Абутыя на папялішчы

Міхась Чарот. Босыя на вогнішчы

Пра Міхася Чарота можна было б сказаць, што да сваёй сьмерці ён так і не раскрыўся да канца ні як паэт, ні як літаратар наогул — калі б сама гэтая кветачная, садова-агародная мэтафара раскрыцьця не набывала ў ягоным выпадку злавеснага сэнсу. Не раскрыўся... Кры... Кры... Так, нібы ўэлсаўскія марсіяне, крычаць крумкачы лёсу. Паэт не раскрыўся па-сапраўднаму і не расьцьвіў, бо быў у 37-м выкрыты як вораг народу, зламаны, растаптаны і расстраляны, справа закрытая і крый цябе божа думаць пра тое, у каго ён мог бы вырасьці і якія адкрыцьці зрабіць у сваіх тэкстах. У беларускай літаратуры ён застаўся як вечны клясык-пачатковец, аўтар ня надта цікавых вершаў і старанна напісаных апавяданьняў, але перадусім паэмы «Босыя на вогнішчы» — гэтае апісаньне жудаснай беларускай ёгі, у якім сам рытм верша нагадвае танец голых ступакоў на гарачым вугольлі, сталася вяршыняй творчасьці Чарота, той галавой, скочыць вышэй за якую ўдаецца адзінкам.

Тыповая гісторыя для беларускай літаратуры дваццатых: тады ўсё рабілася імкліва, самі жыцьцёвыя працэсы, ня кажучы ўжо пра літаратурныя, ішлі шпарчэй; нават цяпер здаецца, што людзі тады вельмі сьпяшаліся жыць і пражывалі за адзін год два, а то і болей. Учорашнія хлопчыкі ўраз становяцца начальнікамі і гаспадарамі, мінуючы сталасьць, адпрэчваючы мудрасьць і не марудзячы з высновамі, калі ім раптам патыхне аднекуль мярцьвячынай. Плавільнаму катлу нацыятварэньня і будаўніцтва новага сьвету прыдасца ўсё. Прыдаліся і Чаротавы спробы пісаць — і, як і патрабавала эпоха, Чарот за вельмі кароткі, усяго некалькі гадоў, тэрмін, вырас з бездапаможнага вучня ў вартага ўвагі аўтара.

Хаця пачыналася ўсё досыць камічна. Спрэсаваны час не найлепшы матэрыял для пэрыядызацыі — умоўна-раньнія вершы Чарота расквечаныя ня толькі цудоўнымі рымамі кшталту «сьпевы-напевы» і «ночы-паўночы» (Зьмітрок Аглаблёвы пяшчотна называе іх «юначымі»), у іх сустракаюцца яшчэ і дзіўныя, маніякальныя прызнаньні, на якія, відаць, яшчэ ў тыя адносна бясьпечныя часы павярнулі свае чуйныя насы аматары паэзіі з ЧК — і запомнілі аўтара:

«Каб ня быў я тым, хто ёсьць я,
Каб я быў, кім быць мне сьлед,
Зруйнаваў бы ўсё са злосьці,
Збудаваў бы новы сьвет».

«Анархіст, які ня ведае, што такое анархія» — казаў пра такіх Ганс-Гайнц Эвэрс; такім паўстае і малады паэт Чарот. Нашае шчасьце, што ён усё ж зрабіўся тым, хто ёсьць ён, а тое, кім быць яму сьлед, так і засталося ў марах — інакш быў бы нам гамон і сусьветная рэвалюцыя. А зрабіўся ён паэтам, які вельмі хоча выглядаць страшнейшым, чым ёсьць насамрэч:

«Я шумлівы чарот, я мяцежны бунтар,
Я балота буджу гучным шумам...»

«Мяцежны бунтар» — гэта сказана па-пралетарску моцна: малатком па ўласных пальцах. Чарот піша на патрэбу дня, не задумваючыся (а калі тут думаць?) пра тое, што неўзабаве модзінскія камунары-мэліяратары зьнішчаць тое балота разам з чаротам і ўсімі чарцямі. Піша, не цураючыся танных бальшавіцкіх спэцэфэктаў. Маці ў яго са сьлязамі шчасьця на вачах праводзіць сына на вайну ў «армію чырвону» — палка-дубец тут перагінаецца амаль да крытычнай мяжы, але не ламаецца. «Вось зьнікнуць хмары, самі ўсё здабудзем» — так наіўна і так па-беларуску гіпнатызуе сябе і сваіх нешматлікіх чытачоў малады паэт.

Дзіўна, але «Босых на вогнішчы» ён піша прыкладна ў той самы час, хаця гэтая паэма выглядае на фоне астатніх экзэрсысаў Чарота сапраўдным шэдэўрам. Складзеная з дваццаці несымэтрычных, грубых блёкаў, яна чымсьці нагадвае апошнія вершы Блока і пры гэтым неахайная і сырая, як выпадковы блог. Знайшоўшы ўдалы вобраз, які навальваецца на чытача пачынаючы ўжо з назвы, Чарот выціскае зь яго ўсё, што можна, прымушаючы словы танчыць на вугольлі свайго адчаю. Галоўнае ў «Босых» — адмысловы рытм, безь яго паэма страціла б сэнс. А сэнс тут ёсьць — на цалкам палітычным, як паседжаньне вайсковай хунты, барвовым, бальшавіцкім фоне аўтару ўдаецца сказаць нешта важнае пра чалавека, на што ніводная хунта ня здольная. Страшны танец у канцы паэмы даводзіцца да абсурду — жахлівага і бязьлітаснага:

«Тухне вогнішча ў крыві,
Песьню іграйце: „дзінь-дзі-ві“!
Каго зловіш — разарві,
Хто ня наш — таго даві...»

І ўжо зусім іначай успрымаюцца тады апошнія словы паэмы пра «штандар чырвоны», і пра тое, што «чым крыж цягнуць — лепш спаць пад крыжам...»

Ці ня з «Босых» Чарот пачаў думаць? «Нам добра. Цёпла. Зямля ў пажары» — наўрад ці верш, які пачынаецца такімі радкамі, мог бы паслужыць нейкай ідэалёгіі, апроч ідэалёгіі крывавай беларускай ёгі. Грэцца ля вогнішча, на якім танчаць босыя — ці не разгадаў бальшавік Чарот тут сапраўдную сутнасьць сваіх паплечнікаў, ці ня з гэтых вершаў закраўся ў ягоную творчасьць гаючы, але дужа небясьпечны з увагі на час сумнеў?

«Босыя на вогнішчы» — першы экспэрымэнт Чарота. Пазьней ён працягне гуляць са словамі і гукамі — усё больш захоплена. Зьявяцца «песьня ночы» «Квам-кум-бінь», «сінярусая» Прыпяць, (амаль як сінязубая Беларусь), розныя «сонцатвары»... Праз такія практыкаваньні мова выпрабоўваецца на гнуткасьць і ўстойлівасьць — і паэты Чаротавай генэрацыі даказалі задоўга да нашых авангардыстаў дзевяностых, што зь беларускай мовай тут усё ў парадку. Асабіста мне, зрэшты, больш да душы не квамкумбіні і сонцатвары, і нават ня «Босыя», а ня надта вядомы верш Чарота пад назваю «Сенажаці і полі асьнежаны». Гэта ня тая сенажаць, на якой Паўлюк Шукайла страляў у бедную жабу з нагана. Гэтая сенажаць зусім іншая. І Чарот у ёй іншы. Жывы.

Ноччу печ засьпявае ім комінам,
Сон салодкі ў пасьцелі ім сьніцца,
Што ў садку яны з крыкам і гоманам
На сіле ловяць гуртам сініцу.

Ранейшыя фрагмэнты сэрыі:

Гамбурскі рахунак Бахарэвіча
Кіно 1866 году (Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч)
Бог ня роўна delete (Францішак Багушэвіч)
Сумны крошынскі джаз (Паўлюк Багрым)
Шапэнгаўэру назло (Янка Лучына)
У чаканьні войта (Гутарка Данілы са Сьцяпанам)
Белагаловая без галавы (Саламея Пільштынова)
Усё цьвітуць і цьвітуць тыя макі… (Тарас на Парнасе)
Курсіў чарнакніжніка (Ян Баршчэўскі)
Карыда па-беларуску (Мікола Гусоўскі)
Нашы душы з дынаміту (Цётка)
Інтымны дзёньнік Макса Б. (Максім Багдановіч)
Невыносная зычнасьць шыпячых (Ядзьвігін Ш.)
Цёмнае мінулае Каяна Лупакі (Янка Купала)
Крыўда, праўда і брыда (Янка Купала)
Тым, хто шукае Туле (Якуб Колас)
Зацемкі падчас зацьменьня (Алесь Гарун)
Ампутацыя немагчымая (Максім Гарэцкі)
Нехта трэці (Максім Гарэцкі)
Крыжыкі-ножыкі (Зьмітрок Бядуля)
Ацалелы ў пакоі сьмеху (Кандрат Крапіва)
Не чапай маіх кругоў (Уладзімер Дубоўка)
Лініі разрэзу (Уладзімер Жылка)
Сто пудоў адзіноты (Лукаш Калюга)
Квадратны рай (Пятрусь Броўка)
Вы шуміце, шуміце (Паўлюк Шукайла)
Чысты, як шклянка (Пятро Глебка)
Уяві, што ты на Яве (Янка Маўр)
Пакуль ня скончыцца паліва (Міхась Лынькоў)
Зямля ў ілюмінатары (Кузьма Чорны)
Дзе канчаецца прорва (Кузьма Чорны)
Заўтра нас апраўдаюць (Андрэй Мрый)