Удзельнічаюць: культуроляг Валянцін Акудовіч і філёзаф Алесь Анціпенка.
(Бандарук: ) “У адной з папярэдніх сьнежаньскіх перадачаў мы закраналі пытаньне камэрцыялізацыі, дэсакралізацыі Калядных сьвятаў. Гэта натуральным чынам схіліяе думку ў бок шырэйшай прычыны гэтай зьявы –сэкулярызацыі. Паводле аднаго з удзельнікаў нашай ранейшай перадачы, аб гэтым сьведчыць хаця б той факт, што ў Беларусі сьвецкі Новы Год стаўся больш урачыстым сьвятам, чым Каляды. Пачну з энцыкляпэдычнай даведкі:
“Лацінскае паняцьце “Saeculum” азначае “век, пакаленьне людзей, якое жыве ў дадзены час”. Адсюль і лацінскае “in saecula saeculorum” (на векі вякоў). У мінулым,паняцьцем saecularis азначалася чыста матэрыльныя апэрацыі: калі ў 1646 годзе ў Францыі зямля Каталіцкай Царквы была перададзена дзяржаве, калі ў 1773 годзе Папа перадаў зямлю і манастыр пад пабудову дзяржаўнага сьвецкага Ўнівэрсытэту. Гэтак жа і была названая канфіскацыя царкоўнай маёмасьці ў Нямеччыне ў 1810 годзе, і ў Італіі ў 1870-м. У ХІХ стагодзьдзі паняцьце “сэкулярызацыя” пашыраецца. Зараз яно азначае паступовае але няўхільнае вызваленьне розных сфэраў жыцьця, грамадзкай сьвядомасьці і чалавечых паводзінаў з-пад ўплыву і ўзьдзеяньня рэлігіі і Царквы”.
Гістарычна першая спроба чалавека вызваліцца ад Божага кіраўніцтва была зробленая ў раі. Першы чалавек парушыў Божы запавет, спасылаючыся на свой розум, ён пажадаў быць падобным да Ўсявышняга. Пытаньне: “Ці напэўна слушна сказаў Бог?”, а таксама словы “Будзеце як богі” былі тымі першымі прыкметамі сумневу ў слушнасьці Божай волі. Гэта былі і тыя першыя зёрны сэкулярызацыі, якія раз пасеяныя ў чалавечых сэрцах, пачалі даваць ўсё большы плён.
У працэсе сэкулярызацыі з-пад выключнага ўплыву рэлігіі былі выведзеныя дзьве вельмі важныя сфэры жыцьця: эмацыйная ды інтэлектуальная. Раней царкоўная багаслужба ўключна з інтэр’ерам храму была сынтэзам усіх відаў мастацтва. Кожнае наведваньне храму аказвала на чалавека магутнае ўзьдзеяньне. У эпоху Адраджэньня наступіла сэкулярызацыя мастацтва. Функцыі эмацыйнага ўзьдзеяньня на чалавека ўзялі на сябе літаратура, паэзія, музыка, мастацтва. У навукова-рацыянальнай сфэры ў час Капэрніка, Царква таксама была вымушаная прызнаць аўтаномнасьць навукі зь ейнымі разумовымі мэтадамі пазнаньня. Здавалася б, што калі гэтак выглядае працэс сэкулярызацыі, дык гэта хутчэй за ўсё прагрэс і станоўчая зьява. Аднак Царква лічыць сэкулярызацыю адмоўнай зьявай і вялікай праблемай.
У чым тут праблема? З гэтым найперш пытаньнем я зьвярнуўся да маіх шаноўных суразмоўцаў. Калі ласка, думка спадара Алеся Анціпенкі”.
(Анціпенка: ) “Безумоўна, такая праблема ёсьць. Я не хацеў бы вызначацца ў сваіх ацэнках, але ўсё ж такі я хутчэй схільны разглядаць зьяву сэкулярызацыі, як адмоўную. Гэтая праблема зьвязаная зь істотнымі зьменамі некаторых фундамэнтальных рэчаў чалавечага існаваньня. Па-першае, зьменай ва ўспрыняцьці фэномэну сьмерці, і па-другое, зьменай погляду чалавека на самога сябе. У больш шырокім кантэксьце, гэта зьвязанае з разьвіцьцём сучаснай цывілізацыі, калі чалавек робіцца як бы цэнтрам і прадуцэнтам таго штучнага сьвету, у якім ён жыве. І тады ўсё астатняе, нават ня толькі Бог, але й прырода, што існуе адвеку, робіцца чымсьці чужым. Чалавек пачувае сябе некамфортна, калі ён трапляе ў прыроду. Камфортна ён сябе адчувае толькі ў тым сьвеце, які ён сам стварыў. Бог для яго аказваецца чужым, нейкім непатрэбным прышэльцам ў гэты сьвет. Бог замінае, разбурае вось гэтае пачуцьцё камфортнасьці, якое чалавек стварае ўвесь час праз тыя ўмовы жыцьця. Сэкулярызацыя – гэта запаволены бунт супраць Бога. Сучасная цывілізацыя адкідае Бога як зусім непатрэбную Істоту. Чалавек не пачувае сябе ўтульна з Богам”.
(Бандарук: ) “Дзякуй. Гэта быў спадар Анціпенка. Дарэчы, у сваёй энцыкліцы “Christifideles Laici” Папа Ян Павал ІІ пісаў: “Цэлыя краіны і народы, у якіх некалі рэлігія і хрысьціянскае жыцьцё квітнелі і далі пачатак супольнасьці жывой і дынамічнай веры, зараз паддадзеныя цяжкому выпрабаваньню. Яны падлягаюць працэсам радыкальных зьменаў у выніку рэлігійнай абыякавасці, сэкулярызацыі ды атэізму. Гэта найперш народы і краіны гэтак званага Першага Сьвету, дзе матэрыяльны дабрабыт і спажывецкі лад жыцьця зьмешаны з выявамі жахлівай галечы, спрыяюць прынцыпу: жыві так, як бы Бог не існаваў”. (канец цытаты) Але, што думае на гэты конт спадар Валянцін Акудовіч?”
(Акудовіч: ) “Я пагаджаюся шмат у чым з Алесем, але хацеў бы пачаць зь іншага. У мяне пад рукою няма лічбаў, але мне некалькі гадоў таму давялося чытаць вельмі грунтоўны артыкул, дзе была статыстыка скарачэньня колькасьці вернікаў ва ўсіх канфэсіях ў ХХ стагодзьдзі. Страты Царквы ўражваюць. У адной канфэсіі яны большыя, у іншай меншыя. Аднак, калі ўлічыць, што насельніцтва Зямлі за гэтае стагодзьдзе вырасла на мільярды, то ўсім рэлігійным інстытутам трэба ўсур’ёз задумацца над сваім будучым, бо непадобна, каб тая тэндэнцыя да зьмяншэньня колькасьці вернікаў рэзка зьмянілася”.
(Бандарук: ) “Да сказанага спадаром Акудовічам хачу дадаць, што я знайшоў некаторыя лічбы, датычныя, штопраўда, Каталіцкай Царквы. Напрыклад у ЗША, у 60-я гады, 75 % каталікоў рэгулярна ўдзельнічалі ў багаслужбах. Зараз – толькі 28%. У Бразыліі толькі 10 % каталікоў наведвае храмы, у Францыі 14% дарослых і толькі 7 % моладзі. У Чэхіі, калі наступіў камунізм, каталікоў было 70 %, а пасьля краху камунізму, у 91-м годзе – усяго 40 %. Такім чынам атрымоўваецца, што ня толькі прымусовая атэізацыя выклікае адыход ад рэлігіі. Дык у чым, спадар Акудовіч, на Вашую думку, асноўная прычына сэкулярызацыі?”
(Акудовіч: ) “Прычынаў гэтай тэндэнцыі вельмі шмат. У кожнай канфэсіі і рэлігіі яны розныя. Але рэч ня ў тым, як яны выяўляюцца на паверхні. Сапраўды, і тут я цалкам згодны са спадаром Анціпенкам, што прычыны палягаюць значна глыбей, чым, скажам, саветызацыя, атэізацыя і гэтак далей. Мне таксама здаецца, што мяняюцца канцэптуальныя падваліны быцьця. Калі мы возьмем толькі сацыяльны аспэкт, то вось што тут адбылося. У тую пару, калі фармаваўся дагмат, чалавек жыў ў сьвеце, створаным Богам: неба, сонца, зямля, рэкі, птушкі і жывёлы, усё было створанае Богам, а чалавекам – хаціна, колас, сякера, ральля… Сёньня ўсё наадварот. Чалавек жыве у сьвеце, створаным ім самім, пра што і казаў спадар Алесь. Гэта ён сам шматкроць апярэзаў зямную кулю чыгункамі, дарогамі, лініямі электраперадачаў, заліў цела Зямлі бэтонам і асфальтам. Гэта ён сам напампаваў неба тэле- і радыёхвалямі, а паміж зорак панавешваў розных спадарожнікаў і гэтак далей. Такім чынам, рэлігійны дагмат складваўся пад чалавека, які жыве ў сьвеце, створаным Богам, а ня ў сьвеце, створаным чалавекам. І таму цяпер разрыў паміж фарматам, у якім ён жыве рэлігійна, і фарматам, у якім ён жыве сацыяльна, павялічваецца. Дарэчы, я тут хачу ўдакладніць. Гэта зусім ня значыць, што містычнае ў формах і атрыбутах павінна атаясамлівацца, упадабняцца да сацыяльнага, побытавага. У сутнасьці сваёй ідэалёгіі дагмат скіраваны на нейкага іншага чалавека, а не на таго, які сам стварыў сьвет, у якім ён жыве. Сёньня вядомае выслоў’е павінна гучаць прыблізна так: “Бог стварыў чалавека, а чалавек стварыў сьвет”.
(Бандарук: ) “Гэтак лічыць Валянцін Акудовіч. Бадай галоўнай прыкметай сэкулярызацыі зьяўляецца той факт, што рэлігія перамяшчаецца ў сфэру прыватнага, асабістага жыцьця. У прыватнам жыцьці, напрыклад, заходні чалавек прызвычаіўся карыстацца найбольшымі свабодамі. Дэмакратычная дзяржава дае чалавеку права і свабоду выбару шмат чаго, у тым ліку рэлігіі і духоўнага жыцьця. Дзяржава дазваляе развод, аборты, кантрацэпцыю, сьмяротнае пакараньне, ня ўмешваецца ў полавае жыцьё, не навязвае пост, строгія маральныя нормы. Маральны рыгарызм палохае, асабліва моладзь, не спрыяе яе прыцягненьню да Царквы. Інакш кажучы, Царква натуральным чынам губляе свой ўплыў на асабістае жыцьцё чалавека, на сужэнства, нараджэньне і выхаваньне дзяцей. Аднак Царква ня хоча зьмірыцца зь лібэралізацыяй звычаяў, з дэсакралізацыяй сям’і і сужэнства. Адсюль ўзьнікае наступнае пытаньне: ці спрабуючы абарніць свой духоўны ўплыў на чалавека і грамадзтва, Царква не адбірае ў чалавека тое права выбару, якое чалавек лічыць найвышэйшай каштоўнасьцю. Інакш кажучы, ці выхад з-пад царкоўнага кіраўніцтва – станоўчая зьява, ці рацыю мае Царква, калі яна хоча кіраваць чалавекам нібыта для ягонага дабра? Спадар Анціпенка”.
(Анціпенка: ) “Я думаю, што праблема ўплыву альбо няўплыву Царквы можа быць ня самая істотная. Я б хацеў зьвярнуцца да таго, што Валянцін назваў падвалінамі сучаснага жыцьця, да таго, што насамрэч зьмянілася ўспрыняцьцё фундамэнтальных рэчаў, якія ляжаць ў аснове нашага пачатку, нашага рэлігійнага пачуцьця. Я маю на ўвазе канцэпцыю сьмерці, бо гэта фундамэнтальны факт нашай сьвядомасьці, які робіць нашае жыцьцё ўнікальным для нас. Я думаю, што найноўшыя гісторыя і культура нашай цывілізацыі – гэта якраз уцёкі ад усьведамленьня гэтага факту. І таму замест, на месца гэтага факту ставяцца розныя рэчы, напрыклад, лібэралізацыя сэксуальных паводзінаў альбо ў дачыненьні да сям’і, што і вядзе да іх дэсакралізацыі. Напэўна, эфэкт псэўданесьмяротнасьці ёсьць адной з праблемаў той дэсакралізацыі. Калі ўжо пераходзіць ў тэрміналёгію ўплыву або няўплыву Царквы, то сапраўды яна губляе ўплыў на жыцьцё і паводзіны чалавека. Ёсьць такі францускі мысьляр Бішар, які высунуў канцэпцыю “новага віталізму”. Паводле яго, сьмерць разьцярушаная, гэта проста нейкі працэс старэньня. Але гэта не зусім так. Менавіта ў тым, што чалавек радыкальна адмаўляецца ад нейкіх істотных фактаў сваёй сьвядомасьці, у гэтай плашчыні і ляжаць шмат якія праблемы, зьвязаныя з сэкулярызацыяй нашага жыцьця, і той страты ўплыву Царквы”.
(Бандарук: ) “Спадар Анціпенка ставіць націск на ўсьведамленьне глыбіннага сэнсу сьмерці. У сярэднявеччы манахі бясконца паўтаралі
“Memento mori”. Аднак яны не палохалі сьмерцю, яны самі яе не баяліся, лічылі сьмерць пачаткам сапраўднага жыцьця з Богам, вечнасьці. Яны нагадвалі: памятай пра сьмерць, але ў сэнсе: з чым станеш перад Судом Божым, дзе твае добрыя ўчынкі, ці ты нечым заслужыў вечнасьць? Хто ня верыць ў Бога, той ня верыць і ў вечнасьць. Калі Бог не існуе, калі сьмерцю канчаецца ўсё, дык усё дазволена. Аднак Царква лічыць сябе адказнай за тое, каб дапамагчы чалавеку пражыць жыцьцё як мага найлепш, каб чалавек атрымаў вечнасьць. Яна апекуецца чалавекам ад калыскі да магілы. Няўжо нехта іншы можа выканаць гэтае заданьне? Спадар Акудовіч”.
(Акудовіч: ) “Я думаю, што Царква ў сёньняшняй сытуацыі і надалей павінна адсланяцца ад сфэры прафанум. Сёньня вельмі шмат інстытутаў, якія займаюцца прыватным жыцьцём чалавека. Зараз, мне прынамсі так здаецца, гэта ўжо ня справа Царквы. Справа Царквы –узмацняць у сабе, наколькі гэта магчыма, прызначэньне сакральнага інстытуту. Сёньня (я тут увесь час салідарызуюся з Алесям) я думаю, што праблема зусім ня ў тым, будзе Царква ці ня будзе апекавацца чалавекам. Бо зрухі адбыліся зусім ня тут. Адбылося вось што. Чым больш чалавецтва ў цэлым у колькасным і якасным сэнсе павялічваецца, тым меншы становіцца кожны чалавек паасобку. І вось гэтае зьмяншэньне некалі вялікага “я” чалавека, Боскага тварэньня, цара прыроды да нейкага элемэнту ў сусьветным камбайне цывілізацыі прыводзіць да таго, што гэты чалавек, нават тут у зямным жыцьці, не надта сам сабе патрэбны. І адсюль ён губляе і цікавасьць да тых інстытутаў: царквы, касьцёлу, мячэці, сынагогі, якія прадстаўляюць той сьвет ў гэтым сьвеце. Радыкалізуючы сваю тэзу, я б выказаўся наступным чынам: апакаліпсіс залішне запазьніўся. Яму трэба было адбыцца, калі яшчэ чалавек быў вялікім, Боскім чалавекам, а значыць – і было каго судзіць”.
(Бандарук: ) “Наконт апакаліпсісу, пра які кажа спадар Акудовіч, ня ведаю, што сказаць. Магу толькі прыгадаць словы Эвангельля пра Страшны Суд: “Аб дні тым і гадзіне ніхто ня ведае, нават Анёлы Нябесныя”. Адносна іншага магу сказаць, што Царква заўсёды імкнулася ажыцьцяўляць і настаўніцкія, і сацыяльныя функцыі. У Эвангельлі сказана: “Ідзіце і навучыце ўсе народы”, а ў шэрагу іншых месцаў нагадваецца: “Адзін аднаго цяжары насіце”, “Ня толькі пра сябе дбайце, але і пра іншых”. Хрыстос ў якасьці ўзору дзейнай і практычнай любові да чалавека ў патрэбе назваў міласэрнага самараніна. Ён таксама непасрэдна адгукнуўся на вельмі зямныя патрэбы людзей, калі накарміў пяцю хлябамі пяць тысячаў чалавек, і калі ў Кане Галілейскай перамяніў ваду ў віно. “Вы соль зямлі”. Гэтак як соль кансэрвуе прадукт, гэтак Царква абавязана аздараўляць чалавецтва. Царква проста мусіць быць з народам. Ці ж ня так? Спадар Анціпенка”.
(Анціпенка: ) “Я ня думаю, што Царква, я тут трошкі перавяду гэта ў іншую тэрміналёгію, не павінна весьці дыялёг з грамадзтвам. Царква мусіць быць вельмі чуйнай да самых розных зьменаў, якія адбываюцца ў грамадзтве і ўнутры самога чалавека. Калі ў такім ракурсе разглядаць стасункі Царквы і грамадзтва, то ў гэтым няма ніякай пагрозы сэкулярызацыі самой Царквы. Іншая справа, што калі яна замест гэтага чуйнага, хаця і не заўсёды прамоўленага дыялёгу пачынае нейкім чынам займацца палітыкай, у першую чаргу небясьпечна, калі гутарка йдзе пра падтрымку якой-небудзь дзеючай ўлады, альбо пра нейкія палітычныя сымпатыі ці антыпатыі. Тады сапраўды гэта ўжо нейкая дэградацыя. Правільны шлях, я думаю, ў тым, каб пачуць сучаснага чалавека, адчуць яго і загаварыць зь ім на той мове, якая з аднаго боку ёсьць сакральнай для самой Царквы, і будзе прынамсі выклікаць ўвагу, калі не зразуменьне, з боку сучаснага чалавека”.
(Бандарук: ) “Спадар Анціпенка, тут ўзьнікае толькі адна асноўная праблема: як Царкве аўтарытэтна і пераканаўча прамовіць да сучаснага скептычнага і незалежнага чалавека? Але паслухаем яшчэ меркаваньне Спадара Акудовіча”.
(Акудовіч: ) “Нарэшц, я маю магчымасьць не пагадзіцца са спадаром Алесям, прынамсі ў першай частцы ягонага меркаваньня. Я думаю наадварот. Тут я трошкі паўтаруся, але думаю, што Царква, як бы яна чуйна ці ня чуйна ставілася да сацыяльнага чалавека, як бы заангажавана яна не апекавалася і ня ўдзельнічала ў сацыяльна-пабытовым жыцьці, у любым выпадку гэта для Царквы памылковы і стратны шлях. Такім чынам, калі яна і надалей будзе абіраць гэты вэктар, спрабуючы заваяваць сабе папулярнасьць, заняўшыся праблемамі чалавека, гэтым яна толькі зьніжае сваю сакральную ролю і ўсё больш прафанізуецца сама. Гэткім чынам, яна зьніжае сваю асноўную ролю містычнага інстытуту, як таго, што вядзе чалавека да Бога, да вечнасьці. Калі Царква ўсё больш набліжаецца да чалавека, яна проста ператвараецца ў інстытут сацыяльнай дапамогі. Мне здаецца, гэта памылковы шлях. Ён ўсё роўна ня выратуе. Калі фундамэнтальныя падваліны зьмяніліся, то тут ўжо дапамагай-не дапамагай канкрэтнаму чалавеку, а сабе ўжо не дапаможаш. Якраз ў сытуацыі радыкальных зьменаў ў мэнталітэце чалавека, царква, калі можа заставацца ў сваёй ролі, якой ў яе ніхто не адыме, дык гэта ў ролі сакральнага інстытуту, а ўсе іншыя ролі дастаткова добра, альбо і лепш за Царкву, могуць выканаць іншыя ўстановы”.
(Бандарук: ) “Не магу пагадзіцца са спадаром Акудовічам. Дабрычыннасьцю, засноўваньнем прытулкаў, раздачай харчоў і вопраткі бедным могуць займацца сьвецкія ўстановы. Аднак ці псыхоляг заменіць сьвятара ў турме і ў шпіталі для невылечна хворых. Чаму сярод хворых на СНІД ня хочуць працаваць мэдычныя сёстры, а толькі манашкі? Чаму ніхто не хацеў рабіць таго, што рабіла Маці Тэрэза ў Калькуце? Аднак вернемся да сэкулярызацыі, у прыватнасьці, у Беларусі. Мне здаецца, што калі зараз на Захадзе гаворыцца пра неабходнасьць рээвангелізацыі, то тым болей гэта тычыцца тых краінаў, дзе укаранілася атэістычнае выхаваньне. Тым часам, напрыклад, беларусы, якія яшчэ не пасьпелі вярнуцца да веры, паддадзеныя ўплыву не найлепшых заходніх ўзораў. Якая ў Вас думка на гэты конт, спадар Анціпенка”.
(Анціпенка: ) “Справа ў тым, што я меў магчымасьць назіраць працэс рээвангелізацыі. І, ведаеце, гэта было часам даволі сумнай зьявай. Таму што тое пасланьне, якое я чуў, гэта было, па-сутнасьці, пасланьнем новага падпарадкаваньня новай інстанцыі. Я думаю, што гэта не Хрыстовае пасланьне. Гэта пасланьне інстутуту, які адноўлены ў сваіх правох. Хрыстос прыйшоў у гэты сьвет, каб вызваліць чалавека, каб прынесьці Дабравесьце вызваленьня ад сьмерці, свабоды, калі гаварыць на сэкулярызаванай мове. І таму, як бы мы не называлі тую каштоўнасьць вызваленьня, збаўленьня, гэта ўсё роўна станоўчы знак. Бо ў жыцьці пры камуністычным рэжыме духоўнасьць апрыёры была немажлівай. Напэўна ёсьць розныя шляхі вяртаньня чалавека да самога сябе, але, напэўна, уплыў Захаду – гэта не найгоршы варыянт усьведамленьня чалавекам новай сытуацыі, у якой ён можа апынуцца і якую ён можа для сябе стварыць”.
(Бандарук: ) “Дзякуй Алесю Анціпенку. І яшчэ думка Валянціна Акудовіча”.
(Акудовіч: ) “Ведаеце, я думаю, што ў нас якраз амаль ідэальная сытуацыя. Калі чалавек з маленства ці з дзяцінства выхоўваўся ў рэлігійнай атмасфэры, то ён ужо і ў сталым ўзросьце ня можа адрозьніць, ці жыве ён сапраўды верай, ці гэта вера-культура, вера-выхаваньне, вера-традыцыя. У нас кожны, хто зараз вяртаецца да Царквы, кожны прыходзіць туды сьвядома. (Я кажу пра тых, хто прыходзіць сапраўды за верай і зь верай) Дык вось, у гэтай сытуацыі, дзе няма традыцыі, няма прымусу, прымусу традыцыі, асяродзьдзя, дзе кожны робіць свой пэрасанальны выбар, дзе кожны сам топча сваю сьцежку да Бога, да храму, дык вось ў гэтым сэнсе, у гэтай плашчыні, у нас ідэальная сытуацыя. Справа ў тым, што калі нехта прыходзіць, дык ён сапраўды прыходзіць, а ня проста штучна выштурхоўваецца ў царкоўную браму традыцыяй, а значыць, у пэўным сэнсе, прымусам. Тут у нас выбар Бога – гэта свабодны выбар, і тым ён каштоўны”.
(Бандарук: ) “Гаварыў культуроляг Валянцін Акудовіч. І ўжо на заканчэньне нашай размовы я папрашу падсумаваць свае думкі. Як двума сказамі вы ацанілі б зьяву сэкулярызацыі. У чым бачыце асноўную праблему? Калі ласка Алесь Анціпенка”.
(Анціпенка: ) “Я бачу менавіта кантэкст страты жывога жыцьця ўнутры самога чалавека, разбурэньне ўнутранага чалавека, экстэрыярызацыя чалавека, ператварэньне яго проста ў нейкую сярэднестатыстычную адзінку, якая належыць насельніцтву краіны альбо насельніцтву ўсяго сьвету”.
(Бандарук: ) “І яшчэ Валянцін Акудовіч”.
(Акудовіч: ) “Я ня толькі бачу тут праблему. Я думаю, што гэта архіістотная праблема ня толькі для самой Царквы, але і для ўсяго грамадзтва. Бо ж цывілізацыя, у якой мы жывем, сфармаваная ў значнай ступені наяўнасьцю Царквы, і гэта проста канцэптуальная праблема. Але тут у мяне прагноз ня надта аптымістычны. У Царквы яшчэ даўгі век, але кароткая пэрспэктыва. Яе шлях – гэта шлях маргіналізацыі. Бадай, яна ніколі ня зьнікне цалкам. Заўсёды будуць знаходзіцца людзі, для якіх іхняе “я” будзе лічыцца каштоўнасьцяй, вартай захаваньня і на тым сьвеце. Але, у цэлым, Царква далей і далей будзе адсоўвацца на маргінэс”.
(Бандарук: ) “Сваімі думкамі наконт сэкулярызацыі падзяліліся культуроляг Валянцін Акудовіч і філёзаф Алесь Анціпенка. Што тычыцца думкі, што “у Царквы даўгі век, але кароткая пэрспэктыва”, дык Хрыстос абяцаў: “Ствару Царкву Маю, і брамы пякельныя не перамогуць яе”. Выглядае, што сэкулярызацыя – гэта неаспрэчны факт, але чым гэты працэс закончыцца, яшчэ не вядома. Губляючы апору ў рэлігіі, сучасная сыстэма каштоўнасьцяў падмацоўваецца ня чым іншым, як хрысьціянскай культурай. Гуманістычныя каштоўнасьці, якімі гэтак даражым, – унікальнасьць чалавека, годнасьць, роўнасьць, свабода, чалавечыя правы – гэта рэлігійныя, хаця і сэкулярызаваныя паняцьці. У іх першааснове ляжыць ўяўленьне пра чалавека, як пра Боскае стварэньне, і гэта абнадзейвае”.
