У Солт-Лэйк-Сыты на захадзе ЗША нішто не нагадвае пра Беларусь. Ані засьнежаныя скалістыя горы; ані салёнае возера, па краёх якога не расьце ні аер, ні чарот, ні трысьнёг; ані сама гэтая бязьмежная разложыстая даліна, застаўленая дамкамі аднапавярховае Амэрыкі; ані здаровыя й прыветныя твары тутэйшых насельнікаў-мармонаў, быццам ажылыя плякатныя вобразы амэрыканскае мары; ані сьпевы тутэйшага хору, так падобныя і так не падобныя да савецкіх радыёмаршаў.
Сёньня ў Солт-Лэйк-Сыты найбольш не нагадваюць пра Беларусь зімовыя алімпійскія гульні. Пераносячыся ў думках туды, на Дзікі Захад, я раптам зразумеў, наколькі мы неспартовая нацыя. Наша культура не прысьвяціла гэтай тэме аніводнага заўважнага твору. І самае паказальнае ў гэтай справе – прыгожае пісьменства. Зь цяжкасьцю згадваюцца нейкія маргінальныя газэтныя апавяданьні пра тое, як піянэр Вася з-за двойкі па батаніцы не атрымаў жаданых лыжаў і застаўся самотны сядзець дома; або назва раману – "Футбол на замініраваным полі" – зноў жа не пра тое, а пра што – ужо й не прыгадаеш. Стоячы перад паліцаю са зборамі твораў Купалы і Коласа, Караткевіча і Танка, Мележа і Быкава, я мусіў канстатаваць: нічога спартовага ў беларускай літаратуры няма.
Апынуўшыся ў Солт-Лэйк-Сыты, беларускі пісьменьнік наўрад ці знайшоў бы для сябе натхненьне ў тутэйшым аскетычным краявідзе. Гэта вам не беларуская прыродная раскоша, якая кожнага ў нас ператварае ў паэта. Аднак гэта ня значыць, што амэрыканцы не стварылі свае літаратуры пра свой край. Гэта літаратура падарожжа, засваеньня і выжываньня, у якой поўна самых складаных чалавечых характараў і сытуацыяў. Самыя матывы і творчыя стымулы ў іхных і нашых пісьменьнікаў амаль процілеглыя. Адно сказаць, што матыву "амэрыканскае долі" папросту ня можа быць, як не магло быць у гэтых усюды гнаных мармонаў, што засялялі голыя скалы, пасыўнага разуменьня свайго лёсу. Тады як "беларуская доля" стала адпраўным пунктам літаратуры нацыянальнага адраджэньня. У выніку, паміж іншым, атрымалася, што амэрыканцы стварылі выдатную спартовую літаратуру, ад Ўолта Ўітмэна, Джэка Лёндана і Гэмінгуэя пачынаючы. У нас жа гэтая тэма не зачапілася. І Алімпіяды – ледзь не праз адну – праходзяць у іх, што ў нас нават уявіць сабе немагчыма. Вы скажаце, прычынай таму "беларуская беднасьць"? А я думаю – "беларуская доля".
У нашых спэцыялізаваных энцыкляпэдыях я не знайшоў артыкулаў пра спорт у беларускай літаратуры і ў беларускім мастацтве. Ленін у кнігах і карцінах нашых творцаў – калі ласка, колькі заўгодна. Такія прапорцыі зусім аб'ектыўна адлюстроўвалі рэчаіснасьць. На сотню вершаў і паэм пра Леніна ці прыпадала пару, якія закраналі тэму спорту. Прычым часта такое "асьвятленьне" насіла нэгатыўны характар. Як, да прыкладу, у вершыку Мар'яна Дуксы:
Табой я пагарджаю, стадыён,
Дзе пахнуць майкі потам калектыўным,
Дзе крык стаіць шалёны і надрыўны,
Ачэплены міліцыяй раён.
Варта было б дзеля экспэрымэнту надрукаваць гэта не ў часопісе "Маладосць", а ў папулярнай менскай газэце "Прэсбол". Каб пабачыць, наколькі, як той казаў, далёкія яны, стваральнікі нацыянальнае літаратуры, ад народу. А калі дадаць да гэтага бясспрэчную формулу пра тое, што заўзятарства зьяўляецца адной з праяваў нацыяналізму, дык прыйдзецца казаць пра далёкасьць пісьменьнікаў ад самое нацыянальнае ідэі, няхай сабе ў самых простых яе праявах.
Я зрабіў акцэнт на параўнаньні з амэрыканскай літаратурай, але тое самае параўнаньне магло бы быць і зь любым іншым прыгожым пісьменствам гэтак званых разьвітых нацыяў, якое ў выніку аказалася бліжэй сучаснаму беларускаму чытачу за дэклярацыі сваіх уласных парнасьнікаў. Не маглі выказваць пагарду да стадыёну ані ангелец Байран, ані немец Брэхт, ані гішпанец Лорка, якія стварылі хрэстаматыйныя вобразы спартоўцаў і самога спорту. І гэта заўсёды было гартаваньне волі. Бо чэмпіёнства немагчымае бяз волі да перамогі.
Згадваю, як у пятай ці шостай клясе пайшоў запісвацца ў сэкцыю боксу на стадыёне "Дынама" ў Менску. На першай жа сустрэчы трэнэр пашыхтаваў нас і паказаў "Збор твораў" Джэка Лёндана – 14 лілёвых тамоў. Мы мусілі ўсё гэта прачытаць, бо інакш ніякіх пераможцаў з нас не атрымаецца. Гэтак трэнэр далучаў хлапцоў да літаратуры, якая, у сваю чаргу, мусіла выхаваць у іх волю да перамогі.
І гэта толькі мой прыклад. А такая сытуацыя была масавай. У другой палове мінулага стагодзьдзя ў Беларусі моладзь масава ішла ў спартовыя сэкцыі, дамагалася разрадаў і перамог на гарадзкіх ды рэспубліканскіх спаборніцтвах. І заўсёды побач з гэтым прысутнічала літаратура. Потым разраднікі вырасталі зь юніёрскага веку і масава патраплялі на перапоўненыя стадыёны альбо да тэлевізійных трансьляцыяў або бралі ў рукі "Фізкультурнік Беларусі" ці цяперашні "Прэсбол", якія заўсёды мелі не абы якія наклады. Цікавасьць да спорту пачыналася з маленства і доўжылася праз усё жыцьцё. Жанчыны заміралі, гледзячы фігурнае катаньне, мужчыны не маглі адарвацца ад хакею ці футболу. Асабліва не маглі адарвацца ў 1982-м, калі менскае дынама стала чэмпіёнам СССР. Во дзе былі страсьці – што на полі, што на стадыёне, што на канапе ля тэлевізара. Здавалася, што глядзіш найвышэйшае рэжысуры спэктакаль. Але беларуская літаратура не адрэагавала на гэта ніводным неардынарным творам. На тое, як і на ўсё вышэй згаданае захапленьне беларускага народу ўдзелам у спорце або заўзятарстве.
Літаратура проціпастаўляла "потным майкам" родны куточак вясковага дзяцінства і юнацтва, дзе, зусім натуральна, было не да штангаў і турнікоў. Таму ў названае пагарды да спорту ёсьць свая перадгісторыя, якую я паспрабую пераказаць. Адно для чысьціні жанру пакіну на тле развагаў амэрыканскі Солт-Лэйк-Сыты зь ягонымі скаламі, возерам, мармонамі і цяперашняй Алімпіядай.
Такім чынам, зірнем на перадгісторыю беларускай нацыянальнай ідэі. Слушна, у ХІХ стагодзьдзі спорт быў прыхамацяй арыстакратыі. Сялянскай масе, нацягаўшыся за плугам, і ў галаву б не прыйшло разьмінацца пасьля гэтага з гірамі. Як, дарэчы, і сьвяціць торсам або бегаць у майтках па стадыёне. Толькі ж і беларускую ідэю прыдумала й вынасіла не сялянская маса, а шляхта. Багушэвіч, які "сабраўшыся на тры чоўна веславаў да Коўна" – чыста з турыстычнага, спартовага інтарэсу. Або Аляксандар Уласаў, якога дагэтуль згадваюць у ягоным фальварку, як "пан аголены лазіў па дрэвах". Згадваюць таксама пра тое, што рэдактар "Нашае Нівы" меў у рэдакцыі турнік і рабіў на ім практыкаваньні. Тады гэта называлася гігіенічнай гімнастыкай. Ад гэтых абразкоў зусім недалёка да тых 14 тамоў Джэка Лёндана і волі да перамогі, да чэмпіёнства.
Аднак і ў гэты працэс яднаньня нацыянальнае ідэі са спортам умяшаліся захапленьне камунізмам і сталіншчына. Калі беларуская ідэя набрыняла выхадцамі зь сялянскае масы, традыцыйна неспартовае, калі малох рэпрэсіяў панішчыў найперш арыстакратыю, тады й запанаваў грэблівы погляд на спорт. Як заўважыў нядаўна адзін расейскі сатырык, "у нас неспартовасьць лічыцца амаль сынонімам інтэлігентнасьці, а спорт – гэта ўвогуле антаганіст інтэлекту і нармальнага ладу жыцьця"... Кволыя парасткі патрыятычнага заўзятарства або спартова-патрыятычных арганізацыяў сёньня пакуль застаюцца парасткамі. У літаратуру ж спорт так і не прыйшоў.
Спорт жыве ў беларускім дэнацыяналізаваным горадзе. Не цураюцца яго і многія творцы нацыянальнае ідэі і культуры. Але для іх спорт, як і іншыя гарадзкія сфэры жыцьця, застаецца па-за межамі перакананьняў і творчасьці. Хоць, здавалася б, гэта якраз тая сфэра, пачаць зь якой беларусізацыю гораду найпрасьцей. Некалі ў літаратурным аб'яднаньні "Тутэйшыя" зайшла гаворка пра тое, каб кожны напісаў беларускі дэтэктыў. Такая была замова. З тых часоў дэтэктывы ня сталі пэрманэнтнаю зьявай на кніжным рынку, але й напісана іх было нямала. Прынамсі сёньня гэта ўжо ня справа падзьвіжнікаў, а справа сякой-такой індустрыі. Можа быць, цяпер варта было б зрушыць зь мёртвае кропкі тэму спорту? Каб заўтрашні трэнэр баксэрскае сэкцыі намаўляў сваіх гадаванцаў прачытаць не 14 тамоў Джэка Лёндана па-расейску, а якую-небудзь аповесьць беларускага пісьменьніка?
Падобная як у літаратуры сытуацыя са спортам і ў беларускім мастацтве. Хіба што там болей было дзяржаўнага заказу і мастакі выяўлялі ўрбаністычных пэрсанажаў-спартоўцаў на агульнасавецкі, дакладней, расейскі ўзор. Такім чынам нічога нацыянальна беларускага там не выявілася і выявіцца не магло. Дзеля пранікненьня ў вобразы, мастакам не ставала імпульсу, гэтаксама як і літаратарам.
Між тым, клішаваныя дыскаболы і дзяўчыны зь вяслом, хай сабе й небеларускага паходжаньня, шмат чаго зьмянілі ва ўяўленьнях і нашага народу. Пра гэта – Сяргей Харэўскі:
(Харэўскі: ) "Тэма спорту зьвязаная з высокім мастацтвам, сама меней, апошнія дзьве з паловай тысячы гадоў. Асабліва гэта адчулася пасьля адраджэньня алімпійскага руху. На мяжы 19 і 20 стагодзьдзяў сотні мастакоў па ўсёй Эўропе апявалі прыгажосьць гартаванага цела. Праўда, пад канец мінулага стагодзьдзя гэтая хваля спала. Ужо ў 80-я гады Арнольд Шварцэнэгер, міністар спорту ва ўрадзе Буша-старэйшага, наракаў, што, на жаль, дасягненьні амэрыканскіх спартоўцаў няма як увасобіць у выяўленчым мастацтве з-за браку сапраўдных майстроў...
Спорт стаўся неад'емнай часткаю грамадзкага жыцьця ў трыццатыя гады мінулага стагодзьдзя. Найперш у таталітарных краінах Эўропы. Над стварэньнем калясальных стадыёнаў і заляў працавалі найлепшыя дойліды: Нэрві й Пчэнтыні ў Італіі, Трост і Шпэер у Нямеччыне, а ў савецкай Беларусі – Іосіф Лянгбард. На тыя стадыёны выйшла цэлае пакаленьне. Аптымізм, трываласьць і дасканаласьць сталі ягонымі лёзунгамі. І ў каталіцкай Італіі, і ў яшчэ сялянскай Расеі дзяўчаты адразалі косы, скідалі спадніцы й публічна дэфілявалі, скакалі й гойсалі па стадыёнах. Гэтае захапленьне спортам у 30-я гады стала першай сэкс-рэвалюцыяй. Для колішняга СССР яе маштабы можна параўнаць хіба што з часамі "перастройкі". Асабліва балюча яна ўдарыла па мусульманскіх народах. Бегаць на людзях без штаноў, альбо, зьняўшы паранджу, сукню й халат, надзець караценькую саколку – гэта быў пераварот сьведамасьці. Тым ня менш, рэвалюцыя адбылася.
На яе вельмі хутка адгукнуліся творцы, атрымаўшы цалкам легальны спосаб эратызаваць мастацтва. Тады зьявіліся такія шэдэўры, як фільм "Строгі юнак" Рома, нізка фота "Алімпікс" Лені Рыфэншталь, скульптуры "Дыскабол" Бэхштэйна й "Юнак з гранатай" Сьцепаняна, ды багата іншых, у якіх сэксуальнасьць пашыраная да перадапошняе мяжы. Да вобразу звышчалавека звышпрывабнага зьвярталіся італьянскія жывапісцы Фуні й Сыроні, нямецкі скульптар Бэкер, савецкі жывапісец Дайнэка. Іх казытліва сьвежае, здаровае й брутальнае мастацтва мела посьпех па ўсім сьвеце. Выявы хлапцоў са сталёвымі прэсамі й біцэпсамі, дзяўчатаў з поўнымі высокімі грудзямі й пукатымі клубамі, недасягальныя ў сваёй дасканаласьці, цешылі бальшыню гледачоў. Сэксуальнасьць мастацтва ў таталітарных краінах стварала ілюзію смакаваньня забароненага плоду. Пры кантролі ўладаў за прыватным жыцьцём, эротыка мусіла стаць дзяржаўнай. Татальнай. Найлепей для таго надаваўся спорт.
Самы шырокі й ня самы шырокі глядач трыццатых гадоў (у Амэрыцы і ў Эўропе, у Бэрліне і ў Маскве, у Варшаве, Бухарэсьце, Амстэрдаме) ня меў падозраньня, што нейкае мастацтва ёсьць "таталітарным", ён папросту ўважаў аптымістычную эстэтыку за "сучасную". Пано "Савецкі спорт" Аляксандра Самахвалава атрымала нават Гран-Пры на Ўсясьветнай выставе ў Парыжы ў 1937 годзе. Тамсама поўны фурор выклікала скульптура Мухінай "Работнік і калгасьніца", дзьве постаці, вартыя быць чэмпіёнамі ў бодыбілдынгу. Дарэчы, на той самай выставе Пабла Пікаса ў гішпанскім павільёне выстаўляў сваю славутую "Герніку". Дык вось жа драматычнага твору проста не заўважылі.
Пікаса, як і іншыя мадэрністы, Кандзінскі, Кірыко, Мандрыян ці Брак, прымушалі гледача думаць, "напружвацца", расшыфроўваць іхныя галаваломкі. Ці ж можна проста сузіраць, гледзячы на іхныя творы? А глядач 30-х гадоў засумаваў па рэчах простых, прыемных і ўзбуджальных.
Варожасьць таталітарных рэжымаў да мадэрнізму стала праяваю, бадай, дэмакратыі, то бок патрафляньнем густу бальшыні. Менавіта масавы глядач перахоўвае простую антычную традыцыю шанаваньня здаровага цела й радасьці за яго. Ён перахаваў яе ў даступных формах: у эстрадзе, кіно, рэкляме, у эратычных і спартовых часопісах, выцінанкамі зь якіх можна прыўкрасіць і сваё жытло. А кубісты, супрэматысты, экспрэсіяністы – замахваліся на тое, каб зруйнаваць гэткі парадак рэчаў.
Спартовы шал ва ўсіх відах і жанрах культуры быў спынены другой сусьветай вайною. Мройны, аргазьмічны рэалізм "дзяўчынаў зь вёсламі" й "хлапцоў з гранатамі" саступіў месца рэалізму будзённаму.
Колішняе таталітарнае мастацтва, з прысмакам эратызму, закансэрвавалася толькі ў "краінах народнай дэмакратыі". Яно ж дазволіла захаваць і анахранічныя мастацкія школы. Росквіт спартовых тэмаў прыпадае тут на 70-я гады. І гэта зважаючы на антысэксуальную ідэалёгію, за якой сачыла пакаленьне ледзь жывых вэтэранаў партыі. Таму мастакі сацыялістычнага лягеру, лепячы сваіх атлетаў у вузенькіх майтках, альбо малюючы спартовак у душы, давалі волю свайму натуральнаму фізіялягічнаму пачуцьцю. Шварцэнэгер і сёньня можа пашукаць адпаведных мастакоў у Сафіі, Тыране, Менску ці ў Маскве. Пакуль чарговая сэкс-рэвалюцыя не пахавае іхнае мастацтва".
Паводле Сяргея Харэўскага выходзіць, што спартовая тэма ў таталітарных краінах выкарыстоўвалася мастакамі дзеля легальнае магчымасьці выяўляць аголенае цела. Зь дзяўчыны зь вяслом публіка ў нас хіхікала з тымі самымі пачуцьцямі, што і зь мікелянджэлаўскага Давіда. Аднак такое разуменьне і ўжываньне твораў мастацтва характарызуе не мастакоў і публіку, а ўлады таталітарных краін.
Інакш складалася сытуацыя там, дзе месцам для эротыкі былі вызначаныя ня толькі мастацкія галерэі, але й іншыя спэцыфічныя ўстановы. Нават у самым пурытанскім амэрыканскім горадзе Солт-Лэйк-Сыты. Там зусім арганічна ўспрымаюцца словы заснавальніка алімпійскага руху П'ера дэ Кубэртэна: "На спорт трэба глядзець як на крыніцу мастацтва і як на зручную нагоду заняцца ім. Ён зьяўляецца крыніцаю прыгажосьці дзякуючы збудаваньням, відовішчам і сьвятам, створаным і арганізаваным на ягоны гонар". І яшчэ – з "Оды спорту" таго ж Кубэртэна:
"О, спорт, ты – прыгажосьць! Ты архітэктар гэтага будынку – чалавечага цела, якое можа стаць убогім або велічна прыгожым у залежнасьці ад таго, ці яно будзе зганьбаванае нізкімі страсьцямі ці будзе клапатліва выпешчанае здаровымі памкненьнямі".
Пасьля гэтай цытаты заснавальніка сучаснага алімпійскага руху, я вяртаюся ў Солт-Лэйк-Сыты, каб на той самай ноце развагаў зрабіць высновы. Сапраўды, пагардлівыя адносіны да спорту ў цяперашніх нашых нацыяналаў – не закон. Тут, хутчэй, хацелася б, а нешта не выходзіць. Спыніліся або сталі спарадычнымі спартовыя перадачы на незалежных радыёканалах і спартовыя рубрыкі ў недзяржаўных газэтах. Штосьці ня клеіцца. Можа гэта перамагае тое самае пасыўнае сьветаадчуваньне беларускага селяніна 19 і 20 стагодзьдзя, беларуская доля, якая можа толькі чакаць нейкіх зрухаў звонку, бо сама сваім лёсам не распараджаецца. Хоць акурат спартовая тэма магла б стаць індыкатарам таго, што тая доля ў нас ператварылася нарэшце ў волю да перамогі.
