Лінкі ўнівэрсальнага доступу

Як Сталін супраць туркаў з армянамі дружыў


Сяргей Астраўцоў
Сяргей Астраўцоў

Пасьля вайны Сталін запатрабаваў ад Турцыі павялічыць плошчу Армянскай ССР на 80 адсоткаў. Затурбаваўся армянскім пытаньнем, хоць сам быў грузінам.

Аднойчы Сталіну заманулася вярнуць на радзіму ўсіх армянаў. Як жа так, думалася яму: у АССР жыве мільён чалавек, але яшчэ больш – у іншых краінах сьвету! Хіба гэта нармальна, калі армяне – адзін з савецкіх народаў? Чаму яны павінны гарбаціцца на капіталістаў? Жыць у адсталасьці і нэндзе? Гэта абражае пачуцьці іхніх савецкіх землякоў.

Аднак калі вернецца назад адзін мільён армянаў, разважаў Сталін, іх ня будзе дзе разьмясьціць. Лішняга месца ў армянскай рэспубліцы няма, яна вельмі невялікая па плошчы. Зыходзячы з гэтага, Масква запатрабавала ад Турцыі вярнуць землі, якія былі канчаткова замацаваныя за ёю мірнай дамовай 1921 году. Агулам каля 26 тысяч квадратных кілямэтраў. Большасьць – 20 тысяч у плянах Сталіна аддаваліся Арменіі, плошча якой павялічвалася тады на 80 адсоткаў. Якраз для мільёна рэпатрыянтаў.

Астатнія 5 тысяч квадратных кілямэтраў атрымала б Грузія. Што, аднак, пакрыўдзіла грузінаў. Яны паскардзіліся Берыі. Тбіліскае начальства прапаноўвала кавалак турэцкай тэрыторыі ў будучыні падзяліць паміж Тбілісі і Ерэванам практычна напалам.

2 сьнежня 1945 году ў Маскве было прынятае афіцыйнае рашэньне аб рэпатрыяцыі армянаў. На тэрыторыях, забраных у Турцыі, плянавалася стварыць дзьве новыя вобласьці і былі ўжо прызначаныя першыя сакратары абкамаў. Адразу быў зацьверджаны плян: за наступныя чатыры гады вярнуць з-за мяжы да 400 тысяч армянаў. Перавага ў плянах аддавалася працаздольным.

І рэпатрыяцыя пачалася. Праўда, на пяць перасяленцаў толькі двое былі працаздольнымі, многія, як высьвятлялася, вярталіся дахаты на пэнсію альбо паміраць. Вяртанцы нечакана нарабілі клопату. Што зробіш: калі, напрыклад, 750 чалавек прыехалі з ЗША, 2000 з Францыі, то кантрасныя ўмовы жыцьця ў СССР іх мусілі жахнуць. Яны сталі ўцякаць у Турцыю. У СССР спроба перайсьці дзяржмяжу была цяжкім злачынствам, 110 рэпатрыянтаў былі арыштаваныя. Яшчэ 300 не пабаяліся афіцыйна заявіць, што яны расчараваныя і жадаюць вярнуцца туды, адкуль прыехалі. Міліцыянты складалі сотнямі пратаколы на рэпатрыянтаў, якія заняліся «спэкуляцыяй на рынках», каб выжыць у новых умовах.

Аднак савецкая ўлада ня мела звычкі выпускаць тых, хто ёй трапіўся ў рукі. Была пастаўленая задача ўзмоцніць кантроль мяжы і спыніць уцёкі. Рэпатрыянтаў, якія жылі ў блізкіх ад мяжы вёсках, сталі высяляць. А таксама тых, хто патрабаваў выпусьціць іх з СССР. Іх перасялялі ў іншыя месцы. Было вырашана пабудаваць у Армянскай ССР новыя памежныя заставы і павялічыць лічбу памежнікаў.

Калі спадзяваньні на турэцкія землі зрабіліся марнымі, цікавасьць да рэпатрыяцыі армянаў у Крамлі зьнікла, у 1949 годзе яе спынілі.

Сёньня Масква па-ранейшаму дбае пра Арменію, каб трымаць у сваім абсягу, але мяжы з Турцыяй, як і тэрытарыяльных прэтэнзій да яе, больш ня мае.

Меркаваньні, выказаныя ў блогах, перадаюць погляды саміх аўтараў і не абавязкова адлюстроўваюць пазыцыю рэдакцыі.

Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава Андрэй Кузьнечык
XS
SM
MD
LG