Мастак і ўлада — тэма бяздонная, невычэрпная, адно лянівы пра гэта не пісаў. Для сапраўднага мастака кожная ўлада чужая, і бяз розьніцы, адкуль яна ўзялася: ці Бог даў, ці ліхія людзі... Але жыць жа трэба! Дзяцей гадаваць, сям’ю карміць і самому есьці-выпіць. Мастак без улады пражыць можа, а улада без мастака, як ня будзе напінацца — не абыдзецца. Мастакі — людзі кемлівыя, спрадвеку гэта разумелі: і пячоры размалёўвалі, і піраміды з Бабілёнскаю вежай будавалі, і цэрквы-касьцёлы, і сынагогі-мячэты, і комплексы мэмарыяльныя.
Ёсьць мастакоўская дэфініцыя, зьвязаная з працай на замову. Каму належыць аўтарства — ня скажам, бо пры ўсёй сваёй цынічнасці чалавек ён быў разумны. Нарадзілася яна так...
Выклікалі мастака-скульптара ў высокі менскі дом на Карла Маркса — каля яго і ў сьпёку, і ў люты мароз трава заўсёды зялёная, як гной таго вожыка. Надзеў скульптар, як мае быць, стройчык адпрасаваны, гальштук афіцыйны, наваксаваў чаравікі да люстранога бляску і прытупаў. Сказаў, хто ён такі, яго і пусьцілі, завялі да каго трэба. Прывіталіся-парукаліся мастак і прадстаўнік улады. Госьця гарбатаю з рафінадам пачаставалі. І замовілі ані многа, ані мала — помнік самому правадару. Узрадаваўся спачатку мастак, як той казаў, вышэй няма куды падаць, а потым насьмеліўся ж пацікавіцца, колькі грошай за працу адваляць.
Паабяцалі шмат. Улада мастакам заўсёды шмат абяцае. Авансік жа мізэрны далі, але што зробіш, узяўся за працу. Ня тое, каб улягаў моцна, але зьляпіў мадэль. Правадыр стаіць, руку ўгару ўскінуў, кепку другой да грудзей прыціскае. Так прыціснуў, нібыта гаманец у той кепцы — і не аддасьць нікому. Прыйшла камісія з высокага дому, паглядзець-зацьвердзіць. Патапталіся вакол помнічка, падзівіліся, пасварыліся на мастака. І тое ім ня так і гэта, і твар у правадыра змрочны, і рукі задаўгія, і палітон закароткі. Не спадабалася, карацей.
“І які ж гэта Ленін?” — абурыўся самы галоўны дзядзька.
“Якія грошы — такі і Ленін”, — прашаптаў мастак і ня ведаў, што яго ціхі адказ перажыве і яго самога, і важнага дзядзьку, і пераляціць у наступнае тысячагодзьдзе.
Але мы пра іншае. Улада часам і сама ня ведае, што ёй трэба, сфармуляваць заказ ня здатная. І толькі сапраўдны мастак можа адчуць яе патаемныя жаданьні-памкненьні, спакусіць, у час прапанаваць свае паслугі, ад якіх адмовіцца немагчыма. Беларускія мастакі, каб выжыць, мусяць хоць з д’яблам супрацоўнічаць, і талент свой часьцяком марнуюць на тое, каб дзейную ўладу падмануць. І няма ніякае розьніцы — са званьнем мастак, усімі прызнаны, або проста добры рамесьнік, майстра.
Вось два прыклады, у якіх, як у люстэрку, адбіваюцца дачыненьні мастака з уладаю.
Апошняя вайна. Беларусь пад немцамі. Трэба неяк выжываць. Сталяр-краснадрэўнік застаўся бяз працы. І пры саветах жылося кепска, а пры фашыстах — зусім бяда. Каму вайной шыкоўная мэбля трэба? Думаў-маракаваў краснадрэўнік і прыдумаў. Надзеў пінжак, кашулю чыстую, боты наваксаваў і пайшоў праз пляц ва ўправу да самога бурмістра. Дзякуй Богу, знаёмыя, з аднаго мястэчка. Павіталіся-парукаліся, гарбаты з рафінадам папілі.
“А што калі самому Адольфу Гітлеру ў падарунак стол пісьмовы зрабіць. Прыгожы-прыгожы.Ты ж мяне ведаеш — магу...”
Бурмістар ня дурань быў, скеміў імгненна. Прыгадаў, як да вайны падарункі Сталіну з усіх канцоў СССР дасылалі. “Малайца”, — сказаў. І... пайшло-паехала. Як вынік, сам гаўляйтар пытаньне на кантролі трымаў. І ў бэрлінскіх газэтах напісалі, што беларускі народ адмысловы падарунак фюрэру рыхтуе. Далі майстру маркі, карткі, аўсвайс выпісалі, мукі насыпалі, цукру, солі, алею, какавы нямерана, дровы прывезьлі. Лепш, чым пры саветах зажыў чалавек.
Немцы ведалі, характар у беларуса памяркоўны, калі ўзяўся што рабіць, робіць грунтоўна, нясьпешна, тэхналёгію вытрымлівае. Дрэва выбірае, рэжа, сушыць на паддашшы, клей адмысловы гатуе... Што ні папросіць, усё краснадрэўніку даюць. Месяц за месяцам праходзяць, год за годам, шчыруе майстра. Прыйдзе начальства паглядзець — і прычапіцца няма да чаго, пасоўваецца праца. Ножкі гатовыя, тумбы, дзьверкі, палічкі, стальніца. Па ўсім стале, з усіх бакоў майстра арнамэнты, як на ручніках, аўтэнтычныя, з розных гатункаў драўніны клеіць. Прыгажосьць невымоўная! Такі стол ня сорам будзе і ў райхсканцэлярыі паставіць.
“Арнамэнты з бакоў, а ў сярэдзіне, дзе месца пустое, свастыку, як з жытнёвае саломкі складу”, — тлумачыў майстра. На трэці год працы, калі краснадрэўнік замест какавы пачак эрзацу атрымаў, то скеміў, скора саветы вернуцца. І пабег ноччу ў лес да партызанаў.
Камісару распавёў, што ёсьць амаль гатовы пісьмовы стол, шыкоўны, такі і ў Крамлі паставіць нясорамна. Камісар дурнем ня быў, дурнога кіраваць не паставяць, паслаў радыёграму ў штаб партызанскага руху самому Панцеляймону Кандратавічу Панамарэнку. Уладзе прапанова местачковага дзядзькі-краснадрэўніка спадабалася.
Уначы праз багну, праз пушчу несьлі партызаны на руках той недароблены стол, шкрабануць-падрапаць баяліся, а за партызанамі ішла ўся вялікая сям’я краснадрэўніка. І стала, як мае быць: сеў спэцыяльны самалёт на лясны аэрадром, паляцелі ў Маскву стол, краснадрэўнік і ўся яго сям’я. Там майстра і скончыў працу. На тым месцы, дзе ў вянку беларускіх арнамэнтаў свастыка плянавалася, заблішчэў лакам партрэт Сталіна.
Пераможцам-героем вярнуўся краснадрэўнік на Радзіму. І фашыстаў, і камуністаў падмануў самадзейны мастак. Выжыў сам, сям’ю ўратаваў, і сумленьня не запляміў, бо сваёй справай займаўся пры кожнай уладзе.
Дыплямаваныя мастакі таксама ў шапку ня спалі пад нямецкай акупацыяй — выжыць жа трэба. Вось да прыкладу, Валянцін Волкаў — народны мастак БССР і яго знакамітая карціна “Менск 3 ліпеня 1944 году”. Твор хрэстаматыйны, у школьных падручніках надрукаваны. У галоўнай музэйнай залі ўсю сьцяну тая карціна займала. Але абазнаныя людзі кажуць, што пісаць яе мастак пачаў задоўга да вызваленьня, ці не ад самага пачатку акупацыі...
Як толькі прыйшлі ў Менск немцы, прышрубаваў мастак да дзьвярэй майстэрні бліскучую масянжовую шыльдачку з гравіроўкай па-нямецку “Прафэсар жывапісу В.Волкаў”. І ня еў ён хлеб бяз масла, і ня піў гарбату бяз цукру, бо маляваў партрэты фашыстоўскіх афіцэраў у парадных мундзірах пры ўсіх узнагародах. Відаць, і па сёньня ў якім-небудзь Дармштаце ў баронскім замку, у галерэі побач з партрэтамі працы Дурэра і Гальбэйна вісіць сьціплы партрэт пэндзля беларускага мастака.
Партрэты-партрэтамі, але сапраўдны мастак мысьліць заўсёды маштабна, манумэнтальна, бачыць ня толькі сёньняшні, але і заўтрашні дзень. Зласьліўцы-зайздросьнікі сьцьвярджаюць, што на вялікай карціне вызваленьня Менску ад пачатку былі намаляваныя немцы, якіх кветкамі сустракаюць радасныя менчукі. А калі вярнуліся саветы, то карціна ў майстэрні Волкава ўжо стаяла тварам да сьцяны. І баяўся мастак, каб хто-небудзь дасьціпны не падлез і ня ўбачыў “вызваліцеляў”. Баяўся моцна, ведаў: літасьці ад улады не дачакаесься. І зрабіў ён тое, што мусіў зрабіць сапраўдны беларускі мастак. Не паліць жа карціну? Радасныя менчукі з кветкамі на палатне засталіся. І твары вызваліцеляў засталіся, і нават матацыклетка нямецкая. Адно форму вайскоўцам памяняў на савецкую, і зброю.
Але можа гэта насамрэч зайздросьнікі ўсё прыдумалі? Толькі чаму тады вызваліцелі з захаду ў сталіцу ўваходзяць?
Такіх прыкладаў мастакоўскіх паводзін можна згадаць шмат: і ў літаратуры, і ў журналістыцы, і ў тэатры. Хочацца мастаку жыць добра, і нічога з гэтым ня зробіш, і ня заўтра яму хочацца есьці, а сёньня палуднаваць. Вось таму ў нас безьліч карцін, кніжак, скульптур прысьвечаныя асобам і падзеям, якія да Беларусі дачыненьне маюць ускоснае і ўсе творы — шараговыя, другасныя. І згадваецца показка мастака-скульптара: “Якія грошы, такі і Ленін”.
Дзе цяпер той Ленін? Дзе тыя грошы? Дзе той скульптар? Адно показка засталася.
Пры ўсім пры гэтым не пакармі мастака — кіне ўладзе дагаджаць. І калі прапануюць у якім месцы больш, ён там і зьявіцца. А калі потым пачнуць зласьліўцы-зайздросьнікі папракаць, былыя грахі прыгадваць, беларускі мастак адкажа са сьціплай усьмешкай: “Неяк жа жыць-выжываць трэба было”. Вось і выжылі-дажыліся, маем, што нарабілі. Глядзім, чытаем, слухаем. І несьці цяжка, і кінуць шкада.
Але ня ўсё так кепска, як падаецца на першы погляд. Колькі ні кармі мастака, ён, як той воўк, у лес глядзіць. Ёсьць і карціны сапраўдныя, і паэзія, і проза зробленыя не таму, што іх улада замаўляла, а таму, што талент, як тое шыла, нават у мяху з грашыма не схаваеш.
