Лінкі ўнівэрсальнага доступу

Ці беларусы - народ набожны?


Аўтар і вядучы а. Канстантын Бандарук.

Тэма, якую мы абралі для сёньняшняга разважаньня, даволі агульная й расплывістая: ці беларусы як народ - набожныя? На такую пастаноўку пытаньня нехта можа адказаць: "гэта усё роўна, што спытацца, ці беларусы, напрыклад, прыгожыя або працавітыя, а на такое пытаньне ня можа быць адназначнага адказу. Праўда, што беларусы і прыгожыя і разумныя і працавітыя - АЛЕ НЯ ЎСЕ. Тут патрэбнае грунтоўнае дасьледаваньне з улікам эпохі, веравызнаньня, сацыяльнага статусу, адукацыі і так далей. Нарэшце - выпадала б патлумачыць, паводле якога крытэрыю мы зьбіраемся ацэньваць «рэлігійнасьць», бо гэта таксама складаная справа».

На маю думку, у любых ацэнках сапраўды трэба пазьбягаць абагульненьняў, бо яны або для некага крыўдныя, або перабольшаныя. З другога боку, фраза «але ня усе» таксама не павінна паралізаваць. Акрамя грунтоўных дасьледаваньняў існуюць і асабістыя меркаваньні і стэраатыпы - у тым ліку пра беларусаў. Так, пра немцаў гавораць, што яны акуратныя, гаспадарныя, пра чэхаў - што прагматычныя, пра цыганоў - што гультаі і злодзеі. Пра нашых суайчыньнікаў гаворыцца, што яны гасьцінныя, сяброўскія, памяркоўныя, цярплівыя ажно да нелягічнасьці. Зноў нехта скажа: «але ня ўсе». Пэўна, што ня ўсе, але ж і стэрэатып на нечым базуецца, не бывае дыму без агню. Шэраг гісторыкаў, сацыёлягаў і пісьменьнікаў прыйшлі да высновы, што ўсё ж існуе нешта такое, як нацыянальны характар - у тым ліку і ў беларусаў. Ацэньваючы гэты характар, адзін з сучасных філёзафаў (Алесь Анціпенка) сказаў: «Канфармізм стаўся спосабам выжываньня беларусаў [...] Яны, напрыклад, лічаць, што ўладу немагчыма зьмяніць. Трэба ня кідацца ў вочы, схавацца, перачакаць. Хай зьмяняюцца акупанты і захопнікі, а я не паказваюся, мяне няма. Раней беларус уцякаў у лясы й балоты, а цяпер замыкаецца ў сваёй прыватнасьці, ня ўдзельнічае ў публічным жыцьці».

Зыходзячы менавіта зь меркаваньня, што і без карпатлівых дасьледаваньняў можна гаварыць пра некаторыя рысы нацыянальнага характару, я папрасіў выказацца на тэму набожнасьці беларусаў трох вядомых людзей: зь Беларусі і з-за яе межаў. Гэта: апостальскі візытатар для беларусаў-каталікоў замежжа а. Аляксандар Надсан, апостальскі візытатар для беларусаў-грэкакаталікоў а. Сяргей Гаек і жыхар Менску - праф. Уладзімер Конан - праваслаўнага веравызнаньня.

Дык як, гледзячы і здалёк і зблізка, яны ацэньваюць набожнасьць беларусаў?

Гаворыць айцец Сяргей Гаек:

(Гаек:) «Я ўпэўнены, няма сумневу, што беларускі народ належыць да больш пабожных народаў. Хопіць узгадаць толькі, што ў Беларусі слова «бязбожнік» ніколі ня мела пазытыўнага значэньня, як гэта было хоць бы ў Савецкай Расеі. Нават нашыя атэісты не хацелі, каб іх называлі бязбожнікамі. Так што беларусаў, напэўна, можна лічыць народам і пабожным і вельмі рэлігійным. Іншае пытаньне - наколькі гэтая пабожнасьць мае, так сказаўшы, пераклад на канкрэтнае жыцьцё. Натуральна, трэба, каб гэтая набожнасьць, якая ёсьць дзесьці ў крыві беларусаў, была усё больш і больш эвангельская. Вось таму і гаворыцца пра неабходнасьць паўторнай эвангелізацыі. Ня тое, каб у Беларусі жылі паганцы, але таму, каб гэтая спадчынная рэлігійнасьць усё больш станавілася бачная ў штодзённым жыцьці. Тут заўважу, што задачай Царквы й Касьцёлу зьяўляецца вяшчаньне слова Божага, Эвангельля на роднай мове. Я бачу сёньня, можна сказаць, задачу супольнага, згоднага вяшчаньня Эвангельля ў Беларусі на роднай мове, асабліва, калі гэтая мова апынулася ў небясьпецы.

Сёньня, натуральна, калі мы напярэдадні трэцяга тысячагодзьдзя, вельмі патрэбна, каб гэтая рэлігійнасьць, хрысьціянская набожнасьць, ставалася ўсё больш і больш актуальная проста ў жыцьці народу, каб тое, што я лічу сябе вернікам, набожным чалавекам, азначала, што я намагаюся жыць па-Божаму».

Гэтак лічыць а. Сяргей Гаек, які не жыве ў Беларусі, але часта яе наведвае. Ён бывае таксама і ў іншых краінах, і таму ў яго склалася ўяўленьне пра набожнасьць беларусаў. А вось меркаваньне а. Аляксандра Надсана, які жыве ў Лёндане, але таксама надзвычай цікавіцца жыцьцём на Бацькаўшчыне, наведвае яе, дапамагае. Вось што ён сказаў на гэтую тэму:

(Надсан:) «Ці беларускі народ набожны? Цяжка адказаць, каб не пакрыўдзіць іншыя народы. Я думаю, што ня больш і ня менш пабожны, чым іншыя. Кожны народ мае сваю набожнасьць і сваю патрэбу нечага духоўнага. Найгорш, калі ёсьць пустэча ў душы. У гэтым сэнсе ў беларусаў, безумоўна, ёсьць цяга да духоўнага, каб нечым запоўніць душу. У Беларусі, я адчуў гэта выразна, асабліва таму, што даўгі час яны такой магчымасьці ня мелі.

Першы раз я паехаў у Беларусь у 1990 годзе - яшчэ тады існаваў Савецкі Саюз - зь лекамі для хворых дзяцей. І паехаў у шпіталь, і там былі якраз гэтыя дзеткі ў вельмі цяжкім стане ды іхныя мамы. Усе гэтыя мамы акружылі мяне: ня ведаю, якога яны былі веравызнаньня, ці цалкам няхрышчаныя, але ўсе казалі: «Ойча, паблаславі нашых дзетак, хай Бог ім дапаможа». Я блаславіў, маліўся зь імі. І вось адна цікавая рэч, што ад гэтых няшчасных жанчын я ня чуў ніводнага слова якога-небудзь жалю да Бога, або да іншых людзей. Прыймалі сваё гора з болем, але і з пакораю... Я быў вельмі моцна ўражаны гэтым. Так, што бачыце, душа беларуса добрая, душа патрабуе духоўнай стравы, і гэтая патрэба адчувалася. Пасьля я таксама сустракаўся зь іншымі, вельмі добрымі людзьмі. Калі нават пра Бога не гаварылі, але ўсьведамлялі вартасьць чалавечага жыцьця. Здарылася мне быць у шпіталі, дзе была дырэктарка-камуністка, якая пры найбольш хворых на сындром Даўна дзетках заявіла, што лепш было б, каб яны наагул не нарадзіліся на сьвет, каб у свой час зрабілі аборт. А стары доктар, што выгядаў як вясковы дзядзька, вельмі спакойна адказаў: «Усе яны аднолькава дзеці». Я таксама гэта запамятаў. Гэты чалавек ведаў вартасьць людзкога жыцьця. Дык у гэтым сэнсе я кажу, што ёсьць шмат добрага. Гэтая цяга да духоўнасьці усюды сустракаецца».

Асабістыя назіраньні ўпэўнілі а. Аляксандра Надсана зь Лёндану, што прынамсі ў глыбіні сваёй душы беларус набожны. А вось яшчэ адно меркаваньне, гэтым разам праваслаўнага верніка, менскага старажыла прафэсара Ўладзімера Конана:

(Конан:) «Сёлета мы закончылі цікавае, хоць крыху фармальнае дасьледаваньне, і ў нас ёсьць дадзеныя пра тое, што за апошняе дзесяцігодзьдзе Беларусь перажывала рэлігійны рэнэсанс. Але гэта зьнешнія фактары, а калі гаварыць пра рэлігійнасьць, то канешне, беларусы па складу свайго характару - людзі рэлігійныя. Іншая справа, што ў іхнай гістарычнай сытуацыі не заўсёды гэтая рэлігійнасьць рэалізавалася. Справа у тым, што ў выпадку зь беларусамі нацыянальная самаідэнтыфікацыя не супадала з рэлігійным веравызнаньнем. У другой палове XVII-га і ў XVIII-м стагодзьдзі адбылася нацыяналізацыя Праваслаўя, яно
стала «рускай» верай, і палянізацыя каталіцтва. Вось гэта адна з прычын, якая па сутнасьці перашкодзіла рэалізацыі рэлігійнасьці беларусаў. Але наогул, на маю думку, ёсьць народы прагматычныя, што жывуць пераважна ў эмпірычным сьвеце, а ёсьць больш містычныя, чым практычныя. У іх больш рэлігійнай містыкі чым эмпірыкі нягледзячы нават на вонкавыя атрыбуты рэлігійнасьці. Беларуская душа менш практычная, чымсьці ў палякаў, французаў ці амэрыканцаў, ці нават у расейцаў. Адсюль у іх натуральна большая схільнасьць да рэлігіі. Іншая справа, што практычная сувязь паляка з Касьцёлам, або расейца з Праваслаўнай Царквою больш шчыльныя. Гэта ўжо вынікае з гістарычных прычын. З другога боку, калі колькасьць парафіяў павялічылася за восем гадоў у 3-4 разы, зьявіліся новыя, нетрадыцыйныя веравызнаньні, дык гэта яшчэ ня сьведчыць, што бальшыня народу стала рэлігійнай. Я наогул лічу хрысьціянскую рэлігію элітарнай, таму найбольш духоўна актыўныя людзі далучаюцца да яе».

Такім чынам, усе мае суразмоўцы згодныя ў тым, што нягледзячы на ўсе атрыбуты набожнасьці, на яе вонкавае выяўленьне, беларусы ў сваёй душы - рэлігійныя. Айцец Сяргей Гаек тлумачыць прычыну гэтага тым, што:

(Гаек:) «...беларускі народ у сваёй гісторыі вельмі пакутаваў, і ў гэтых цяжкіх момантах Бог, Царква, Касьцёл былі адзінымі пунктамі апоры і падтрымкі. І таму, сапраўды, рэлігійнасьць, вера хрысьціянская так глыбока ўпісалася ў жыцьцё беларускага народу».

Айцец Сяргей пацьвярджае трапнасьць народнай прыказкі: «Калі трывога - тады да Бога». Але ж, з другога боку, штодзённая набожнасьць - гэта «жыцьцё па-Божаму», прыстойны лад жыцьця, выконваньне запаветаў, прынцыпаў маралі і царкоўных правілаў, такіх як пасты, таінствы, сьвяты і абрады. Пра нашых суседзяў палякаў існуе даволі пашыранае ўяўленьне, што яны «добрыя каталікі, але дрэнныя хрысьціяне». У Сьвятым Пісаньні сказана: «па пладох іх пазнаеце іх». Сказана таксама: «вера без учынкаў мёртвая». Як жа можна гаварыць пра наяўнасьць нечага, калі яно не выяўляецца навонкі? На жаль, калі нават недзе глыбока ў душы беларусы набожныя, дык усё роўна гэтага ня бачна... У беларусаў і далей трывога, але ня надта яны зьвяртаюцца да Бога. Шэраг гадоў аб перасьледзе з прычыны рэлігіі нельга ўжо гаварыць, а людзі - як заўважыў адзін праваслаўны сьвятар - не пакарысталіся свабодай. Сьпярша зьвярнуліся да рэлігіі, як да навінкі, але гэта быў саламяны агонь. Якая-ж тут прычына? Айцец Аляксандар Надсан:

(Надсан:) «На жаль, беларуская душа вельмі спустошаная і цяпер вельмі часта яна запаўняе сябе нечым непаўнацэнным. Калі быў Савецкі Саюз, дык была прынамсі нейкая ідэя. Пасьля яго краху - можа гэта і нашая віна, сьвятароў і розных Цэркваў, што мы не змаглі запоўніць гэтую пустэчу ў душы. Узгадаю эвангельскую прытчу, калі нячысты дух выйшаў з чалавека, хадзіў па пустэчы і кажа: вярнуся назад. Але ранейшае памяшканьне было пустое і вымеценае. Тады пайшоў, узяў сем яшчэ горшых духаў і было таму чалавеку горш, чым раней. Таму я баюся, што тое самае можа быць і ў Беларусі. Цяга да духоўнасьці ёсьць, на жаль, ёсьць і вялікая пустэча ў душы, якой ніхто не запаўняе. Я баюся, што мы сьвятары, прадстаўнікі Царквы - ці Каталіцкай ці Праваслаўнай ці нейкай іншай - недастаткова выконваем свае абавязкі. Ёсьць людзі, якім глыбока запала гэтае зерне хрысьціянства, але гэта невялікія групы. Мы не змаглі прыцягнуць іх. Трэба ж і самым жыць па-хрысьціянску, а калі людзі гэтага прыкладу ня бачаць, дык адыходзяць. Акрамя таго, у нас зашмат фармалізму ў нашых арганізаваных рэлігіях, як Праваслаўная ці Каталіцкая. За гэтым вонкавым фармалізмам часам не адчуваецца духа. Беларускі народ мае патрэбу ў духоўнай страве. Ад нас залежыць, якую мы ім страву дамо і ці дамо наогул. Нам, Цэрквам, трэба вельмі добра аб гэтым падумаць. Калі вось напрыклад прыходзяць у праваслаўную, ці каталіцкую Царкву маладыя людзі поўныя энтузіязму і добрай волі і ня знойдуць там таго, чаго яны хочуць - яны адыходзяць і або зусім стануць цынікамі, або пойдуць у якую-небудзь сэкту».

Сапраўды, у Сьвятым Пісаньні сказана: «Адкуль жа могуць ведаць, калі ніхто не навучыў іх?» Акрамя недастктковай працы духавенства ёсьць аднак і аб'ектыўныя прычыны. У горадзе Сэнт Луіс, які днямі наведаў Папа Ян Павал ІІ - 80 каталіцкіх храмаў, але дзьве траціны зь іх закрытыя. У Чэхіі толькі 25% насельніцтва заяўляюць, што вераць у Бога і толькі 8% удзельнічаюць у царкоўным жыцьці. Пражыўшы амаль 4 гады ў Чэхіі, я ніколі ня бачыў там перапоўненых храмаў... Калі ў Беларусі яны не пустуюць, дык таму, што іх усё яшчэ няшмат... Меркаваньне праф. Конана:

(Конан:) «Галоўная прычына таго, што ўсё такі хрысьціян, актыўных хрысьціян - па сутнасьці душы, а не па фармальнай прыналежнасьці - у нас у Беларусі яшчэ менш, чымсі няверуючых або абыякавых да рэлігіі, галоўная прычына - гэта тыя 70 гадоў бальшавіцкага, агрэсіўнага атэізму. У гэтых умовах многія аказаліся няхрышчанымі, а гэта праграмаваньне чалаека на веру. Бяз гэтага пачатку цяжка выбраць рэлігію. Натуральна, многія будучы ўжо сталымі людзьмі вагаюцца, таму што прыняцьце хросту, хрысьціянства ў сталым узросьце ужо накладвае пэўныя і даволі высокія абавязкі».

Мне прыгадваецца вугорскі тэоляг, біскуп Цігамэр Тот, паводле якога прычына нявер'я ў тым, што людзі «забыліся пра Бога» або «супрацівіліся Яму». Забыцца - гэта значыць поўнасьцю заняцца бытавымі, зямнымі справамі, у якіх ужо няма месца ні часу для духоўнага жыцьця. Гэта людзі, якія навучыліся абыходзіцца без рэлігіі і ўжо не адчуваюць вышэйшых патрэбаў. Людзі, што «супрацівіліся Богу», паводле вугорскага тэолага - гэта тыя, якія ня хочуць жыць паводле патрабаваньняў веры. Лепш запярэчыць існаваньне Бога, чымсі зьмяніць сваё жыцьцё, накінуць сабе маральную вуздэчку. Мне здаецца, што падобнае назіраецца і ў беларусаў. Спадзяюся аднак, што, як сказалі мае суразмоўцы, нашы людзі не супрацівіліся Богу, толькі пра Яго крыху падзабылі.

Кастусь Бандарук, Прага

Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава Андрэй Кузьнечык
XS
SM
MD
LG