Напэўна, галоўным клопатам савецкіх спэцслужбаў была задача закінуць на Радыё Свабода сваіх шпіёнаў. Вядома, што такія выпадкі былі выяўлены на радыё. На шчасьце, у беларускай рэдакцыі нікога не падазравалі ў такім супрацоўніцтве. Але, былі спробы завэрбаваць людзей і ў беларускім асяродзьдзі.
Мы зьвязаліся з Мацеем Канапацкім, які жыве ў польскім горадзе Сопаце, недалёка ад Гданьску.
Лёс гэтага чалавека заслугоўвае асобнай гаворкі, бо ён належыць да вядомай ў беларускім нацыянальным руху сям’і беларускіх татараў Канапацкіх, чые нашчадкі жывуць цяпер і ў Беларусі. Бацька спадара Мацея – палкоўнік Гасан Канапацкі, родам зь Менску, у 1919-20 гадох ствараў у Менску беларускія вайсковыя аддзелы. Потым сям’я жыла ў Вільні, дзе Канапацкі прымаў актыўны ўдзел у беларускім жыцьці, выдаваў часапіс “Беларускі радны”.
У 1946 годзе Канапацкія выехалі як рэпатрыянты ў Польшчу, бо ў дакумэнтах былі запісаныя палякамі.
Мацей Канапацкі з раньняга дзяцінства далучыўся да беларускай справы, вучыўся ў Беларускай віленскай гімназіі. У Польшчы скончыў Варшаўскі ўнівэрсытэт па спэцыяльнасьці філялёгія. Далучыўся да беларускага жыцьця ў Польшчы. З 1957 па 1964 год працаваў у беластоцкай “Ніве”.
(Канапацкі: ) “У 1956 годзе, калі было 50-годзьдзе выхаду першага нумару газэты "Наша Ніва" у Вільні, я даў матэрыял у "Ніву" ў Беластоку. Былі станоўчыя водгукі Радыё Свабода, неяк і туды "Ніва" дайшла. І там мяне пахвалілі, што вось, Мацей Канапацкі піша, публікуе тое, што замоўчваецца ў Менску. Тады пачалася мая сувязь зь беларускай рэдакцыяй Радыё Свабода. Пачаў слухаць, таму што чакаў на водгукі адтуль пра "Нашу Ніву", на тое, што я пісаў.
У 1959-60 гадох, калі я быў ў "Ніве", я жыў у рэдакцыйным пакойчыку на Весялоўскага 1, цяпер Суражская. Тады да мяне прыйшоў чалавек з адпаведнай службы”.
(Сурмач: ) “Кім ён прадставіўся?”
(Канапацкі: ) “Як афіцэр службы. Такую прадаўгаватую легітымацыю мне паказаў, што ён прадстаўнік, магчыма, што гэта ад контарвыведкі. Я там ужо не чытаў. Ён размаўляў на польскай мове, вельмі добра размаўляў, і як паляк прадставіўся. Была ад яго прапанова, што яны хочуць, каб я паспрабаваў уладкавацца ў Мюнхен на Радыё Свабода.
Ведаеце, ногі мае адразу зьмяклі, у галаве ў мяне закружылася. Размовы былі да апоўначы. Не было прымусу, размова была ветлівая”.
(Сурмач: ) “А што ён сказаў? Чаму менавіта вам прапаноўвалі?”
(Канапацкі: ) “Яны ж ведалі. Калі б я, скажам, быццам бы ўцёк, апынуўся ў Мюнхене, у рэдакцыі я быў бы свой чалавек таму, што бацька такі ў мяне, і такая традыцыя. Ніхто б не падумаў, што я працую на карысьць агіднай справы. Бачыце, было б так, калі б я пагадзіўся.
І ён пасьля прыходзіў некалькі разоў да мяне, заўсёды папярэдне тэлефанаваў. Аднойчы ён сказаў: "Вы чалавек вельмі інтэлігентны, вы вельмі патрэбны Польшчы. Татары заўсёды былі адданыя гэтай краіне, і вы павінны таксама на карысьць яе штосьці рабіць у Мюнхене". Вось так сказаў.
Я адказаў: "Не". І патлумачыў, чаму не магу, што я ў сьне гавару, ёсьць гэта ў мяне, ёсьць. Ён насьцярожыўся. Я ізноў сказаў, што не паеду. Ён сказаў: "Вы павінныя, гэта на карысьць Польшчы". А пра Беларусь і не ўспамінаў. І ён кажа так: "Мы нешта пра вас ведаем". Даволі грозна сказаў. Пачаўся пэўны шантаж.
Мне сказаў Юры Туронак, што нехта зь Мюнхену да мяне ехаў, хацеў са мною наладзіць сувязь, ад беларусаў, калі я працаваў у "Ніве". І не даехаў гэты чалавек”.
(Сурмач: ) “Вы мелі тады ўжо нейкія непасрэдныя кантакты з Радыё Свабода?”
(Канапацкі: ) “Я пачаў пісаць у рэдакцыю. Рэдакцыя падавала сваю адрэсу”.
(Сумач: ) “Ці даходзілі вашыя лісты ў Мюнхен?”
(Канапацкі: ) “Даходзілі. Магчыма таму даходзілі, каб удакладніць у чым справа. Дзякуючы гэтым лістам, улады зарыентаваліся, што я там як бы свой чалавек. А яны ж добра ведалі пра 1919-20 гады. Я ня мог здраджваць бацьку, я патаптаў бы памяць нашай сям'і, не кажучы ўжо пра сябе”.
(Сурмач: ) “Што было далей?”
(Канапацкі: ) “І вось ён прыйшоў яшчэ раз, можа пяты ці шосты раз ужо. Ніякіх абяцаньняў не было, але толькі пра тое, што я польскі патрыёт і павінен служыць Польшчы і там працаваць.
І што сталася. Мне пашанцавала. Было ўжо недалёка ад апоўначы. Мы сядзелі ў гэтым пакойчыку, дзе я меў ложак. Ёсьць такое расейскае слова "осенение", і я кажу: “Я хачу вам сказаць нешта пра вас". Ён кажа: “Калі ласка”. Я кажу яму: “Вы нарадзіліся за Ўралам, вы не закончылі палітэхнічны інстытут таму, што былі зь яго выключаныя”. Ён кажа: “Так”. Калі я гэта сказаў, ён трымаўся нармальна, але не пытаўся, адкуль я гэта ведаю. І ён больш да мяне не прыйшоў”.
(Сурмач: ) “Думаеце, што гэты чалавек ня быў прадстаўніком польскіх спэцслужбаў, а працаваў непасрэдна на Маскву?”
(Канапацкі: ) “Так, я яму сказаў, што ён за Ўралам нарадзіўся. Мы ж павінны ведаць, што палякі, якія там былі, іх бралі да такой працы ў Польшчы. І потым я сустрэў яго ў 1970-х гадах у Сопаце. Вельмі ветліва: "Добры дзень, што чуваць?"”
Мацей Канапацкі сьцьвярджае, што ён раней нічога ня ведаў пра гэтага чалавека, і гэтая ідэя прыйшла да яго як бы падсьвядома. Магчыма, што агент пад час кантактаў усё ж неяк стварыў уражаньне пра сваё савецкае мінулае.
(Сурмач: ) “Спадар Мацей, а што да вашых далейшых кантактаў з Радыё Свабода, ці працягвалі ім пісаць?”
(Канапацкі: ) “Не, больш не пісаў зь Беластоку, быў напужаны, добра напужаны. У мяне пачалася такая тэмпэратура, у галаве ўсё кружылася таму, што страх, нармальны страх. Я не ёсьць героем, чалавек мае страх. Я апынуўся ў шпіталі, ўсё ад гэтых перажываньняў”.
Мацей Канапацкі сказаў, што да сёньняшняга дня застаецца сталым слухачом беларускай Свабоды.
