Мінула два тыдні, як мы жылі ў Афганістане. Разам з карэспандэнтамі некалькіх замежных тэлеканалаў здымалі дом недалёка ад лініі фронту. Ужо прызвычаіліся да сьціплых афганскіх умоваў – спалі, елі і працавалі на падлозе, ня вельмі моцна наракалі на тое, што ежай была выключна бараніна з рысам. Стрэлы і выбухі зь лініі фронту таксама нас даўно не пужалі. За два тыдні ўжо некалькі разоў псавалася ўся наша тэхніка, бо не вытрымлівала выпрабаваньня афганскім пылам.
І неяк удзень на ганку нашага дому зьявіўся італійскі апэратар. Адразу бачна – толькі што прыляцеў у Афганістан. У руках ён трымаў зламаную камэру. “Прабачце, хлопцы”, – пачулі мы. – “у мяне праблема – камэра, як бачыце, зламалася. Ці не падкажыце, дзе тут бліжэйшы сэрвіс-цэнтар Соні?”
Потым добрых пяць хвілінаў ён глядзеў на тое, як мы пакутуем ад сьмеху. Зрэшты нехта сабраў усю моц і з сур’ёзным тварам патлумачыў, што бліжэйшы фірмовы сэрвіс фірмы Sony можна знайсьці хіба толькі ў Індыі, кілямэтраў за 600-700 ад тае вёскі, дзе мы маем шчасьце жыць.
Праз пару дзён і той італіец зразумеў, якое дзікунскае пытаньне ён задаваў. Да Афганістану немагчыма падыходзіць з патрабаваньнямі як да заходняй цывілізацыі. Гэта нават не іншая краіна, гэта іншая плянэта. Тутака няма ніякіх сэрвісаў Sony, няма дарогаў, казіно, публічных дамоў і нават рэстарацый у нашым разуменьні гэтага слова. Тут дзеці, калі бачаць замежніка, імкнуцца дакрануцца да яго, бо не вераць уласным вачам. “Ты для іх нават не іншаземец,” – сказаў мне неяк сябра, які быў у Афганістане ня першы раз, – “ты для іх – як істота з іншага сьвету”.
І, сапраўды, чалавека, які апрануты у штосьці адрознае ад афганскае нацыянальнага адзеньня і мае сьветлую скуру, тут апошні раз бачылі гадоў, здаецца, 13 таму, калі па дарозе на Саланг адыходзілі апошнія савецкія танкі. З таго часу вырасла цэлае пакаленьне.
Дарэчы, што да афганскае адзежы. Тая шапка, прыплюснутая, нібыта блін, якую носяць у Паўночным Афганістане, называецца беларускім словам “пакуль”. Гэта бадай адзінае, што ёсьць агульнага паміж намі ды афганцамі. Праўда, існуе яшчэ і бульба. Але яна не выглядае тут натуральна. Клімат ня той, заўжды суха, і таму бульбу прывозяць з Пакістану. Прывозяць мала, і таму на рынку прадаюць амаль як дэлікатэс. Дзьве ці тры бульбінкі каштуюць як кіляграм рысу. Не кожны можа сабе дазволіць гэту раскошу.
Падаецца, характарыстыкай узроўню жыцьця ў краіне могуць быць нават лёзунгі, пад якімі да ўлады прыходзяць рэвалюцыянэры. Першага траўня 1950 году ў Кабуле ўбачыла сьвет газэта “Ангар”. Нур Мухамад Таракі – той самы, што праз колькі год стане адным зь лідараў сацыялістычнага перавароту, надрукуе у ёй свой артыкул. У якасьці загалоўка ён паставіць пытаньне: “Жаданьні народа. Чаго мы хочам?”. І у тэксце сам дае адказ: “Хлеба, адзеньня, жытла”. Праз пэўны час тая фраза стане лёзунгам Народна-дэмакратычнай партыі Афганістану, якая стане на чале сацыялістычных пераўтварэньняў. Параўнайце з лёзунгам вялікай французкай рэвалюцыі – свабода, роўнасьць, братэрства. Знакавая розьніца.
Дарэчы, мінула ўжо больш як 50 гадоў з таго часу, як Мухамад Таракі напісаў той артыкул, а хлеба ў Афганістане болей не стала. Безумоўна, ёсьць у краіне і заможныя людзі. Бо зарабіць грошы можна і на вайне. Гэтыя людзі ходзіць есьці ў мясцовыя рэстарацыі, калі іх можна так назваць. Уявіце сабе памяшканьне, дзе на падлозе накіданыя старыя кілімы. На іх удзень ядуць, а ў начы на тых жа месцах людзі спяць – бо рэстарацыя ператвараецца ў танны гатэль. Тут ня варта прасіць меню. Яно вельмі простае. Я і зараз узгадаю яго без напругі – бараніна звараная, бараніна смажаная, катлеты з бараніны і рыс. Кажаце, дрэннае меню? Памыляецеся.
У галечы тут жыве ня меней як 90 адсоткаў насельніцтва. Гэта ня дзівіць, калі ўзгадаць, што вайна тут доўжыцца ўжо каля трох дзесяцігодзьдзяў. І таму, калі замежныя журналісты пачалі скардзіцца, што ня могуць тры тыдні запар есьці толькі бараніну з рысам, нам нават упікнулі – бо ў большасьці афганскіх сям’яў мяса ядуць толькі па вялікіх сьвятах. Звычайная ежа – гэта рыс з морквай, цыбуляй ды бабамі.
Большасьць сем’яў вядзе натуральную гаспадарку. А грошы на нешта іншае апрача ежы ў яе зьяўляюцца празь невялічкі, але прыбытковы бізнэс, на які дзяржава “заплюшчвае вочы”. Я маю на ўвазе вырошчваньне опіюмнага маку. Ня ёсьць таямніцай, што менавіта з Афганістану шмат наркотыкаў трапляюць у Эўропу ды Амэрыку. Менавіта продаж опіюмнага маку дазваляе шмат каму зь сялянаў карміць сваіх дзяцей. Летась талібы дэкляравалі, што яны забаранілі вырошчваць мак на ўсёй падкантрольнай ім тэрыторыі. Хлусілі. Спэцыялісты сьцвярджаюць, што асноўныя шляхі наркотыкаў па-ранейшаму ідуць празь мяжу з Туркмэністанам, якую талібы кантралявалі цалкам. І новая улада наўрад ці пойдзе ў гэтай справе далей за пустыя дэклярацыі, бо галодны селянін – зьява вельмі небяспечная для спакою ў дзяржаве.
А ў кожнага селяніна яшчэ і вялікая сям’я, самае малое – 8-10 дзяцей. І, дарэчы, нікому тут ня прыйдзе ў галаву думка скарыстоўваць сродкі кантрацэпцыі. Знаёмая ангельская журналістка неяк была надта ўзрушаная сваім назіраньнем – маўляў у кожнай краме на самым бачным месцы прадаюцца прэзэрватывы. Мы не паверылі і пайшлі упэўніцца. І ўжо каля першай крамы прыйшло расчараваньне. То аказаліся невялічкія пакецікі з танным шампунам. Бізнэс з продажам прэзэрватываў тут, безумоўна, збанкрутаваў бы. Бо і рэлігія нядобра ставіцца, і хто ж будзе карміць у старасьці, як ня ўласныя дзеці.
Што яшчэ да нараджэньня дзяцей, у адрозьненьні ад шмат якіх іншых краінаў, ніхто ў Афганістане не шкадуе, калі ў сям’і народзіцца шмат дзяўчынак. Чаму так адбываецца? Пра гэта – у наступнай праграме.
