Удзельнічаюць: сацыёляг Міхась Залескі і псыхоляг Данутэ Гайленэ.
(эфір 22.10.2000)
Аўтар і вядучы: Юры Дракахруст
(Дракахруст: ) “Кожнаму чалавеку даводзіцца рабіць у жыцьці адказныя
выбары: дзе і як вучыцца і працаваць, з кім і калі ўступаць у шлюб, колькі
і калі мець дзяцей, і, нарэшце – працягваць жыцьцё ці спыніць яго ўласнаю
рукою. Кожны такі выбар – глыбока асабісты, праява ўнікальнасьці чалавечай
натуры. Але калі ўзьняцца на ўзровень грамадзтва ў цэлым, высьвятляецца,
што ў гэтых працэсах існуюць пэўныя заканамернасьці.
Па-першае, паказчыкі шлюбаў і разводаў, нараджальнасьці і самагубстваў
– даволі ўстойлівыя для пэўнага грамадзтва. Па-другое, калі яны істотна
зьмяняюцца, то адбываецца гэта не выпадкова, а з прычыны глыбокіх зьменаў
у грамадзкім жыцьці. І, нарэшце, узроўні гэтых паказчыкаў – пэўнае люстра
маральнага стану дадзенага грамадзтва ў параўнаньні зь іншымі.
Традыцыя дасьледваньняў зьменаў маральнага стану грамадзтва праз вывучэньне
колькасьці самагубстваў бярэ пачатак ад славутага францускага сацыёляга
мінулага стагодзьдзя Эміля Дзюркгэйма. Але чаму такія дасьледваньні магчымыя
ў прынцыпе?
Ды таму, што пры ўсёй сваёй унікальнасьці чалавек – сацыяльная істота,
часта ён нават не ўсьведамляе, наколькі ягоныя паводзіны абумоўленыя стандартамі,
прынятымі ў грамадзтве. Беларус выбірае працу, жонку, вырашае, працягваць
яму жыць альбо сканчаць жыцьцё самагубствам – так, як гэта прынята ў Беларусі,
па-беларуску.
А як прынята, чым беларусы тут адрозніваюцца ад іншых народаў ці ад
саміх сябе колькі год таму?
Паводле статыстычных дадзеных, па колькасьці самазабойстваў на 100 тысячаў
насельніцтва Беларусь трымае ў сьвеце сумнае лідэрства – яна знаходзіцца
ў першай дзясятцы, у мінулым годзе была на сёмым месцы. Пра тое, як мяняўся
паказчык самагубстваў на працягу 20-га стагодзьдзя, распавядае беларускі
сацыяёляг Міхась Залескі”.
(Залескі): “У тыя часы, калі навукоўцы па-сапраўднаму пачалі цікавіцца
самагубствамі, у Беларусі гэты паказчык быў ня надта высокі – ён складаў
5 чалавек на 100 тысячаў насельніцтва. Але потым гэтая колькасьць пачала
расьці. Расла яна ва ўсёй Эўропе (і ў Беларусі таксама) у залежнасьці ад
росту гарадоў. У 1986 годзе гэты паказчык у Беларусі был паміж 16-цю і
17-цю. Прыкладам, у Эстоніі гэты паказчык быў амаль удвая большы, чым у
Беларусі, а ў Арменіі гэты паказчык быў самы нізкі ў савецкі час дый наогул
на працягу ўсёй гісторыі назіраньняў – прыкладна, паўтары чалавекі на 100
тысячаў жыхароў”.
(Дракахруст: ) “Але напрыканцы 80-х – пачатку 90-х гадоў паказчык самагубстваў
у Беларусі пачаў расьці з паскарэньнем. Калі за амаль 80 гадоў ад пачатку
стагодзьдзя ён вырас з 5 да 16 самагубцаў на сто тысячаў насельніцтва,
то у 1990 годзе іх ужо было 20, у 1991 годзе – 21, у 1993 годзе – 24. Пік
гэтай жахлівай тэндэнцыі ў Беларусі прыпаў на 1998 год – 37 самагубцаў
на 100 тысячаў насельніцтва. У мінулым годзе гэтыя змрочныя лічбы крыху
зьменшыліся – тады сярод 10 мільёнаў насельніцтва каля 2800 беларусаў разьвіталіся
з жыцьцем па ўласным жаданьні. Значэньні гэтай характарыстыкі крыху вагаюцца
год ад году, але навідавоку дзьве тэндэнцыі – рост паказчыка самагубстваў
у Беларусі на працягу стагодзьдзя і паскораны рост у апошняе дзесяцігодзьдзе.
Для разуменьня гэтых працэсаў не пасуюць простыя тлумачэньні. Самае
простае – дрэнна жывем, таму шмат хто не вытрымлівае такога жыцця. Але
ж у гэтым сумным “спаборніцтве” нас істотна апярэджвае, напрыклад, Вугоршчына
– краіна заможная, дзе эканамічныя рэформы прынесьлі посьпех і плён. З
другога боку, жыцьцё, напрыклад, армянаў зараз больш чым несалодкае, але
паказчыкі самагубстваў, пра што казаў сп.Залескі, у Арменіі як былі нізкімі,
гэтак і застаюцца. Эстонцы забіваюць сябе часьцей, чым армяне, як ў савецкія
часы, гэтак і зараз. Так што адзін і той жа паказчык самагубстваў для адной
нацыі можа быць паказчыкам нормы, як гэта ні жахліва гучыць, а для другой
– маральнай катастрофы. Таму больш важныя не паказчыкі ў пэўныя гады самі
па сабе, але іх дынаміка.
Якраз да беларускай дынамікі мы зараз і вяртаемся. Тлумачэньне першай
тэндэнцыі росту беларускіх самагубстваў – гэта значыць, росту адпаведнага
паказчыка на працягу стагодьдзя, мы ўжо чулі з вуснаў нашага суразмоўцы.
Гэта – вынік урабанізацыі, імклівага росту гарадоў – у пэўным сэнсе гэта
плата за прагрэс, за мадэрнізацыю. Паводле ўсясьветных дасьледваньняў,
рост колькасьці самагубстваў наўпрост залежыць ад аслабленьня рэлігійных
і сямейных сувязяў, сувязяў сацыяльных асяродкаў. А ў горадзе гэтыя сувязі
паводле вызначэньня слабейшыя, чым у вёсцы. Да таго ж, менавіта рост гарадоў
за кошт вёскі, адыход учорашніх вяскоўцаў ад звыклага асяродзьдзя робіць
іх асабліва безабароннымі перад спакусай разарваць апошнія жыцьцёвыя сувязі.
Але як патлумачыць другую тэндэнцыю – скачок паказчыка беларускіх самагубстваў
амаль удвая на працягу апошніх прыблізна 10 гадоў? Тут зразумець што да
чаго дапамагае параўнаньне зь іншымі краінамі. Якія краіны ў мінулым годзе
апярэджвалі Беларусь па колькасьці самазабойстваў на 100 тысячаў насельніцтва?
Літва, Эстонія, Расея, Латвія, Вугоршчына, Шры-Ланка і Казахстан. Большасьць
– былыя савецкія рэспублікі. Ізноў гаворыць Міхась Залескі”.
(Залескі): “Разбурэньне сыстэмы сацыялізму прывяло да таго, што ў гарадох
людзі, якія страцілі сацыяльныя сувязі зь вёскай, якія ня маюць станоўчых
прыкладаў, ня маюць ніякіх формаў падрыхтоўкі да новага жыцьця – яны наогул
разгубіліся. Чым далей, тым больш губляецца тое, што пры сацыялізме зьніжала
колькасьць самагубстваў. Бо калі ёсьць, як кажуць, “зь вялікімі галовамі
конь і кайзэр”, ёсьць генэральны сакратар ЦК, які ўсё за цябе вырашае на
100 гадоў наперад, то стой сабе ў чарзе ды не хвалюйся. А зараз чалавек
усё мусіць выбіраць сам”.
(Дракахруст: ) “Шок ад краху ранейшай сацыяльнай сыстэмы адчуваюць усе
народы, што былі ў адзіным сацыялістычным лягеры, паказчыкам чаго ёсьць
рост колькасьці самагубстваў. Напрыклад, на працягу апошніх гадоў надзвычай
высокі паказчык самазабойстваў захоўваўся ў суседняй Літве – летась яна
заняла нават першае месца ва ўсім сьвеце. Вось як тлумачыць гэта загадчыца
катэдры клінічнай псыхалёгіі Віленскага ўніверсітэту Данутэ Гайленэ.
(Гайленэ): “Я мяркую, асноўная прычына таго, што ў нас зараз такі высокі
паказчык самазабойстваў – гэта тыя рэформы, якія мы перажылі. Пасьля аднаўленьня
незалежнасьці зьмены былі настолькі бурныя , што ня ўсе гэта вытрымлівалі.
Цікава, што да вайны Літва, як каталіцкая краіна (як, напрыклад, і Польшча),
мела дастаткова нізкі паказчык самагубстваў у Эўропе. Паміж Эстоніяй і
Літвой розніца была ў 6 разоў. Польшча так і засталася краінаю зь вельмі
нізкім паказчыкам самагубстваў, а ў Літве ў савецкія часы гэты паказчык
імкліва падвышаўся.
У Польшчы не было такога перасьледу рэлігіі, як у Літве. Існуе залежнасьць
гэтага паказчыка ад спажываньня алкаголю, але здаецца, што корань усіх
гэтых паказчыкаў глыбей – гэта савецкі гэнацыд і шок ад пераўтварэньняў
апошніх гадоў. У савецкія гады была фізычна вынішчана і дэпартавана траціна
насельніцтва. Гэта не магло прайсьці бясьследна”.
(Дракахруст: ) “Паводле дадзеных, што распавяла літоўскі псыхоляг Данутэ
Гайлене, паказчык колькасьці самагубстваў на 100 тысячаў насельніцтва ў
Літве вельмі добра стасуецца з вызначальнымі палітычнымі пэрыядамі ў гісторыі
паўночнай суседкі – Беларусі. У пасьляваеныя, савецкія гады паказчык самазабойстваў
у Літве раўнамерна падвышаўся да 1986 году, калі дасягнуў 37 чалавек на
100 тысячаў насельніцтва. Гады перабудовы – гады надзеі і адраджэньня незалежнасьці
– спад да 25. 90-я гады – колькасьць самагубстваў ізноў істотна павялічваецца
– шмат каму робіцца немагчымым несьці цяжар свабоды. Канец 90-х, пачынаючы
з 97-га – ізноў спад паказчыка самагубстваў: шок ад імклівых пераўтварэньняў
сыходзіць, грамадзства паступова прыходзіць у раўнавагу на новым узроўні.
Здавалася б, у Беларусі ў апошнія гады рабілася ўсё магчымае, каб зьберагчы
людзей ад пераўтварэньняў, вярнуць іх у тыя часы, калі за іх усё вырашаў
правадыр. Але нават у маральным, псыхалягічным пляне, як бачым, ня надта
атрымліваецца – тэндэнцыя росту паказчыка самагубстваў не спыняецца. Справа
ня толькі ў тым, што, як адзначаюць сацыёлягі, у той часткі беларускага
грамадзства, якая незадаволеная цяперашняй уладаю, нарастае расчараваньне,
нават адчай, адчуваньне адсутнасьці жыцьцёвай пэрспэктывы. Спроба ўхіліцца
ад непазьбежных, наканаваных пераўтварэньняў, зьбегчы ў мінулае таксама
спараджае шок, канца якому ў Беларусі пакуль ня бачна.
Зразумела, асобнаму чалавеку ад гэтых меркаваньняў лягчэй ня будзе –
ён жа жыве зараз, у гэтых блуканьнях свайго грамадзства. Адзінае, што можа
суцяшаць, гэта разуменьне, што ад наканаванага нельга адмаўляцца ані грамадзству,
ані чалавеку. Шлях наш даўгі, пажывем яшчэ.
Юры Дракахруст