Ёсьць у сьвеце неаспрэчныя ісьціны, аксыёмы, што не вымагаюць доказаў. Нават калі іх няма ў ніводным школьным падручніку. Так ці ня кожны вучань у кожнай школе (вядома ж, калі гэта беларуская школа й беларускі вучань!) на пытаньне пра прыродныя багацьці нашай краіны мог бы цалкам слушна адказаць: галоўны з нашых карысных выкапняў — бульба! І ня столькі тут будзе гумару, колькі шчырай, самой гісторыяй пацьверджанай праўды.
“Шэксьпір — гэта нашае ўсё!” — скажуць вам ангельцы. А амэрыканцы проста скарачалі сваю супэрзорку Мэрылін Манро да ММ, і ўсё было зразумела, таксама як і французы добра ведаюць, што ББ — гэта Брыжыт Бардо… Беларуская ББ — гэта Бульба й яшчэ раз Бульба, менавіта гэтая супэрзорка — нашае ўсё! “Ці ж іншыя народы ня трушчаць бульбы?” — запярэчаць скептыкі. Яшчэ як трушчаць! Але гэта, перапрашаю, накшталт чытаньня Шэксьпіра ў перакладзе, тады як адчуць усе нюансы могуць, здаецца, адно беларусы.
Ну чыя шчэ нацыянальная кухня можа спарадзіць кулінарны бэстсэлер “500 страваў з бульбы”?! Можна захапляцца гэтым фактам, можна, наадварот, рабіць сумныя высновы: маўляў, не ад добрага гэта ўсё жыцьця й не пра заможнасьць нашую сьведчыць. Гістарычна мо й так, але на сёньня актыўнае спажываньне бульбы — перадусім замацаваны традыцыяй рытуал, і ўхіленьне ад гэтага культу патыхае блюзьнерствам. Згадайце сьвяточныя застольлі з сваім удзелам: ці часта вам, даўно ўжо сытым, удавалася не пакрыўдзіць гаспадароў, адмовіўшыся ад бульбы, калі яна займала на стале “свой пачэсны пасад”?
Бульба — аснова беларускай ідэнтычнасьці, тое, на чым трымаецца адзінства нацыі, прынамсі, наймацнейшая повязь паміж горадам і вёскаю. Узяць, да прыкладу, стасункі бульбы й студэнцтва. Цікава, што апроч аграрных акадэміяў, ніякія іншыя ВНУ Беларусі, мабыць, ніколі не ўключалі ў свае навучальныя праграмы бульбаводзтва. Тым ня меней, была такая традыцыя: кожны год на пачатку верасьня нашыя студэнты падвышалі ровень сваёй адукацыі, арганізавана едучы капаць яе, радзімую. Менавіта бульба вяртала экзатычнаму выразу “alma mater” — “маці-карміцелька” — яго спрадвечны сэнс.
Было ў гэтым нешта ад фальклёрнай і адначасна пэдагагічнай практыкі. А філялягічная карысьць — дык проста несумнеўная. Адны толькі назовы розных гатункаў бульбы проста лашчаць слых. “Скарб” і “Ласунак”, “Прыгажуня”, “Явар” і “Журавінка” — асабліва ў вуснах людзей, далёкіх ад гуманітарных сфэраў. Вось табе сьвята пасьпяхова зьдзейсьненай беларусізацыі!
Аднак будзьма шчырымі — студэнты езьдзілі на бульбу ня дзеля гэтага. Адносна вольнае жыцьцё ўдалечыні ад бацькоў, бурлівыя раманы, некаторыя зь якіх нават перарасьлі ва ўдалыя шлюбы, несанкцыянаванае ўжываньне моцных алькагольных напояў, сьпевы пад гітару да самае раніцы, кантакты зь мясцовым насельніцтвам, што вяртае нас да праблемы гораду й вёскі.
Найдзіўнейшым было тое, што яшчэ заставаліся нейкія сілы на само капаньне бульбы. Праўда, без стаханаўскага надрыву. Ніколі не забуду, як пад’ехаў аўтобус, што мусіў везьці нас з поля назад, і ўсе як адзін, не згаворваючыся, павысыпалі ўжо напалову запоўненыя бульбай кашы назад у баразну. “Цынікі! — загаласіў на ўсё поле малады выкладчык-кіраўнік. — Бульбу рассыпалі!” На пару сэкундаў запанавала ціша, і толькі было чуваць, як сёй-той цікавіцца ў суседа, што такое “цынікі”.
Дарэчы, пра цынікаў. Неяк гутарылі мы з крытыкам Ганнаю Кісьліцынаю й дагаварыліся да ідэі напісаць сумеснае эсэ пра сыліконавую бульбу. Вось быў бы постмадэрнізм па-беларуску! На шчасьце, нешта нам тады перашкодзіла — мабыць, надышла восень і я паехаў капаць сапраўдную бульбу. Але ідэя засталася. Як адвечная стральцоўская мроя пра “сена на асфальце” — бесканфліктнае суіснаваньне ў душы беларуса гораду й вёскі, але ў цяперашніх, крыху шызоідных умовах.
Як на мяне, сёньняшняя рэінкарнацыя “Сена на асфальце” магла б гучаць так: “Бульба пад лёджыяй”. Гаворка пра шматлікіх перасяленцаў з забруджаных радыяцыяй раёнаў, што цэлымі вёскамі й мястэчкамі перабраліся ў Менск і засялілі цэлыя дамы й мікрараёны. І ўсё б ім нічога: ліфт, ванна з гарачаю вадой ды іншыя выгоды. Вось толькі няма галоўнага — падпольля, дзе б захоўвалася нарыхтаваная бульба. Выйсьце было знойдзенае геніяльнае: тыя, што мелі кватэру на першым паверсе, замуроўвалі прастору пад сваімі лёджыямі да зямлі, і атрымлівалі надзейнае бульбасховішча.
“Мы — беларусы, мірныя людзі…” — сьцьвярджае наш цяперашні ня вельмі каб дасканалы дзяржаўны гімн. Сьмех сьмехам, але напраўду наўрад ці знойдзецца нехта, хто абвінаваціў бы беларусаў у агрэсіўнасьці. Закінутыя лёсам у вір гістарычных катаклізмаў, мы захавалі толькі аднаго прыроднага ворага, і вораг гэты — калярадзкі жук. Вось хто, а зусім не трэці сэктар, як часам абвяшчае прапаганда, усур’ёз пагражае нашай эканоміцы. Пра якое капаньне бульбы можа ісьці гаворка, калі селянін ня дасьць рады гэтаму агрэсару! Таму штогод, апроч зьбіраньня ягадаў і грыбоў, вёска прапаноўвае беларусам і трэці нацыянальны спорт: дзікае паляваньне на калярадзкіх жукоў. На самым пачатку іх збор нават узнагароджваўся матэрыяльна. Але “залатой ліхаманкі” ў нас не адбылося. Колькасьць “заакіянскіх бульбашоў” расла так хутка, што далейшае прэміяваньне грашыма проста падарвала б савецкі бюджэт.
А сёлета на Берасьцейшчыне калярадзкіх гасьцёў напладзілася столькі, што бульбы на ўсіх не хапала. І тады яны кінуліся на памідоры й перац, фізаліс і асабліва духмяны тытунь — мабыць, згадаўшы пра сваё амэрыканскае мінулае. Больш за тое, пільныя назіральнікі заўважылі: жукі рухаюцца ў пэўным кірунку. Групавыя перасоўваньні па дарожках і сьценах дамоў даводзілі: яны мігруюць з усходу на захад. “Ці не на гістарычную радзіму?” — міжволі ўзьнікала пытаньне. “А ці здолеюць яны пераплысьці акіян?” — спытаў у маёй жонкі дзесяцігадовы пляменьнік, а я злавіў сябе на злацешнай думцы: “Каб жа ж!”
Але штогод верасень так ці інакш надыходзіць, а зь ім і выправа на вёску. Часам гэта нагадвае пагалоўную вайсковую мабілізацыю, і таму не спрацоўвае адвечны аргумэнт: “Магу капаць, магу не капаць”. Тут, так бы мовіць, не да постмадэрнісцкіх жартаў! Гэта потым, усёй сям’ёй агораўшы свае колькі сотак, можна расслабіцца, кульнуць сьвяточную чарку й зацягнуць пераможную песьню.
Некаторыя беларусы ў такія моманты ад хваляваньня пераходзяць на вершы. Першым быў наш зямляк Адам Міцкевіч, што ўхваліў бульбаводзтва ў паэме “Картофля”. З таго часу процьма беларускіх песьняроў стварала свае “оды баразьне”. Вось толькі славуты Алесь Разанаў, апяяўшы хлеб і малако, мёд і гарох, чамусьці забыўся напісаць вершаказ пра бульбу. Паспрабую выправіць гэтую прыкрую недарэчнасьць:
Бульба
Ангельскае “патэйтас” адкрывае нам дакалюмбавую Амэрыку — але так, быццам геніяльны генуэзец быў беларусам.
Францускія “пом дэ тэр” — земляныя яблыкі спакусы, прыземлена-легкадумнае спазнаньне дабра й зла. Вось толькі пахне смажаным…
Польскія “земнякі” — амаль што нашыя землякі, і візавы рэжым тут бясьсільны.
Украінская “картопля” таксама ня надта зважае на палітычную карту — і актыўна прарастае на беларускім Палесьсі.
Чэскае “брамбары” — ідэальна пасуе да ангельскіх ягадаў і адчыняе браму ў сьвет высокай кулінарыі.
Нямецкі “катрофэльн” — Мэфістофэль: па-эўрапейску спакусьлівая ўпакоўка, а ўсярэдзіне — “картофель картофелем”. Падпішаш пакт, прадасі душу — а пасьля хоць хавайся ў бульбу!
Беларуская бульба — вясковая бабуля, што смачна корміць здарожаных унукаў-гараджанаў.
А таму не пытайцеся, як беларусы бульбу капаюць. Лепей самі паяжджайце на вёску, каб на ўласным досьведзе пераканацца: пісаць эсэ пра сыліконавую бульбу беларусам покуль яшчэ рана!
