Пры ўезьдзе ў вёску Градалі падарожніка сустракаюць гіпсавыя дыназаўры ў натуральную велічыню. Гэта скульптар з Градалёў, які стала жыве ў Бельску, такім чынам вырашыў аздобіць родную дзялянку. Пабудаваў лазьню, выкапаў сажалку, а вакол зрабіў парк юрскага пэрыяду. Дзякуючы ягоным рэптыліям Градалі карыстаюцца папулярнасьцю ва ўсіх навакольных дзяцей. Але славу Градалям прынесла крыніца ў ваколіцах вёскі. Паслухаем васьмідзесяцігадовую Ксенію Барташук.
Ксенія: “Яна калісь вельмі дапамагала на вочы. Хто быў хворы, памые вочы… Зь дзеда-прадзеда. І тая крынічка была на пяску, але ніколі не замярзала. Зімой і летам у ёй была вада. У нас такі хадзіў сьляпец. Прыехаў сюды і кажа: «У вас тут крынічка такая ёсьць». Ён пайшоў туды. Моладзь зрабіла крыж. Дзяўчаты вянок зьвілі. І несьлі са сьпевам, і паставілі там той крыж. А потым аказалася, што як крыж паставілі, ажылі вочы і стаў бачыць”.
У 1993 годзе вяскоўцы пабудавалі над крыніцай каплічку. Куды ходзяць маліцца.
Ксенія: “І на Юр’я, і на Казанскую восеньню молімся ходзім туды. Там вада чысьцютка, хароша вада. Яна людзей сцаляла. Хто з Богам, верыць, таму Гасподзь паможа”.
Бліжэйшая царква, прыгожы драўляны храм з высокай званіцай, пафарбаваны ў ярка-сіні колер, знаходзіцца ў суседнім Падбельлі. Старая Ксенія ярка жывапісуе колішнія выправы на маленьне.
Ксенія: “Як да царквы ідзеш, то апранесься, умыесься. Проста як зь сябе грахі скінеш. Колісь выйдзеш з царквы ў вялікі чацьвер, сьвечкі пазапальваны. Ідзем. На Дубяжыне сьпяваюць, на Градэлях сьпяваюць. Сьвечкі гараць. А цяпер пара баб прыйшло. Шмыг-шмыг таксоўкамі, паехалі — і ўсё. Ні песень, ні агеньчыка. Скончылася традыцыя”.
Карэспандэнт: “Шкада”.
Ксенія: “О, напэўна!”
Уладзімір Астапчук, прыгожы стары з тонкімі, арыстакратычнымі рысамі твару сваім расповедам паказаў, чым адрозьнівалася беларускае паваеннае жыцьцё па гэты бок мяжы. Аказваецца, за самавольнае ўсталяваньне крыжа на той сьвятой крыніцы той-сёй з градалёўцаў пацярпеў ад польскіх карных органаў.
Уладзімір: “У вас НКВД, а ў нас УБ. Ужонд бесьпечэньства. І як сказалі людзі, што гэта справа такая сьвятая. І хто захварэў, пайшоў умыўся, і яму лепш стала. Там была старая такая крынічка. Давай яе абгарадзілі. І хтось падказаў. Яны прыехалі і пяць-шэсьць чалавек арыштавалі. І ў падвал на чатыры дні”.
Карэспандэнт: “Яны не сядзелі гадамі”.
Уладзімір: “Не. На чатыры дні. Толькі пастрашылі іх. Нічога зь імі не рабілі”.
Карэспандэнт: “А тое, што яны пабудавалі, разбурылі ці не? На крынічцы?”
Уладзімір: “Не, ніхто нічога не разбурваў. А мы пасьля паправілі гэта. Каплічку паставілі”.
Гэтыя чатыры сутак падвалу кантрастуюць зь беларускімі рэаліямі нават сёньняшняга дня. Калі можна атрымаць 15 сутак арышту за ўсталяваньне крыжа ў памяць аднавяскоўцаў, якія загінулі. Так здарылася летась у Дражні.
Што прыемна ўражвае пасьля перасячэньня мяжы — адсутнасьць аграгарадкоў. Гэта значыць — аднолькавых дамоў, аднолькавых платоў і аднолькавых крамаў.
Разнастайнасьць ва ўсім. Ад аздобы фасаду да расфарбоўкі аўтобуснага прыпынку. А вось малады здаравяк завіхаецца каля свайго трактара на сваёй зямлі.
Карэспандэнт: “Як вам працуецца сёньня? Можна зарабіць грошы ці цяжка?”
Фэрмэр: “Праробіш — не заробіш. Расходу больш, чым даходу”.
Карэспандэнт: “А чаму?”
Фэрмэр: “Чаму? Угнаеньні дарагія. Паліва дарагое. Які заробак?”
Карэспандэнт: “А які тады сэнс працаваць?”
Фэрмэр: “Сэнс, пакуль даплата ёсьць”.
Карэспандэнт: “Датацыі”.
Фэрмэр: “Так. Перастануць даваць — будзе ўсё ляжаць”.
Карэспандэнт: “Вы тут нарадзіліся ці прыехалі сюды?”
Фэрмэр: “Тут народжаны”.
Карэспандэнт: “Вы не шкадуеце, што засталіся на зямлі? Што ня зьехалі ў Бельск?”
Фэрмэр: “Няма чаго наракаць. Яшчэ Бельск і Беласток будуць на вёску зьяжджаць”.
Карэспандэнт: “Вы ведаеце, што творыцца за мяжой?”
Фэрмэр: “У Беларусі? А што творыцца? Напэўна, лепш, чым у нас”.
На вуліцы, дзякуючы першай веснавой пагодзе, шпацыруе нямала людзей. Збольшага старыя пэнсіянэры. Хоць тут можна адпачыць ад вечных старэчых пахвал Лукашэнку, які дае пэнсію.
Кабета: “Адны кажуць, што мы беларусы, а іншыя, што ўкраінцы”.
Карэспандэнт: “А што вы самі думаеце?”
Кабета: “Праваслаўны народ. То беларусы. Ну, як зь Беларусі пан, то і мы беларусы”.
Напрыканцы саракавых гадоў паўтара дзясятка сем’яў пераехалі з Градалёў у БССР. Ці, як тут кажуць, “у Расею”. Як толькі пачалі ад радні даходзіць праўдзівыя весткі пра савецкі рай, у многіх тутэйшых прыўзьняўся настрой — што не зрабілі ў свой час непапраўнага кроку. Вось жвавы дзядок Павал, падобна, што дагэтуль ня можа забыцца, як яго агітавалі.
Павал: “Хадзілі такія ўпаўнаважаныя. Ад рускага ўраду намаўлялі ўсіх у Расею. Ну і хадзілі па сяле. Хто пагадзіўся — запісвалі. Страшылі. Будзе капіталізм. Хто былі чырвоныя, то будуць… Нас вучылі: «Ня нада нам манархаў! Ня нада нам цара! Бей буржуазію! Таварышы, ура!» Ты ня ведаеш гэтай песьні? Не?”
Адзін спадар з роварам, жыхар суседняга Мокрага, даведаўшыся, што я журналіст, распавёў вельмі драматычную гісторыю. Якая лепш за ўсё паказвае рэаліі вызваленчага паходу Чырвонай Арміі ў 1939-м. Я шмат чуў пра хапуны, якія наладжваў НКВД. Але ўпершыню пачуў пра забойства савецкімі афіцэрамі свайго ж салдата.
Спадар: “Тут стаялі войскі. Дывізія войска расейскага стаяла ў лесе”.
Карэспандэнт: “У 39-м?”
Спадар: “Так. Афіцэры ўсе жылі ў нашай вёсцы. І тут салдаты бегалі ў вёску, каб пакушаць хто даў. І давалі людзі. А афіцэры ўбачылі гэтага салдата і давай яго ганяць. Ганялі, ганялі і застрэлілі. Забілі. І гэты салдат пахаваны ў нас на могілках”.
Карэспандэнт: “Яго пахавалі вяскоўцы?”
Спадар: “Падводу нанялі. Завезьлі на могілкі і пахавалі”.
Карэспандэнт: “Яны застрэлілі і пайшлі ў сваю частку?”
Спадар: “Пайшлі”.
Карэспандэнт: “А салдат застаўся ляжаць?”
Спадар: “Я пісаў у Маскву ў 70-х гадах. Што немагчыма знайсьці. Архівы закрыты”.
Карэспандэнт: “Ён быў без дакумэнтаў. Быў пахаваны як невядомы”.
Спадар: “Невядомы. Гэтая частка выехала ў саракавым годзе, у сёмым ці восьмым месяцы ў Полацак. Заўжды бацюшка служыць службу там на магіле”.
Паступова да мяне падыходзілі старыя. І неяк нечакана адна бабуля ціхенька запяяла тутэйшую песьню. Яе падхапіў другі, трэці голас. І праз хвіліну я стаяў, абкружаны сапраўдным хорам. Старыя сьпявалі старую песьню-малітву. Сьпявалі з болем і сумам. Па жыцьці, якое сканчаецца. Па вёсцы, якая паступова пусьцее. Па сваёй маладосьці. Але ў сумнай гэтай песьні мне запалі такія словы. “Да цябе, маці, прамаўляю. Не на вякі я ўміраю”.
Ксенія: “Яна калісь вельмі дапамагала на вочы. Хто быў хворы, памые вочы… Зь дзеда-прадзеда. І тая крынічка была на пяску, але ніколі не замярзала. Зімой і летам у ёй была вада. У нас такі хадзіў сьляпец. Прыехаў сюды і кажа: «У вас тут крынічка такая ёсьць». Ён пайшоў туды. Моладзь зрабіла крыж. Дзяўчаты вянок зьвілі. І несьлі са сьпевам, і паставілі там той крыж. А потым аказалася, што як крыж паставілі, ажылі вочы і стаў бачыць”.
У 1993 годзе вяскоўцы пабудавалі над крыніцай каплічку. Куды ходзяць маліцца.
Ксенія: “І на Юр’я, і на Казанскую восеньню молімся ходзім туды. Там вада чысьцютка, хароша вада. Яна людзей сцаляла. Хто з Богам, верыць, таму Гасподзь паможа”.
Бліжэйшая царква, прыгожы драўляны храм з высокай званіцай, пафарбаваны ў ярка-сіні колер, знаходзіцца ў суседнім Падбельлі. Старая Ксенія ярка жывапісуе колішнія выправы на маленьне.
Ксенія: “Як да царквы ідзеш, то апранесься, умыесься. Проста як зь сябе грахі скінеш. Колісь выйдзеш з царквы ў вялікі чацьвер, сьвечкі пазапальваны. Ідзем. На Дубяжыне сьпяваюць, на Градэлях сьпяваюць. Сьвечкі гараць. А цяпер пара баб прыйшло. Шмыг-шмыг таксоўкамі, паехалі — і ўсё. Ні песень, ні агеньчыка. Скончылася традыцыя”.
Карэспандэнт: “Шкада”.
Ксенія: “О, напэўна!”
Уладзімір Астапчук, прыгожы стары з тонкімі, арыстакратычнымі рысамі твару сваім расповедам паказаў, чым адрозьнівалася беларускае паваеннае жыцьцё па гэты бок мяжы. Аказваецца, за самавольнае ўсталяваньне крыжа на той сьвятой крыніцы той-сёй з градалёўцаў пацярпеў ад польскіх карных органаў.
Уладзімір: “У вас НКВД, а ў нас УБ. Ужонд бесьпечэньства. І як сказалі людзі, што гэта справа такая сьвятая. І хто захварэў, пайшоў умыўся, і яму лепш стала. Там была старая такая крынічка. Давай яе абгарадзілі. І хтось падказаў. Яны прыехалі і пяць-шэсьць чалавек арыштавалі. І ў падвал на чатыры дні”.
Карэспандэнт: “Яны не сядзелі гадамі”.
Уладзімір: “Не. На чатыры дні. Толькі пастрашылі іх. Нічога зь імі не рабілі”.
Карэспандэнт: “А тое, што яны пабудавалі, разбурылі ці не? На крынічцы?”
Уладзімір: “Не, ніхто нічога не разбурваў. А мы пасьля паправілі гэта. Каплічку паставілі”.
Гэтыя чатыры сутак падвалу кантрастуюць зь беларускімі рэаліямі нават сёньняшняга дня. Калі можна атрымаць 15 сутак арышту за ўсталяваньне крыжа ў памяць аднавяскоўцаў, якія загінулі. Так здарылася летась у Дражні.
Што прыемна ўражвае пасьля перасячэньня мяжы — адсутнасьць аграгарадкоў. Гэта значыць — аднолькавых дамоў, аднолькавых платоў і аднолькавых крамаў.
Разнастайнасьць ва ўсім. Ад аздобы фасаду да расфарбоўкі аўтобуснага прыпынку. А вось малады здаравяк завіхаецца каля свайго трактара на сваёй зямлі.
Карэспандэнт: “Як вам працуецца сёньня? Можна зарабіць грошы ці цяжка?”
Фэрмэр: “Праробіш — не заробіш. Расходу больш, чым даходу”.
Карэспандэнт: “А чаму?”
Фэрмэр: “Чаму? Угнаеньні дарагія. Паліва дарагое. Які заробак?”
Карэспандэнт: “А які тады сэнс працаваць?”
Фэрмэр: “Сэнс, пакуль даплата ёсьць”.
Карэспандэнт: “Датацыі”.
Фэрмэр: “Так. Перастануць даваць — будзе ўсё ляжаць”.
Карэспандэнт: “Вы тут нарадзіліся ці прыехалі сюды?”
Фэрмэр: “Тут народжаны”.
Карэспандэнт: “Вы не шкадуеце, што засталіся на зямлі? Што ня зьехалі ў Бельск?”
Фэрмэр: “Няма чаго наракаць. Яшчэ Бельск і Беласток будуць на вёску зьяжджаць”.
Карэспандэнт: “Вы ведаеце, што творыцца за мяжой?”
Фэрмэр: “У Беларусі? А што творыцца? Напэўна, лепш, чым у нас”.
На вуліцы, дзякуючы першай веснавой пагодзе, шпацыруе нямала людзей. Збольшага старыя пэнсіянэры. Хоць тут можна адпачыць ад вечных старэчых пахвал Лукашэнку, які дае пэнсію.
Кабета: “Адны кажуць, што мы беларусы, а іншыя, што ўкраінцы”.
Карэспандэнт: “А што вы самі думаеце?”
Кабета: “Праваслаўны народ. То беларусы. Ну, як зь Беларусі пан, то і мы беларусы”.
Напрыканцы саракавых гадоў паўтара дзясятка сем’яў пераехалі з Градалёў у БССР. Ці, як тут кажуць, “у Расею”. Як толькі пачалі ад радні даходзіць праўдзівыя весткі пра савецкі рай, у многіх тутэйшых прыўзьняўся настрой — што не зрабілі ў свой час непапраўнага кроку. Вось жвавы дзядок Павал, падобна, што дагэтуль ня можа забыцца, як яго агітавалі.
Павал: “Хадзілі такія ўпаўнаважаныя. Ад рускага ўраду намаўлялі ўсіх у Расею. Ну і хадзілі па сяле. Хто пагадзіўся — запісвалі. Страшылі. Будзе капіталізм. Хто былі чырвоныя, то будуць… Нас вучылі: «Ня нада нам манархаў! Ня нада нам цара! Бей буржуазію! Таварышы, ура!» Ты ня ведаеш гэтай песьні? Не?”
Адзін спадар з роварам, жыхар суседняга Мокрага, даведаўшыся, што я журналіст, распавёў вельмі драматычную гісторыю. Якая лепш за ўсё паказвае рэаліі вызваленчага паходу Чырвонай Арміі ў 1939-м. Я шмат чуў пра хапуны, якія наладжваў НКВД. Але ўпершыню пачуў пра забойства савецкімі афіцэрамі свайго ж салдата.
Спадар: “Тут стаялі войскі. Дывізія войска расейскага стаяла ў лесе”.
Карэспандэнт: “У 39-м?”
Спадар: “Так. Афіцэры ўсе жылі ў нашай вёсцы. І тут салдаты бегалі ў вёску, каб пакушаць хто даў. І давалі людзі. А афіцэры ўбачылі гэтага салдата і давай яго ганяць. Ганялі, ганялі і застрэлілі. Забілі. І гэты салдат пахаваны ў нас на могілках”.
Карэспандэнт: “Яго пахавалі вяскоўцы?”
Спадар: “Падводу нанялі. Завезьлі на могілкі і пахавалі”.
Карэспандэнт: “Яны застрэлілі і пайшлі ў сваю частку?”
Спадар: “Пайшлі”.
Карэспандэнт: “А салдат застаўся ляжаць?”
Спадар: “Я пісаў у Маскву ў 70-х гадах. Што немагчыма знайсьці. Архівы закрыты”.
Карэспандэнт: “Ён быў без дакумэнтаў. Быў пахаваны як невядомы”.
Спадар: “Невядомы. Гэтая частка выехала ў саракавым годзе, у сёмым ці восьмым месяцы ў Полацак. Заўжды бацюшка служыць службу там на магіле”.
Паступова да мяне падыходзілі старыя. І неяк нечакана адна бабуля ціхенька запяяла тутэйшую песьню. Яе падхапіў другі, трэці голас. І праз хвіліну я стаяў, абкружаны сапраўдным хорам. Старыя сьпявалі старую песьню-малітву. Сьпявалі з болем і сумам. Па жыцьці, якое сканчаецца. Па вёсцы, якая паступова пусьцее. Па сваёй маладосьці. Але ў сумнай гэтай песьні мне запалі такія словы. “Да цябе, маці, прамаўляю. Не на вякі я ўміраю”.
