Кулінковіч, Міхалок ды іншыя
Не згадаю ўжо дакладна, але недзе гадоў пяць-шэсьць таму, калі я апошні раз патрапіў на рок-фэстываль «Басовішча» каля Гарадка, там выступаў менскі гурт «Нэйрадзюбэль». Вакаліст гурту Аляксандар Кулінковіч засьпяваў дзьве ці тры песьні па-беларуску ― як мяркую, гэта была ўмова, каб выступіць на «Басовішчы» ― а потым перайшоў на расейскамоўны рэпэртуар, дзякуючы якому «Нэйрадзюбэль» стаў вядомы ў Беларусі. Публіка, і наша беластоцкая, і менская завялася і танчыла пад сцэнай, як ні ў чым не бывала. Нікому і ў галаву не прыходзіла, што на сцэне ― не беларускі гурт, бо сьпявае па-расейску... І гэта адбывалася, паўтару, на Падляшшы, дзе расейская мова, хоць яшчэ збольшага зразумелая для некаторых беларусаў, наогул зьяўляецца ўжо ня менш чужой, чым сэрбская, напрыклад.
Што я хачу сказаць? Перш за ўсё тое, што беларускасьць сёньня існуе і нармальна пачувае сябе таксама па-за беларускай мовай. Яна існуе ў расейскамоўных песьнях Аляксандра Кулінковіча і Сяргея Міхалка... Яна існуе ў песьнях Насты Някрасавай, і тады, калі гэтая дзяўчына сьпявае па-беларуску, і тады, калі па-палеску, і тады, калі на немаведама якой мове або і наогул бяз словаў... Скажу яшчэ болей. Беларускасьць для мяне існуе і ў расейскамоўным маце Вікторыі Азаранкі, калі яна стогне і мацюкаецца на тэніснай пляцоўцы :)
Ад чаго залежыць тое, што мы залічваем нейкага творцу да беларускай культуры? Раней мы без ваганьня сказалі б, што ад беларускай мовы. Хоць я ня ўпэўнены, што калі-небудзь так яно насамрэч і было.
Алесь Адамовіч ― беларускі пісьменьнік ці не? Як для мяне, ён несумненна беларускі, хоць пераважную большасьць сваіх рэчаў напісаў па-расейску... Значыць, у выпадку Адамовіча вырашае ня толькі тэкст, але і кантэкст. Адамовіч пісаў па-расейску, але пра Беларусь і зь беларускім поглядам.
Калі расейская мова магла быць мовай беларускай культуры ў савецкі час, у які Беларусь і беларусы, так бы мовіць, былі ўсяго аб’ектам савецкай гісторыі, дык чаму расейская мова ня можа быць мовай беларускай культуры цяпер, калі Беларусь зьяўляецца суб’ектам уласнай гісторыі? Якім чынам расейская мова пагражае беларускай культуры і беларускай незалежнасьці? Вось хацелася б пачуць хоць адзін ураўнаважаны адказ на гэтае пытаньне, у якім ніхто не абзываў бы мяне ні «русыфікатарам», ні «палякам», ні «лукашыстам» :)
Культуры ― у адрозьненьне ад грамадзтваў, якія час-часам заключаюць перамір’і і адпачываюць ― вядуць безупынную вайну адна супраць адной. Зразумела, расейская культура вядзе беспардонную вайну супраць беларускай, але ня трэба тут блытаць паняцьцяў і атаясамліваць расейскую культуру і расейскую мову. Расейскамоўныя аповесьці і раманы Алеся Адамовіча ― гэта наш саюзьнік у вайне беларускай культуры з расейскай, а ня вораг. Выдатны расейскамоўны пераклад «Восені патрыярха» Габрыэля Гарсіі Маркеса, зроблены Валянцінам Тарасам і Карласам Шэрманам ― таксама наш саюзьнік. Гэты пераклад належыць да беларускай культуры, а не да расейскай.
Выйграць вайну з расейскай культурай для беларусаў (ці хоць бы не прайграць яе) можна толькі адной стратэгіяй: узяць у Расеі яе галоўную зброю ― расейскую мову ― і далучыць яе да свайго арсэналу. Так бы мовіць, адпомсьціць расейцам па-ірляндзку. Зрабіць так, як з ангельскай мовай Вялікай Брытаніі зрабілі ня толькі ірляндцы, але і індусы, і трынідадцы, і аўстралійцы, і нігерыйцы, і афрыканэры...
Беларускасьць сягоньня знаходзіцца ў нечым накшталт посткаляніяльнай сытуацыі, у якой калісьці апынуліся культуры Індыі, Аўстраліі, Трынідаду ці Нігерыі... Угадайце зь першага разу, на якой мове пісалі ляўрэаты Нобэлеўскай літаратурнай прэміі Рабіндранат Тагор зь Індыі, Патрык Уайт з Аўстраліі, Відыядхар Сураджпрасад Найпал з Трынідаду, Воле Шойінка з Нігерыі, Надын Гордымэр і Джон Максвэл Кутзэе з Паўднёваафрыканскай рэспублікі?
Так, правільна...
Значыць, калі мы сабе гэта паясьнілі, дык самы час пагаварыць і пра беларускую мову ў Беларусі.
Каму трэба гета?
Калі наогул беларускі беларускамоўны пісьменьнік атрымае Нобэлеўскую прэмію, дык не за тое, што ён малайчына і напісаў свае кніжкі на мове, якой пагражае ці то зьнікненьне, ці то дэмаграфічная і культурная маргіналізацыя, але за тое, што ён напісаў іх лепей і за беларускіх расейскамоўных пісьменьнікаў, і за расейскіх расейскамоўных, якія таксама хацелі б гэтую прэмію атрымаць, бо Расея даўно яе не атрымлівала.
Каб было яшчэ ясьней: Швэдзкая Акадэмія Літаратуры ня будзе ні дробачкі спачуваць беларусам у сувязі з гаротным лёсам беларускай мовы, але можа крыху паспачуваць, калі, прыкладам, нехта перакладзе на швэдзкую мову «Сароку на шыбеніцы» або «Адама Клакоцкага і ягоных ценяў» ды падсуне гэтыя кніжыцы швэдзкім акадэмікам пад нос.
Я не уяўляю, што Альгерд Бахарэвіч і Ігар Бабкоў маглі б напісаць гэтыя свае рэчы па-расейску. То бок, уяўляю, of course, але яны чамусьці напісалі іх па-беларуску. Чаму? Як мне здаецца, яны гэта напісалі не таму, што хацелі стаць малайчынамі і ратаваць гаротную мову ад яе гаротнага наканаваньня. Як любіць пагаворваць згаданы дацэнт філязофіі Бабкоў, гэта не пісьменьнік выбірае мову, а мова выбірае пісьменьніка. Пакуль беларуская мова будзе выбіраць сабе такіх пісьменьнікаў, ніякі Лукашэнка ёй ня страшны. Дый расейская мова ёй ня страшная.
Нельга нагадаваць сабе нобэлеўскіх ляўрэатаў у літаратуры як падсьвінкаў у аграгарадку, стварыўшы ім камфортнае моўнае гета і даўшы ім добрыя ганарары, званьні народных пісьменьнікаў ды яшчэ катэдры беларускай літаратуры па ўсёй краіне з сэксуальнымі чарнявымі і бялявымі студэнткамі ў прычэпку... У гэтым жыцьці або вам выпала пісаць кніжкі, або садзіць капусту. Калі выпала пісаць кніжкі, дык выбару насамрэч няма ― мова сама вас знойдзе. А калі выпала разводзіць агуркі і капусту, дык тут, зразумела, выбар за вамі, і то даволі шырокі.
Сёньня канкурэнтамі Бахарэвіча, Бабкова, Някляева ці каго там яшчэ ― ага! Георгія ж Марчука! ― у гонцы за швэдзкі літаратурны прыз зьяўляюцца ня толькі Міхась Скобла, Андрэй Фэдарэнка і Мікалай Чаргінец з Анатолем Рубінавым, але нават Харукі Муракамі зь Мішэлем Уэльбэкам. І ніякае моўнае гета ці моўныя квоты ва ўнівэрсытэтах не дадуць беларусам фораў у гэтай канкурэнцыі. Трэба даказаць на справе, то бок, тэкстам па-беларуску, што беларуская літаратура заслугоўвае нобэля і жыцьця наогул...
Я, зразумела, лічу, што беларуская мова нікуды зь Беларусі ня выпарыцца. Але я таксама лічу, што нікуды ня выпарыцца і расейская мова зь Беларусі. Таму найбольш абсурдным вырашэньнем гэтай моўна-культурнай дылемы было б, калі б беларускамоўныя людзі культуры заставаліся надалей у сваім гета і прыкідваліся, што ўсё, што навонкі гэтага гета ― не Беларусь, а чортведама што...
Каму беларускае гета можа быць карысным? З усіх мне вядомых беларусаў на сьвеце ў гета несумненна трэба заставацца беларусам на Падляшшы, калі думаць пра нейкую пэрспэктыву для іх. Я ўжо пра гэтае гета пісаў. У не сваёй дзяржаве для колькасна невялікай беларускай меншасьці няма іншага паратунку, як жаніцца са сваімі дзяўчатамі і гадаваць дзяцей у сваёй падляскай беларускай мове ды спадзявацца, што неяк яно будзе. На Падляшшы польская мова ня можа стаць мовай беларускай культуры, таму што польская мова абслугоўвае іншы нацыянальны і гістарычны лёс, пра які падляскія беларусы ніякім чынам не вырашалі і не вырашаюць.
У Беларусі расейская мова, як раней беларуская, можа стаць мовай нацыянальнай культуры, бо нацыянальны і гістарычны лёс беларусаў абслугоўваюць дзьве мовы, і пра лёс Беларусі вырашаюць усё ж беларусы ― і расейскамоўныя, і беларускамоўныя, і трасянкамоўныя ― а не расейцы з палякамі. Пагадзіцца на тое, каб расейская мова ў Беларусі абслугоўвала выключна расейскі нацыянальны лёс, а не беларускі ― гэта добраахвотна паставіць Беларусь на ўзроўні расейскай губэрні.
Не згадаю ўжо дакладна, але недзе гадоў пяць-шэсьць таму, калі я апошні раз патрапіў на рок-фэстываль «Басовішча» каля Гарадка, там выступаў менскі гурт «Нэйрадзюбэль». Вакаліст гурту Аляксандар Кулінковіч засьпяваў дзьве ці тры песьні па-беларуску ― як мяркую, гэта была ўмова, каб выступіць на «Басовішчы» ― а потым перайшоў на расейскамоўны рэпэртуар, дзякуючы якому «Нэйрадзюбэль» стаў вядомы ў Беларусі. Публіка, і наша беластоцкая, і менская завялася і танчыла пад сцэнай, як ні ў чым не бывала. Нікому і ў галаву не прыходзіла, што на сцэне ― не беларускі гурт, бо сьпявае па-расейску... І гэта адбывалася, паўтару, на Падляшшы, дзе расейская мова, хоць яшчэ збольшага зразумелая для некаторых беларусаў, наогул зьяўляецца ўжо ня менш чужой, чым сэрбская, напрыклад.
Што я хачу сказаць? Перш за ўсё тое, што беларускасьць сёньня існуе і нармальна пачувае сябе таксама па-за беларускай мовай. Яна існуе ў расейскамоўных песьнях Аляксандра Кулінковіча і Сяргея Міхалка... Яна існуе ў песьнях Насты Някрасавай, і тады, калі гэтая дзяўчына сьпявае па-беларуску, і тады, калі па-палеску, і тады, калі на немаведама якой мове або і наогул бяз словаў... Скажу яшчэ болей. Беларускасьць для мяне існуе і ў расейскамоўным маце Вікторыі Азаранкі, калі яна стогне і мацюкаецца на тэніснай пляцоўцы :)
Ад чаго залежыць тое, што мы залічваем нейкага творцу да беларускай культуры? Раней мы без ваганьня сказалі б, што ад беларускай мовы. Хоць я ня ўпэўнены, што калі-небудзь так яно насамрэч і было.
Алесь Адамовіч ― беларускі пісьменьнік ці не? Як для мяне, ён несумненна беларускі, хоць пераважную большасьць сваіх рэчаў напісаў па-расейску... Значыць, у выпадку Адамовіча вырашае ня толькі тэкст, але і кантэкст. Адамовіч пісаў па-расейску, але пра Беларусь і зь беларускім поглядам.
Калі расейская мова магла быць мовай беларускай культуры ў савецкі час, у які Беларусь і беларусы, так бы мовіць, былі ўсяго аб’ектам савецкай гісторыі, дык чаму расейская мова ня можа быць мовай беларускай культуры цяпер, калі Беларусь зьяўляецца суб’ектам уласнай гісторыі? Якім чынам расейская мова пагражае беларускай культуры і беларускай незалежнасьці? Вось хацелася б пачуць хоць адзін ураўнаважаны адказ на гэтае пытаньне, у якім ніхто не абзываў бы мяне ні «русыфікатарам», ні «палякам», ні «лукашыстам» :)
Культуры ― у адрозьненьне ад грамадзтваў, якія час-часам заключаюць перамір’і і адпачываюць ― вядуць безупынную вайну адна супраць адной. Зразумела, расейская культура вядзе беспардонную вайну супраць беларускай, але ня трэба тут блытаць паняцьцяў і атаясамліваць расейскую культуру і расейскую мову. Расейскамоўныя аповесьці і раманы Алеся Адамовіча ― гэта наш саюзьнік у вайне беларускай культуры з расейскай, а ня вораг. Выдатны расейскамоўны пераклад «Восені патрыярха» Габрыэля Гарсіі Маркеса, зроблены Валянцінам Тарасам і Карласам Шэрманам ― таксама наш саюзьнік. Гэты пераклад належыць да беларускай культуры, а не да расейскай.
Выйграць вайну з расейскай культурай для беларусаў (ці хоць бы не прайграць яе) можна толькі адной стратэгіяй: узяць у Расеі яе галоўную зброю ― расейскую мову ― і далучыць яе да свайго арсэналу. Так бы мовіць, адпомсьціць расейцам па-ірляндзку. Зрабіць так, як з ангельскай мовай Вялікай Брытаніі зрабілі ня толькі ірляндцы, але і індусы, і трынідадцы, і аўстралійцы, і нігерыйцы, і афрыканэры...
Беларускасьць сягоньня знаходзіцца ў нечым накшталт посткаляніяльнай сытуацыі, у якой калісьці апынуліся культуры Індыі, Аўстраліі, Трынідаду ці Нігерыі... Угадайце зь першага разу, на якой мове пісалі ляўрэаты Нобэлеўскай літаратурнай прэміі Рабіндранат Тагор зь Індыі, Патрык Уайт з Аўстраліі, Відыядхар Сураджпрасад Найпал з Трынідаду, Воле Шойінка з Нігерыі, Надын Гордымэр і Джон Максвэл Кутзэе з Паўднёваафрыканскай рэспублікі?
Так, правільна...
Значыць, калі мы сабе гэта паясьнілі, дык самы час пагаварыць і пра беларускую мову ў Беларусі.
Каму трэба гета?
Калі наогул беларускі беларускамоўны пісьменьнік атрымае Нобэлеўскую прэмію, дык не за тое, што ён малайчына і напісаў свае кніжкі на мове, якой пагражае ці то зьнікненьне, ці то дэмаграфічная і культурная маргіналізацыя, але за тое, што ён напісаў іх лепей і за беларускіх расейскамоўных пісьменьнікаў, і за расейскіх расейскамоўных, якія таксама хацелі б гэтую прэмію атрымаць, бо Расея даўно яе не атрымлівала.
Каб было яшчэ ясьней: Швэдзкая Акадэмія Літаратуры ня будзе ні дробачкі спачуваць беларусам у сувязі з гаротным лёсам беларускай мовы, але можа крыху паспачуваць, калі, прыкладам, нехта перакладзе на швэдзкую мову «Сароку на шыбеніцы» або «Адама Клакоцкага і ягоных ценяў» ды падсуне гэтыя кніжыцы швэдзкім акадэмікам пад нос.
Я не уяўляю, што Альгерд Бахарэвіч і Ігар Бабкоў маглі б напісаць гэтыя свае рэчы па-расейску. То бок, уяўляю, of course, але яны чамусьці напісалі іх па-беларуску. Чаму? Як мне здаецца, яны гэта напісалі не таму, што хацелі стаць малайчынамі і ратаваць гаротную мову ад яе гаротнага наканаваньня. Як любіць пагаворваць згаданы дацэнт філязофіі Бабкоў, гэта не пісьменьнік выбірае мову, а мова выбірае пісьменьніка. Пакуль беларуская мова будзе выбіраць сабе такіх пісьменьнікаў, ніякі Лукашэнка ёй ня страшны. Дый расейская мова ёй ня страшная.
Нельга нагадаваць сабе нобэлеўскіх ляўрэатаў у літаратуры як падсьвінкаў у аграгарадку, стварыўшы ім камфортнае моўнае гета і даўшы ім добрыя ганарары, званьні народных пісьменьнікаў ды яшчэ катэдры беларускай літаратуры па ўсёй краіне з сэксуальнымі чарнявымі і бялявымі студэнткамі ў прычэпку... У гэтым жыцьці або вам выпала пісаць кніжкі, або садзіць капусту. Калі выпала пісаць кніжкі, дык выбару насамрэч няма ― мова сама вас знойдзе. А калі выпала разводзіць агуркі і капусту, дык тут, зразумела, выбар за вамі, і то даволі шырокі.
Сёньня канкурэнтамі Бахарэвіча, Бабкова, Някляева ці каго там яшчэ ― ага! Георгія ж Марчука! ― у гонцы за швэдзкі літаратурны прыз зьяўляюцца ня толькі Міхась Скобла, Андрэй Фэдарэнка і Мікалай Чаргінец з Анатолем Рубінавым, але нават Харукі Муракамі зь Мішэлем Уэльбэкам. І ніякае моўнае гета ці моўныя квоты ва ўнівэрсытэтах не дадуць беларусам фораў у гэтай канкурэнцыі. Трэба даказаць на справе, то бок, тэкстам па-беларуску, што беларуская літаратура заслугоўвае нобэля і жыцьця наогул...
Я, зразумела, лічу, што беларуская мова нікуды зь Беларусі ня выпарыцца. Але я таксама лічу, што нікуды ня выпарыцца і расейская мова зь Беларусі. Таму найбольш абсурдным вырашэньнем гэтай моўна-культурнай дылемы было б, калі б беларускамоўныя людзі культуры заставаліся надалей у сваім гета і прыкідваліся, што ўсё, што навонкі гэтага гета ― не Беларусь, а чортведама што...
Каму беларускае гета можа быць карысным? З усіх мне вядомых беларусаў на сьвеце ў гета несумненна трэба заставацца беларусам на Падляшшы, калі думаць пра нейкую пэрспэктыву для іх. Я ўжо пра гэтае гета пісаў. У не сваёй дзяржаве для колькасна невялікай беларускай меншасьці няма іншага паратунку, як жаніцца са сваімі дзяўчатамі і гадаваць дзяцей у сваёй падляскай беларускай мове ды спадзявацца, што неяк яно будзе. На Падляшшы польская мова ня можа стаць мовай беларускай культуры, таму што польская мова абслугоўвае іншы нацыянальны і гістарычны лёс, пра які падляскія беларусы ніякім чынам не вырашалі і не вырашаюць.
У Беларусі расейская мова, як раней беларуская, можа стаць мовай нацыянальнай культуры, бо нацыянальны і гістарычны лёс беларусаў абслугоўваюць дзьве мовы, і пра лёс Беларусі вырашаюць усё ж беларусы ― і расейскамоўныя, і беларускамоўныя, і трасянкамоўныя ― а не расейцы з палякамі. Пагадзіцца на тое, каб расейская мова ў Беларусі абслугоўвала выключна расейскі нацыянальны лёс, а не беларускі ― гэта добраахвотна паставіць Беларусь на ўзроўні расейскай губэрні.
