Лінкі ўнівэрсальнага доступу

Алесь Краўцэвіч: “Кніга Гудавічуса — праява летувіскай гістарычнай экспансіі ў Беларусь”


Міхась Скобла, Менск Новая перадача сэрыі “Вольная студыя” (эфір 8 кастрычніка)

Падкопы пад гісторыю Беларусі з боку нашых суседзяў рабіліся здаўна і шматразова. Але далей за ўсіх пайшоў хіба летувіскі гісторык Эдвардас Гудавічус — аўтар нядаўна выдадзенай кнігі “История Литвы”. Цікава, што пабачыў сьвет гэты фаліянт (больш за 700 старонак, наклад 5000 асобнікаў) у Маскве пры падтрымцы летувіскай амбасады ў Расеі. Кнігу свайго летувіскага калегі прачытаў беларускі гісторык Алесь Краўцэвіч.

(Міхась Скобла: ) “Алесь, нядаўна я быў у Вільні і ў тамтэйшых кнігарнях ня ўбачыў кнігі Эдвардаса Гудавічуса. Затое ў Менску набыць яе — не праблема. Відавочна, што “История Литвы” выдадзеная, так бы мовіць, на экспарт, у першую чаргу для Беларусі. А чым яна можа быць карыснай для беларускіх гісторыкаў?”

(Алесь Краўцэвіч: ) “Дасьледаваньне гэтае, несумненна, карыснае і цікавае для беларускіх гісторыкаў. Эдвардас Гудавічус, якому, дарэчы, хутка споўніцца 80 гадоў, усё жыцьцё займаецца гісторыяй Вялікага Княства, ён спэцыяліст у гэтай галіне. “История Литвы” (выйшаў першы том) прадстаўляе ВКЛ да Люблінскай уніі ці да 1569 году”.

(Скобла: ) “Я памятаю кнігу Міколы Ермаловіча “Беларуская дзяржава — Вялікае Княства Літоўскае”. А як выглядаюць міжнацыянальныя, перш за ўсё беларуска-летувіскія ўзаемаадносіны ў кнізе вашага летувіскага калегі?”

(Краўцэвіч: ) “Для мяне сталася навіной, што ў кнізе Гудавічуса зусім няма Беларусі. Я дарэмна шукаў: на больш чым 700 старонках — ніводнай згадкі пра Беларусь і беларусаў. Не прызнае летувіскі гісторык беларускага народу да 17 стагодзьдзя. Але ня толькі беларускага, але й украінскага. Беларусы на старонках кнігі — гэта нейкія русіны. А беларуская мова — адпаведна русінская”.

(Скобла: ) “Але куды падзець гістарычны факт: Статут Вялікага Княства Літоўскага напісаны ўсё ж на старабеларускай мове…”

(Краўцэвіч: ) “Тут вельмі цікавае спалучэньне. Гудавічус адмаўляецца ад традыцыйнай канцэпцыі летувіскіх гісторыкаў пра тое, што афіцыйная мова ВКЛ — гэта нежывая, штучная, канцылярская мова, якая нібыта была прыдуманая спэцыяльна для справаводзтва. Ён прызнае, што гэта ўсё ж была літаратурная мова, частка размоўнай мовы, на якой гаварыла большасьць эліты ВКЛ. Але мову гэтую гісторык называе русінскай.

Напрыклад, Гудавічус піша: “Найбольш моцным на канцылярскую мову ВКЛ быў уплыў гаворак, якімі карысталіся русіны, якія жылі па суседзтве са сталічным Вільнюсам”. Якія русіны жылі па суседзтве са сталічным Вільнюсам у 13—15 стагодзьдзях, апрача беларусаў? Але Гудавічус прынцыпова пазьбягае выкарыстаньня гэтага слова. Яшчэ можна зразумець, чаму ён так робіць у адносінах да Беларусі, паколькі наш урад і прэзыдэнт ігнаруюць гісторыю сваёй краіны. Але гэта вельмі небясьпечна ў адносінах да Ўкраіны”.

(Скобла: ) “Давайце ня будзем выступаць адвакатамі Ўкраіны, а вернемся да Беларусі. У Гудавічуса я прачытаў, што вялікі князь Ягайла пераклаў на летувіскую мову песьню “Багародзіца”, зь якой ішлі войскі на бітву. Ці магло такое быць насамрэч?”

(Краўцэвіч: ) “Ён там піша, што “Багародзіца” — гэта польская песьня, зь якой ў бой ішлі польскія воі. І Ягайла пераклаў яе з польскай на летувіскую. Я ня ведаю, як гэтае цьверджаньне камэнтаваць, легенда гэта ці не легенда. Але тое, што польскія ўплывы мелі месца ў тыя часы — несумненна”.

(Скобла: ) “Але ці справа вялікага князя — перакладаць, хай сабе, і баёвыя гімны?”

(Краўцэвіч: ) “Ну, гэта сьведчыць пра інтэлект Ягайлы. Але ня трэба забываць, што ягоная маці была праваслаўнай цьверскай княжной”.

(Скобла: ) “А Ягайла ведаў летувіскую мову?”

(Краўцэвіч: ) “Летувісы цьвердзяць, што ведаў. Наколькі гэта дакладна — цяжка сказаць. Дакумэнтаў пра гэта няма. А вось тое, што Ягайла ведаў мову беларускую — гэта стоадсоткава. Калі ён даводзіў незалежнасьць Вялікага Княства Літоўскага, ён гаварыў: “А ліцьвіны здаўна маюць свой сьцяг і герб, які ў народзе называюць Пагоняй”. Няма слова “Пагоня” ў летувіскай мове. Ёсьць адпаведнік “Віціс”, прыдуманы пазьней. “Які ў народзе называюць Пагоняй…” Такім чынам, Ягайла лічыў сваім народам той народ, які гаварыў па-беларуску”.

(Скобла: ) “Вы назвалі сапраўды паказальны факт. А якую ўвогуле канцэпцыю стварэньня ды існаваньня ВКЛ прапануе спадар Гудавічус?”



(Краўцэвіч: ) “Гэта мадыфікацыя старой, яшчэ 19 стагодзьдзя, вэрсіі пра летувіскае заваяваньне беларускіх зямель, якая да гэтай пары падтрымліваецца расейскай гістарыяграфіяй. Паводле згаданай вэрсіі, летувісы былі вельмі баявы народ, і яны любяць хваліцца, што нас заваявалі. А маскавіты былі такія добрыя, што нас вызвалілі з-пад летувіскага прыгнёту. Атрымліваецца, што гэтая канцэпцыя ідэалягічна выгодная як летувіскаму, так і маскоўскаму боку.

Праўда, у Гудавічуса гэтая канцэпцыя набывае нейкія новыя рысы. Напрыклад, прызнаецца існаваньне беларускай мовы, але яна не называецца беларускай, пра што мы ўжо гаварылі. У Гудавічуса беларусы ў ВКЛ нідзе не выступаюць як суб’ект. Паўсюль дамінуюць летувісы, і палітычна, і культурна. Часам іх перамагаюць русіны, але гэта ніякія не беларусы, а русіны, адарваныя ад Масковіі. І ў гэтым пляне Гудавічус зрабіў вялікі крок назад. Усё ж у 90-я гады летувіскія гісторыкі прызнавалі існаваньне беларусаў хоць бы ў 16 стагодзьдзі. А Гудавічус не прызнае.

Атрымліваецца цікавы нюанс. Возьмем, напрыклад, 13 стагодзьдзе. Летувісы ня ведалі пісьмовасьці, не былі хрысьціянамі, ня ўмелі будаваць гарады, ня ведалі мураванай архітэктуры, але называюцца ў летувіскай гістарыяграфіі сфармаваным народам. Беларусы ў той самы час былі хрысьціянамі, мелі пісьмовасьць, мелі мураваную архітэктуру, мелі каля сарака гарадоў — а народам называцца ня маюць права. Вельмі цікавы атрымліваецца нюанс”.

(Скобла: ) “Вы сказалі, што канцэпцыя Гудавічуса выгодная як летувісам, так і расейцам. Ці можна дапусьціць, што гэта іх сумесны праект, скіраваны супраць Беларусі?”

(Краўцэвіч: ) “У Летуве гістарычная навука — частка дзяржаўнай ідэалёгіі. Дзейнасьць гісторыкаў там падтрымліваецца дзяржавай. І кніга, пра якую мы гаворым, выдадзеная летувіскай амбасадай у Літве, спрычыніліся таксама расейскія фундатары. І гэты факт дае падставы для пэўнага роздуму. Летувіская дзяржава рознымі спосабамі дапамагае сваім гісторыкам весьці шырокую прапаганду сваіх канцэпцый навонкі. А беларуская дзяржава сваіх гісторыкаў ня толькі не падтрымлівае, але й звальняе з працы, перасьледуе і г.д. У сфэры гісторыі ВКЛ беларусы выглядаюць на багатага, але соннага чалавека, які ўвесь час сьпіць, не заўважаючы, як драбнейшы, але ўвішны сусед выкрадае зь ягонага падворку ўсё самае каштоўнае.

Я магу гэта давесьці на канкрэтным прыкладзе. Калі Летува самай першаю з рэспублік СССР дакляравала незалежнасьць, яна вярнула сабе свой стары герб Віціс — нашу Пагоню, толькі больш складана размаляваную. Потым і Беларусь увяла Пагоню, якая адрозьнівалася ад летувіскага герба лёгкасьцю маляваньня. Любы школьны выкладчык маляваньня мог намаляваць Пагоню: шчыт, скупа абмаляваны коньнік… Калі ў 1995 годзе на сумнавядомым рэфэрэндуме Пагоня была адкінутая, летувісы адразу пераўдакладнілі свой герб — фактычна прынялі нашу Пагоню, толькі хвост у каня трошкі іначай выглядае.

Памятаю, я ў той час акурат паехаў у Вільню, іду па вуліцы і бачу паліцыянтаў з нашым гербам! Раней ён быў зусім іншым! Адразу было відаць адрозьненьне! А тут — такі самы шчыт, такія самыя лініі каня, усе дэталі… Летувісы адразу падабралі добра распрацаваны, навукова правільны і графічна лёгкі ў выкананьні герб, які беларуская ўлада выкінула за непатрэбнасьцю.

Такім чынам, сонны сусед зноў страціў частку свайго дабра на карысьць суседа больш увішнага. І так выглядае ўся гісторыя ВКЛ. Падбіраюць, дасьледуюць, пішуць… Нам у Беларусі не даюць пісаць праўды, кнігі нашыя не выдаюць, ігнаруюць спадчыну ВКЛ на самым высокім узроўні. А летувісы гэтым карыстаюцца, распрацоўваюць агульную гісторыю ў сваіх мэтах. Карацей кажучы, у выпадку з кнігай Гудавічуса мы маем дачыненьне з чарговай хваляй летувіскай гістарыяграфічнай экспансіі на Беларусь”.

(Скобла: ) “Мне падумалася, што ў спадара Гудавічуса ёсьць паплечнік у Беларусі. Гэта Якаў Трашчанок, які вызнае шмат у чым падобныя погляды. Гудавічус са сваёй мэтодай выглядае цярпіма, калі глядзець на яе праз прызму падручнікаў Трашчанка. Мы ў адной зь перадачаў гаварылі пра фальсыфікацыі Трашчанка. А якім чынам ператлумачвае гісторыю ВКЛ Гудавічус?”

(Краўцэвіч: ) “Я добра знаёмы з працамі Гудавічуса. І мне ўдалося выявіць той мэханізм, з дапамогай якога зьяўляюцца ягоныя гістарычныя падагульненьні. Напрыклад, ён піша, што ў канцы 12 — пачатку 13 стагодзьдзя ўжо існавалі летувіскія княствы на чале з канкрэтнымі князямі ў канкрэтных мясцовасьцях. Рушкіс у Пітэ, Булюс у Шаўлях, Вікінд у Лайкуве і г.д. Я ведаю, як падобныя цьверджаньні зьявіліся. Гудавічус узяў упамінаньні населеных пунктаў у летапісах і актах і параўнаў іх зь імёнамі князёў, якія былі пададзеныя ў сярэднявечных летапісах. І падабенства гучаньня, нават самае невялікае, дало яму падставы “прывязваць” паселішчы да князёў. Напрыклад: Рушкіс — Ракінай. Значыць, гэты князь у 13 стагодзьдзі меў тут уладаньні.

Гудавічус піша пра гэта ў акадэмічным часопісе і зазначае, што, магчыма, ягоныя меркаваньні адпавядаюць рэальнасьці. Што ж, магчыма, так і было: летапісны Булёніс, верагодна, валодаў паселішчам Буляняй. Праходзіць некалькі гадоў. Гудавічус піша новую манаграфію пра войны з крыжакамі і зноў падае сваю вэрсію пра летувіскіх князёў, але слова “магчыма” некуды зьнікае. Праходзіць яшчэ дзесяць гадоў, і ранейшае меркаваньне падаецца ўжо як даказаны факт. Тое самае ў кнізе “История Литвы”. І хто памятае, што пра тыя самыя падзеі Гудавічус дваццаць гадоў таму пісаў як пра нічым не даказаныя меркаваньні?!

У кнізе “История Литвы” нямала звычайных падтасовак. На старонцы 66 зьмешчаная ілюстрацыя — выява драўлянага зруба з раскопак на Старым Замку ў Горадні (падобна, з нашых раскопак, у якіх я браў удзел). Подпіс выявы паводле Гудавічуса: “Вянцы пабудовы ў летувіскім пласьце Гарадзенскага замку. Другая палова 13 стагодзьдзя”. У гістарыяграфіі прыняты наступны падзел: старажытнарускі пласт — да сярэдзіны 13 стагодзьдзя, потым ідзе літоўскі пласт — эпоха ВКЛ. А тут звычайная маніпуляцыя: “летувіскі пласт у другой палове 13 стагодзьдзя”. І чытач апрыёры думае, што ў Горадні на той час жылі летувісы. І на падобных маніпуляцыях збудаваныя шмат якія палажэньні ў гэтай кнізе”.

(Скобла: ) “Як ні дзіўна, Эдвардас Гудавічус у сваім дасьледаваньні спасылаецца на працы беларускіх гісторыкаў. Згадваюцца кнігі таго ж Міколы Ермаловіча і ваша праца “Стварэньне Вялікага Княства”. Ці гэта так, дзеля адводу вачэй?”

(Краўцэвіч: ) “У летувіскай вэрсіі гэтай кнігі няма ніякіх спасылак. Яны зьявіліся толькі ў расейскім выданьні, маскоўскія выдаўцы і навуковыя рэдактары на гэтым настоялі. Цешыць, што нас немагчыма цалкам ігнараваць. Але нашыя высновы, меркаваньні і доказы да ўвагі Гудавічусам не бяруцца”.

(Скобла: ) “Напачатку гутаркі вы сказалі, што кніга Эдвардаса Гудавічуса “История Литвы” можа быць карыснай для беларускіх гісторыкаў. Пасьля гутаркі мне незразумела: дык у чым яе карысьць?”

(Краўцэвіч: ) “Я паводле перакананьняў — дэмакрат. Літаратура па гісторыі павінна быць розная. Чытач павінен мець магчымасьць выбіраць. Але аналягічная беларуская літаратура павінна быць ня горшай ва ўсіх адносінах. А ў нас у краіне няма гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. Я пішу яе, але невядома, калі закончу. А забараняць нейкія кнігі да продажу — гэта ня нашыя мэтады”.
Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава Андрэй Кузьнечык
XS
SM
MD
LG