У 1921 годзе трапным стрэлам са свайго манліхера палясоўшчык Барталамей Шпаковіч забіў апошняга зубра ў Белавескай пушчы. Наўрад ці Шпаковіч пра гэта здагадваўся, калі націскаў на курок – а як даведаўся, дык, пэўне, ня надта засмуціўся. Падумаеш – зубр. Плакаць па ім, ці што. Яшчэ, мусіць, і ганарыўся, прыяцелям распавядаў. Фоткі паказваў. Паненкі вохкалі і прасілі падрабязнасьцяў. Невядома, ці чытаў Шпаковіч Гусоўскага – але гэтая паляўнічая ўдача аказалася быццам адмыслова прымеркаванай да чатырохсотай гадавіны стварэньня “Песьні пра зубра”, паэмы, напісанай у 1522 годзе. Сваім стрэлам палясоўшчык нібы паставіў кропку ў творы: пасьпявалі – і хопіць.
Вось так: цалкам магло здарыцца, што сёньня “Песьня пра зубра” чыталася б намі ўжо зусім інакш – як аповед пра дыназаўраў і мамантаў. І эмблемаю МАЗу быў бы ня горды пушчанскі асілак, а, напрыклад, бабёр. Але, як вядома, зубрам пашанцавала – ацалелых асобінаў, якіх у сьвеце заставалася ўсяго некалькі дзясяткаў, вырашылі ўратаваць ад зьнішчэньня. Зубр зноў пасяліўся ў Белавежы, не падазраючы, які ён люты зьвер, і зноў, як і чатырыста гадоў таму, “княжацкі ўказ пад пагрозай адказнасьці строгай не дазваляе зьнішчаць ні зубрыцаў, ні моладзь” – і гэтак далей. Ну, хіба што замежны турыст добра заплаціць князю валютай за магчымасьць пастраляць па зубрах. Адчуць сябе, так бы мовіць, пушчанскім супэрмэнам, “акунуцца ў атмасфэру сярэднявечча”.
Тытульны аркуш кракаўскага выданьня 1523 г.
І гэта ў пэўным сэнсе лягічна. Бо гісторыя стварэньня паэмы такая: апынуўшыся ў Рыме ў складзе пасольства ВКЛ, Мікола Гусоўскі, былы паляўнічы, чалавек з паэтычнай душой і вокам як прыцэл мушкета, трапіў неяк на бой быкоў. Цяпер гэтая забава называецца ў Італіі кальча, і ногі ў быкоў сталі нейкія задужа валасатыя – эвалюцыя, што паробіш – а тады проста побач з Ватыканам ладзілася карыда, і сам папа нічога ня меў супраць. Паназіраўшы за крывавай дзеяй, нехта з пасольскіх кажа: “Як у нас на зубрынай аблаве”. “Дакладна”, – пагаджаецца Мікола і распавядае, “як і ў нас у змаганьні зацятым адольваюць дужага зьвера”. Гусоўскага слухаюць з захапленьнем і не марудзячы даручаюць яму скласьці на лаціне паэму пра зуброў, каб прэзэнтаваць яе ў апостальскай сталіцы. Вывераны піяр-ход, які закліканы забіць ня толькі віртуальнага зубра, але і адразу некалькіх неабходных для пасольскай кухні зайцоў: будучая паэма мелася пацешыць мясцовых вяльможаў, заахвоціць іх да супрацоўніцтва, абудзіць у іх цікавасьць да далёкай “паўночнай” краіны і павагу да яе, абвергнуць недарэчныя міты – карацей, паслужыць рэкляме дзяржавы і зьнешнепалітычнай прапагандзе. Мяркую, меў рацыю Ўладзімер Арлоў, які ў аповесьці “Час чумы” кажа вуснамі пасла ВКЛ, які размаўляе з Гусоўскім: “Мы даўно адкрылі для сябе Захад, і даўно ўжо прысьпела пара паказацца на людзях самім”. Не сказаць, што Гусоўскі быў задаволены сваім сачыненьнем: “Лепш бы ты сам пісанінай, чытач мой, заняўся…” – але за справу бярэцца безь пярэчаньняў, бо нездарма яго ў пасольства ўзялі, мысьленьне ён мае дзяржаўнае.
Паштовая марка, 1996
Здрабнелі дзяржаўныя мужы за апошнія чатырыста гадоў… Уявім сабе, што дзеяньне адбываецца ў нашы дні. Супрацоўніку якой-небудзь з раскіданых па сьвеце чырвона-зялёных амбасадаў даручаюць тэрмінова напісаць для замежнікаў паэму пра Беларусь – па-ангельску. Ці наважыўся б хтосьці? Моцна сумняваюся. Безнадзейна. Ён бы і па-беларуску ня здолеў два радкі зрымаваць, гэты дыплямат праз два “п”, выпускнік акадэміі кіраваньня, лукамолец з вачыма прастытуткі і манерамі кішэннага злодзея. Вядома, можна было б пашукаць якога прафэсійнага паэта, здольнага ўзяцца за такую адказную справу – але ўсе паэты ці ў апазыцыі, ці ў эміграцыі. Ці наогул у турме. Можна, канечне, замовіць опус і білірубінаву, але ёсьць рызыка, што білірубінаў зноў сядзе на свайго любімага фаянсавага канька. Вось і даводзіцца цяперашнім пасольскім людзям задавальняцца стварэньнем вэрлібраў кшталту “Што для вас ня можа зрабіць консул РБ”. А Беларусь пачакае.
Зрэшты, сам Гусоўскі супраць моцнай рукі і рукавіцаў з вожыка нічога ня меў. Як і кожны паэт рэнэсансу, ён марыў пра добрую, цэнтралізаваную, магутную і справядлівую ўладу – наколькі ўлада наогул можа быць справядлівай. Князь Вітаўт у паэме – зубр найвышэйшай якасьці, хоць на выстаўку сельскагаспадарчую вядзі: і пра прыплод клапоціцца, і тэрыторыю дзе трэба пазначыць, і зубрыцаў у крыўду ня дасьць, і варожыя вантробы рагамі ўспароць ніколі ня супраць. Гусоўскі шчыра захапляецца ўладкаваньнем жывёльнага сьвету – у апісаньні паэта сьвет гэты паўстае нейкай ідэальнай фашыстоўскай дзяржавай, пераняць законы якой людзям было б няблага.
“Кожны ж – за гурт і за ўсіх, беспарадкаў – ніякіх.
Дужы са слабым уладай дзяліцца ня стане”...
“Права царова ў чародах на пашы і ў спрэчках
Даў яму вопыт, набыты магутнаю сілай,” –
піша паэт ці то пра зубра, ці то пра Вітаўта, а потым з уздыхам салютуе нашчадкам:
“Пад сонцам ніводнай хвіліны
Без барацьбы на зямлі не было і ня будзе”.
Зубр у Гусоўскага атрымліваецца сапраўднай пачварай. Хто яго ведае, магчыма, і насамрэч цяперашнія зубры жахліва дэградавалі празь нейкі цьмяны капрыз прыроды – бо яны ж проста бледныя копіі колішніх монстраў, кастраты і карлікі, пародыі на былых крыважэрных волатаў. Спачатку Гусоўскі спасылаецца на Плінія: “Лютасьцю, злосьцю і сілай роўнага зьверу ня знойдзеш лясному асілку”. А потым і сам апісвае крыважэрнасьць зубра – ад аднаго позірку гэтага монстра разрываюцца сэрцы некаторых надта ўжо ўражлівых паляўнічых. Васіліск, а не парнакапытнае. А можа, гэта перакладнік нешта наблытаў? Кажуць, што чытаць трэба пераклад Шатона, які адзіны здолеў прыручыць элегічны двуверш. Але ў мяне Семяжон. У прадмове перакладчык мераецца зь немцамі бібліямі і такарнымі станкамі і палохае чытача, каб не спадзяваўся асабліва на добрую чытанку, рознымі суворымі сэнтэнцыямі:
“Пагоня за вонкавай, літаральнай дакладнасьцю дае самыя згубныя вынікі… “
Часам сапраўды ствараецца ўражаньне, што ў “Песьні пра зубра” паэт піша пра нейкую іншую жывёлу. У гісторыі бывалі выпадкі, калі леў станавіўся сланом, а Нямеччына – Бізоніяй. Але ўсё вяртаецца на свае месцы, калі Гусоўскі мімаходзь кідае:
“Зубр для людзей не страшны, не чапай – не зачэпіць”.
Нашто ж было чапаць зубра? Я ні ў якім выпадку не хачу мераць людзей ХVI стагодзьдзя сёньняшнімі меркамі (пагатоў мы ім, як высьветлілася, шмат у чым прайграем) – але рэч у жорсткасьці тагачаснага сьвету, хай гэта і была зара гуманізму. Гусоўскі з асалодай апісвае паляваньне на зубра, апісаньне яго займае большую частку паэмы – і ў гэтым паляваньні больш высакароднасьці, чым у стрэле Шпаковіча ці рымскай карыдзе, але менш, чым у сумленнай дуэлі. Больш сэнсу, чым у братазабойчай вайне, якую так ненавідзіць Гусоўскі, але менш, чым у адным зубрыным воку, якое наліваецца крывёй, калі бачыць сваіх крыўдзіцеляў. Паляваньне на зубра было для суайчыньнікаў Гусоўскага перадусім спортам – забойствам зуброў яны імкнуліся давесьці сабе і толькі сабе, што яны валадары прыроды. Ці можа забойства быць спортам? Толькі для нясьпелых, маладых драпежнікаў, якія толькі вучацца змагацца за сваё месца пад сонцам. Менавіта такімі і ўяўляе сваіх суайчыньнікаў Гусоўскі:
“Мы яшчэ дзеці ў сьвеце хрышчоных і верым у казкі”.
Ня ведаю, як у каго, а ў мяне апісаньне паляваньня абуджае спагаду да зьвера. Тое, што робіць зь няшчасным паляўнічым зубр, цешыць – за зубра перажываеш і радуешся гэтаксама, як калі чытаеш пра посьпехі чачэнскіх інсургентаў: зьбітыя імі верталёты і падарваныя танкі. Паўстанцкая тэма тут дарэчы – Гусоўскі, мусіць, першы ў беларускай літаратуры выявіў партызанскую сутнасьць беларускага лесу. Але жорсткасьці ў паэме хапае і без удзелу зубра. “Чым растлумачыць сілу, што ў нас надаецца замовам і травам, песьні і магіі слова?” – з трывогай пытаецца аўтар, заклапочаны нязводным паганствам сваёй фармальна хрысьціянскай краіны. Гусоўскі даволі падрабязна апісвае, як абыходзіцца сьвет хрышчоных з падазронымі асобамі: топіць і спальвае жыўцом. І дадае:
“Верце, у нас, у Літве, гэта ўсё – рэчаіснасьць”.
Гэта недвухсэнсоўнае пасланьне рымскім чытачам. Маўляў, апостальская сталіца можа стаць спакойна, усё пад кантролем.
Вокладка выданьня 1980
Я разумею, што тым, для каго я сьпяваю, праўда за ўсё даражэй… Так піша паэт-паляўнічы. Але ці можна стаць кітайцам, паглядзеўшы фільм з Брусам Лі? Ці здольны наогул літаратурны твор распавесьці праўду пра краіну? Ці зрабіла гэта “Песьня пра зубра” – або зь яе пачалася тая чарада абсалютна памылковых, фальшывых уяўленьняў Заходняй Эўропы пра Ўсходнюю як пра край жорсткі і не падлеглы разуменьню, край, ад якога лепш трымацца як мага далей (што не выключае ні спачуваньня, ні цікавасьці – да пэўнай мяжы). Але барані божа лічыць яе сваёй, гэтую рэзэрвацыю зуброў, кірыліцы і рускай мафіі. Бо яно ж як: карыда ў Рыме – гэта не вам ня дзікае паляваньне ў пушчы, гэта культурная спадчына. А ва ўсялякіх Вайсрусляндаў і Ўкраінаў лёс такі – купляць візы, прыяжджаць да цывілізаваных народаў і цешыць іх страшнымі байкамі. І Niccolo Hussoviani вашага не было нават у пасольскім штаце…
У канцы паэмы Гусоўскі піша мараль – куды ж безь яе. Як спагадлівы доктар, ён выпісвае на лаціне рэцэпт тым, хто ўжо набавіўся з зубрамі і хоча ісьці далей. Спынім забойствы. Пастырам будзь па-над паствай. Бі ў сваё звонкае слова, кніжнік. Бог ня выдасьць, зубр не парве – можа, і адгукнецца.
