зь іншымі, са словамі, што жывуць недзе ў іншым месцы... я знайшла іх надта далёка адсюль і прывяла іх сюды, але я ня ведаю, што для іх добра, я ня ведаю іхных звычак..."
