(эфір 16.04.2000).
Аўтар і вядучы Сяргей Дубавец. Вясна, вясна... Па ўсёй Беларусі настае яна па-рознаму. Дзесьці пад Валожынам яшчэ ляжыць сьнег, а ў Берасьці ўжо лета. Уласна вясна - у Гомелі. Менавіта Гомелю гэтая пара году адпавядае найбольш, калі параўноўваць зь іншымі беларускімі гарадамі. Я пра гэта падумаў, а Зьміцер Бартосік прапанаваў зрабіць сёньняшнюю Вострую Браму ў цыклі забытых адрасоў і назваў гомельскі Дом камуны - канструктывісцкую спаруду, якая ўвабрала ў сябе як самыя лепшыя, так і самыя горшыя ўспаміны пра Гомель. Дом камуны - пралетарскі бамжатнік і адначасова прытулак багемы за савецкім часам. Тут у майстэрні мастака Баброўскага у 70-80-я гады зьбіраўся невялікі, але вельмі сьветлы асяродак літаратараў, мастакоў, тэатральных рэжысэраў. Магчыма, зь яго пачыналася гомельская вясна найноўшага часу. Варта было б у кожнай беларускай мясцовасьці дазнацца, з чаго там пачыналіся першыя пасьля камунізму грамадзкія зрухі. Для руху наперад гэта было б вельмі істотна. Можа быць, і рух гэты замаруджаны, бо на масавым узроўні людзі ня ведаюць, не запомнілі, адкуль выйшлі і куды. Але Зьміцер Бартосік распавядае: (Зьміцер Бартосік: ) “У 79-м годзе я разам з бацькамi прыехаў у Беларусь. У горад Гомель. Прыкметаў тае Беларусi ў тагачасным Гомелi было няшмат. Па радыё перадавалiся апошнiя навiны, якiя вельмi мяне забаўлялi. Памятаю, як насьмяшыла фраза зь нейкай дзiцячай радыёпастаноўкi. "Пеця зайшоў у клас, - чытала акторка, - а на сьцяне вiсела маланка". Памятаю, як доўга я намагаўся самастойна здагадацца, на што падобны певешаны на сьцяну прадмет. Яшчэ Беларусь выгодна адрозьнiвалася тым, што ў школе iснаваў прадмет "белмова", ад якога я быў вызвалены. Падараваныя мне беларускiм урадам прагулы я скарыстоўваў не без карысьцi. Блукаў па незнаёмых вулiцах i дварах, нiбы ў лябiрынце, знаёмячыся з новым горадам. Усё далей i далей аддаляючыся ад школы. I трэба прызнацца, новы горад мне падабаўся ўсё болей. Аднойчы я натрапiў на агромнiсты двор, утвораны адным страшэнным п-падобным домам. Сем высачэзных паверхаў з квадратнымi вокнамi, чырвоная змрочная фарба сьценаў i рэха, што ад тых муроў адбiвалася мацюкамi з вуснаў гуляючых у дамiно мужыкаў. Атмасфэра двара нагадвала старыя савецкiя фiльмы пра пасьляваенны час. Пакуль я стаяў пасярод гэтае чырвонае пачвары, да мяне падыйшлi два хулiганы. Забралi мае дваццаць капеек на марожанае i падаравалi ўзамен беламорыну. Я хуценька пасьпяшаўся на ўрок і зарокся зьяўляцца ў страшным двары. Як высьветлiлася потым, дом гэты быў мне знаёмы з фасаду. З праспэкту Ленiна ён глядзеўся цалкам распэктабэльна. Але галоўная цiкавостка дому заключалася ў тым, што ён меў уласнае iмя. Загадкавае - "Дом камуны". Пабудаваны найбольш прыкметным у Гомелi архiтэктарам Станiславам Шабунеўскiм. Вось як апiсвае яго дзецiшча ў сваiм эсэ "Палац" пiсьменьнiк Мiкола Сердзюкоў: (Мікола Сердзюкоў: ) "Архiтэктурнае саракагодзьдзе Станiслава Шабунеўскага ў Гомелi расьсекла напалам рэвалюцыя. Для мяне гэты чалавек фэнамэнальны тым, што будаваў у розных стылях. Гiмназiя - нешта "нэагрэцкае", iншыя дарэвалюцыйныя будынкi - у стылi мадэрн, напрыклад, камэрцыйны банк. Пасьля рэвалюцыi запанаваў канструктывiзм: нiякiх упрыгожаньняў, бясконцыя голыя плоскасьцi. Але наватарства савецкага часу ня зводзiлася да зьнешняга выгляду будынкаў. Жылыя дамы пралугледжвалi й калектывiзацыю быту. Яскравы прыклад: дом камуны, узьведзены ў 1929-1931 гадах для рабочых паравозна-вагонарамонтнага заводу. Шасьцiпавярховае збудаваньне на сваiх жылых паверхах мела пакоi-ячэйкi для сну, пакоi для сумеснага прыгатаваньня ежы, сумеснага мыцьця бялiзны, грамадзкiя прыбiральнi. Першы паверх паводле праекту Шабунеўскага прызначаўся для сталовай, бiблiятэкi, дзiцячай дашкольнай установы, залi атракцыёнаў. Карацей, сацыялiстычны храп павiнен быў спалучацца з калектывiзмам у перамешваньнi капусты й чытаньнем уголас пралетарскiх манiфэстаў. Нават у 60-80-я гады я нiдзе ў Гомелi ня бачыў такой галечы, такога бруду, такой колькасьцi сьпiтых бандыцкiх твараў, як у доме камуны. У час вайны падпольшчыкi не выпадкова менавiта над iм узьнялi чырвоны сьцяг". (Зьміцер Бартосік: ) “Вясна ў дзяцiнстве ўспрымаецца намi больш востра i радасна. Тым больш, вясна ў новым горадзе. Тым больш, калi гэты горад - Гомель. Нiдзе, нi ў водным зь дзесяцi гарадоў, якiя я ўжо пасьпеў на той час памяняць за свой дзясятак гадоў, вясна не была такой iмклiвай i прыгожай. Здавалася, за нейкае iмгненьне на Савецкай расквiтнелi каштаны, прысады старога парку схавалiся ў густой зелянiне, а па Сажы пабеглi прагулачныя цеплаходы. Нi пра якую вучобу не магло быць i гаворкi. Пакуль дарослыя праседжвалi ў бары "Грот" за Паскевiчавым палацам, мы адчынялi купальны сэзон. На гомельскiх вулiцах зьяўлялiся машыны зь пiцерскiмi ды маскоўскiмi нумарамi, што цешыла самалюбства гомельцаў. Едучы на Поўдзень, некаторыя жыхары сталiцаў слушна вырашалi, што такога спалучэньня шыкоўнага рачнога пляжу, старадаўняга парку й цянiстых кавярань ня знойдзеш за тысячу кiлямэтраў. I спынялiся ў беларускiм курорце. Дакладна схапiў той настрой паэт Алег Мiнкiн: Сярод няўтулiцы дабiтых i бязьлiкiхУсходнiх нашых гарадоў i гарадкоў
Ты, Гомель, мо адзiны з панталыку
Зьбiваў сваёй красой зьдзiчэлых землякоў. Камандыровачных, i ўсiх хто выпадкова,
Выходзiў зь цягнiкоў на прывакзальны пляц,
Дзiвiла старасьвецкая Савецкай забудова,
I парк ангельскi, i з гадзiньнiкам палац. I сам я ў парку мiж дзiвоснай флёры
Упершыню ў жыцьцi са зьдзiвам назiраў
З мастка над сажалкай, як лебедзь белапёры
Бяз страху хлеб з рук чалавека браў”. (Сяргей Дубавец: ) “Зьміцер Бартосік кажа пра вясну ў Гомелі свайго дзяцінства. Алег Мінкін, чый верш з колішняга гадавіка "Нашай Нівы" прагучаў перад гэтым, таксама часьцяком наведваўся ў сярэдзіне васьмідзясятых у Гомель. Тады там шмат хто бываў праездам. Паралельна зь менскімі нефармаламі гомельская моладзь пачынала гуртавацца вакол гісторыкаў і археолягаў. У Гомелі было што раскопваць. Малады архітэктар Макушнікаў тады разам з тутэйшымі талакоўцамі перакапаў увесь стары гарадзкі парк - ён быў перакананы, што недзе там, на колішнім замчышчы была некалі і свая гомельская Сафія - чацьвертая ў адным шэрагу з Кіеўскай, Полацкай і Наўгародзкай. Але сёньня гаворка не пра тое. Зьміцер Бартосік распавядае пра гомельскі Дом камуны”. (Зьміцер Бартосік: ) “Неяк мы ішлі з бацькам па праспэкце. Каля Дому камуны, аднекуль зьверху данеслася: "Бартос, хадзi да нас!" "Безь мяне не пачынайце!" - крыкнуў бацька ў адказ. Я вельмi тады зьдзiвiўся, што ў таты ёсьць сябры ў гэтым доме. Зрэшты, тады я яшчэ ня мог ведаць пра, можа, самы папулярны адрас сярод гомельскай багемы – майстэрню Баброўскага, дзе на соннай, спакойнай мяжы сямiдясятых i васьмiдзясятых гадоў людзям ня толькi пiлося й сьмяялася, але яшчэ й думалася пра Беларусь. Уявiце цёплы травеньскi вечар, вялiкая майстэрня, зь якой бачны ледзь ня ўвесь горад да палацавай вежы, пахi фарбаў, перамяшаныя з водарам каштану й бэзу, што далятаюць праз расчыненыя вокны, таннае вiно, маладыя амбiтныя людзi, у якiх усё наперадзе, прыгожыя жанчыны. I раптам у гэтым багемным нацюрморце - беларушчына. Успамiнае Мiкола Сердзюкаў: (Мікола Сердзюкоў: ) "Майстэрня заўсёды прыцягальнае месца. Бывала так, што зьбiралiся з мэтай зусiм нiякага дачыненьня ня маючай да выпiўкi. Нешта абмяркоўвалi, нешта рабiлi. Але потым зьяўляўся той, хто атрымаў ганарар, i выпiўка была. Я б не сказаў, што там зьбiралася ўся гомельская багема, але нейкая яе частка зьбiралася. Была такая даволi часта ўзьнiкаючая размова пра тое, як Мiкола Трухан будзе мець свой тэатар, Баброўскi будзе працаваць там галоўным мастаком, а Сердзюкоў будзе загадваць лiтаратурнай часткай. Гаварылi, гаварылi пра гэта. А потым Валодзя Баброўскi казаў: "Але ж гэтага нiколi ня будзе". Трухан узьвiваўся: "Чаму ня будзе?!" "А таму, што нiхто нiколi ня дасьць табе тэатар, Коля". Той забiваўся куды-небудзь у куток, маўчаў. Пасьля пытаўся: "А чаму мне нiколi не дадуць тэатар?" "А таму, што ты яго прап'еш". Ну, было шмат размоваў пра сваё, беларускае. Была вельмi вялiкая незадаволенасьць тым, што нейкiя праявы мастацкiя, журналiсцкiя - гэта ўсё робiцца па шаблоне, звычайна па-маскоўскаму. I хацелася адыйсьцi хаця б на крок ад гэтага. У любой справе, хоць у тэатры, хоць у лiтаратуры. I гэта складала канву многiх размоваў. I ў сувязi з гэтым быў найбольш папулярны чалавек у гэтых размовах – гэта Ўладзiмер Караткевiч, яго творчасьць, цiкавасьць да якой была ўва ўсiх. Што й знайшло ўвасабленьне ў спэктаклi "Ладзьдзя роспачы" Трухана. Гэта быў 81-ы год. Гэта была першая пастаноўка гэтай п'есы". (Зьміцер Бартосік: ) “Я памятаю той спэктакаль. Ня столькi сюжэт, колькi сцэнаграфiю. Беларускае пекла было пададзена драўлянымi iдаламi ў сiнiм сьвятле пражэктараў, сiнi заднiк пашыраў прастору пляцоўкi да бясконцасьцi. Беларускую мову герояў глядач успрымаў, як сапраўдную атракцыю. Калегi, у большасьцi сваёй, - як бздуру. Памятаю, як яго падколвалi словамi аднаго з герояў: "Коля, над намi Рагачоў". Але факт бясспрэчны. Трухан упершыню паказаў беларушчыну ў такiм нязвыклым для абласной сцэны ракурсе. Без лапцей i прыпевак, са Сьмерцю й Любоўю. Працягвае Мiкола Сердзюкоў: (Мікола Сердзюкоў: ) “Беларускасьць разглядалася тады ня толькi, як беларускасьць. А як нейкi крок, як нейкае адступленьне ад шаблону. Задавілi гэтыя маскоўскiя шаблоны. Беларускасьць успрымалася, як нейкая арыгiнальнасьць. Нейкiя ўцёкi ад правiнцыялiзму. Рабiць сваё значна цiкавей. Таму Трухан ставiў Караткевiча, а Баброўскi маляваў краявiды свайго гораду. Хацелася свайго. У Баброўскага была вельмi артыстычная струнка. I калi ён браў на сябе нейкi тэатральны вобраз, ён выступаў у ролi лёгкага махiнатара. Былi такiя ўмельцы ў нашай кампанii, якiя маглi пайсьцi ў рэстаран без адзiнай капейкi ў кiшэнi. I праз гадзiну ўся публiка ў рэстаране круцiлася вакол iх. Iх частавалi, неяк прывячалi. У поўнай меры такая роля ўдавалася й Валодзю Баброўскаму. Было некалькi любiмых месцаў. Каля рэстарана "Беларусь" была адкрытая пляцоўка на сьвежым паветры. Там была такая вялiкая рэдкасьць, як белыя, плястыкавыя сталы, закупленыя ў ФРГ, i такiя ж крэслы. Калi лета, сонца гэта ўсё зьзяла так прыгожа. Туды заходзiлi пасядзець на пiва. Ну гэта ўспрымалася, як нейкае адкрытае кафэ парыскае. I гэтае месца спараджала такiя думкi, наконт перанесьцiся б у Парыж, цi перанесьцi кавалачак Парыжу ў Гомель. Калi задумацца, дык гэта рэч невясёлая. Нам сапраўды не хапала нейкага парыскага, цi маскоўскага, цi менскага жыцьця. Усё ж-такi поле для дзейнасьцi творчага чалавека там было вельмi абмежаванае. I шмат хто рэалiзаваўся тады ў прыкiдах, у гэтых вечарах з выпiўкай, у размовах, i не рэалiзваўся ў нейкiх больш сур'ёзных рэчах. Валодзя мог быць добрым тэатральным мастаком, я лiчу. Але зрабiў вельмi мала. Але не пашчасьцiла ў сорак гадоў памерцi. Не хапiла лёсу, як кажуць. Цiкава, калi я ляжаў у лякарні, праўда гэта было ўжо пасьля рэанiмацыi. I ня ведаў выжыву цi ня выжыву. Мы гаварылi, класна было б дажыць да 2000-га году. Дакладней, я гэта сказаў: "Добра было-б паглядзець новае тысячагодьдзе. Коля Трухан кажа: "Да ты што! Да мы ого!" Ну вось, цяпер 2000-ны год, а Коля Трухан пайшоў у 99-м, а Валодзя Баброўскi яшчэ раней". (Зьміцер Бартосік: ) “Сёньня пасярод Гомеля стаiць агромнiстая пустая руiна, што палохае сваiмi чорнымi вокнамi мiнакоў. Некалi шумны Дом камуны даўно адселаны. Зараз у ягоных калiдорах з аголенымi бэлькамi перакрыцьцяў добра здымаць фiльмы жахаў цi вайсковыя баевiкi. Тут зьбiралiся ў свой час рабiць элiтны гатэль, але iдэя далей размоваў не пайшла. Што з шэдэўрам Шабунеўскага будзе далей, сёньня не адкажа нiхто. За часы незалежнасьцi ў Гомелi зьявiўся не адзiн адрас, дзе маладыя амбiтныя людзi заводзяць размовы пра Беларусь. Але гэтая была першая. I хоць я там нiколi ня быў, а толькi жыў у тым часе, мне чамусьцi прыемна, праходзячы паўз мёртвы дом, зiрнуць на вокны былой майстэрнi чалавека, якi абазваў Гомель Бадэн-Бадэнам”. (Сяргей Дубавец: ) “Зьміцер Бартосік распавёў пра гомельскі Дом камуны. Між іншым, гэты Бадэн-Бадэн зьявіўся па аналёгіі з Гомель-Гомель - так называўся прыгарадны цягнік, які, мабыць і сёньня развозіць дачнікаў, аб'яжджаючы горад кругам. З Гомеля ў Гомель. Баброўскі працаваў у абласной газэце "Гомельская Праўда" - мастаком. Да кожнага савецкага сьвята ён рабіў на першую паласу вялікі плякат у шчырым савецкім стылі. Памятаю, галоўны рэдактар вышукваў на ягоных плякатах то сем зорачак, то сем каласкоў - была такая мода на пільнасьць. Лічбы шэсьць і сем асацыяваліся з пралазкамі сусьветнага сіянізму. Глупства, вядома, але ў тыя гады ў начальства гэта было ледзь ня правілам добрага тону. Калі выбухнуў Чарнобыль, журналістам "Гомельскай праўды" сказалі, што гэта ўсё чуткі, а насамрэч на станцыі разарваўся паравы кацёл. Горад выйшаў на першамайскую дэманстрацыю, а ўжо назаўтра па радыё папрасілі не адчыняць у кватэрах форткі, не сушыць на вуліцы бялізну і як найменей не выпускаць з дому дзяцей. Але ж гомельская вясна наставала, як і заўсёды, імкліва і прывабна. Бабкоўскі памёр ад алергіі, хоць можна сказаць і ад вясны. Як ні прасіўся ў рэдактара, каб не пасылалі на сена, той паслаў, вырашыў, што мастак прыдурваецца. Міколу Сердзюкова заваліў страшэнны інфаркт пасьля падарожжа ў Вільню, на першы зьезд БНФ. У вагоне дызэля, дзе ехалі дэлегаты, была жахлівая духата і сьпёка. Мікола выжыў, мабыць таму, што здаравяк. Слабейшы тут бы спасаваў. Калі падводзіць рысу пад гэтымі сумнымі фактамі, дык кідаецца ў вочы тое, што адышлі практычна ўсе ўдзельнікі той гомельскай багемы - хто памёр, а хто пакінуў горад. Мяне ж не пакідае ўражаньне наканаванасьці такога зыходу. Дом камуны, дзе калісьці бывала весела і сонечна, апанаваў змрок. Новыя гомельскія адрасы цепляцца цяпер у іншых месцах. А вясна па-заўсёднаму красуе ў каштанавым горадзе. Вясна прыгожая і вясна чарнобыльская, вясна радасная і тая, што вынішчае ўсё, што спрабуе спаборнічаць зь ёю ў сьвятле, прыгажосьці і свабодзе. Сяргей Дубавец
