(Вячаслаў Ракіцкі: ) “Lutum non omnia finit — сьмерць не канец, казалі старажытныя рымляне. І з гэтым пагаджаецца бальшыня міталёгіяў і рэлігіяў. Але што адбываецца пасьля чалавечага існаваньня? Здагадка пра тое аказалася аднолькавай ва ўсіх канцах гэтага сьвету. Пасьмяротнае быцьцё ўсюды біпалярнае — цемра і сьвятло, пакуты і асалода, узнагарода і пакараньне. Але чаму чалавецтва спынілася менавіта на такой формуле ці ідэі? Што тут аказалася першасным — пранікнёнасьць, якая важнейшая за асабісты досьвед, альбо мроя, укладзеная ў нас самім Богам-Творцам? Рэальнае цяпер адно — як бы глыбока ні сягалі мы ў гісторыю, колькі б міталёгіяў ні гарталі, перад намі паўстануць вэрсіі адной і той жа мадэлі”.
(Тацяна Валодзіна: ) “Яшчэ ў Гамэравых паэмах закладзеная палярызаваная мадэль сьвету, што ўлучае ў сябе Элізіюм і Аід — дзьве формы вечнага жыцьця, што чакалі чалавека. Пройдуць першыя стагодзьдзі хрысьціянства, і чалавек спыніцца перад альтэрнатывай: рай альбо пекла. У пазьнейшай міталёгіі беларусаў, як і іншых народаў сьвету, зямля паўстае цэнтральным складнікам трыяды “рай — зямля — пекла”. Але ў тыя даўнія міталягічныя часы, калі грэшных людзей яшчэ і не было, існаваў адзіны замагільны сьвет — вырай”.
(Ракіцкі: ) “Для нас сёньня вырай — гэта тое месца, куды адлятаюць птушкі...”
(Валодзіна: ) “І паўзуць увосень — на Ўзьвіжаньне — зьмеі. Атрымліваем, вырай акаляе нас і зьверху, на поўдні, і зьнізу, пад зямлёю. Дый згадаем казкі — нашу закадаваную міталёгію. Памятаеце, трапляе герой у падземнае царства, а выносіць яго адтуль на сьпіне ніхто іншы, як птушка. Выходзіць, вырай наўкола, ён замыкаецца на Ўзьвіжаньне, а на Саракі адмыкае яго пчолка альбо птушачка і выпускае птушыныя выраі на зямлю. Злучэньне раю зямнога — выраю і раю нябеснага ёсьць характэрнай рысай беларускай міталёгіі.
“Бог сатварыў сьвет і людзей. Людзям Бог зрабіў вельмі гожы рай. Людзі там і жылі, пакуль не саграшылі. Рай — гэта такі сад, у каторым заўжды шмат усяго, што толькі душа прымае. Першыя людзі жылі там вальготна да радасна, бы тыя птушкі. Там было цёпла, бо заўжды стаяла лета. Як людзі саграшылі да пашлі скітацца па сьвету, дык яны вельмі ўбіваліся, што згубілі сваю долю, загубілі райску жытку. Самы рай Бог аддаў птушкам, каб ён дарам не пуставаў, бо, ведамо, і самая гожая пустка робіцца сумнаю. А людзі ўсё прасілі Бога, каб ён зноў вярнуў іх у рай. Бог абяцаў ім, што калі яны ня будуць грашыць, то па сьмерці пойдуць у рай і будуць жыць зь ім разам”.
У старадаўняй традыцыі пекла ў сучасным разуменьні проста не існавала. Усе нябожчыкі бачыліся продкамі, атрымлівалі сваю долю пашаны, але існавалі на тым сьвеце ці ня разам”.
(Ракіцкі: ) “Ну, а пекла — якім уяўляў яго беларус і чаму баяўся?”
(Валодзіна: ) “Уяўленьні аб начыньні пекла ў значнай ступені абумоўленыя хрысьціянскай традыцыяй. Амаль усюды ў якасьці асноўнага атрыбуту пекла прысутнічае агонь.
“Там чарты ў вялізарных катлох у смале вараць душы грэшных людзей. Душы гараць, мучацца, але ніколі ня могуць згарэць, бо ўжэ так Бог даў, каб чалавек пакутваў за свае грахі”.
Згодна зь біблейскай трактоўкай, гэта асаблівы пякельны агонь — агонь гневу Божага, які карае за самыя розныя дрэнныя ўчынкі. З народных апавяданьняў можна даведацца, што самыя вялікія грэшнікі будуць варыцца ў смале, a менш грэшныя — пакутаваць y даліне сьлёз.
“Таго, хто на етым сьвеце першы пачынаў біцца, чэрці рана i ўвечары сякуць лазою... хто абгаварваў да паскудзіў славу добрых людзей, там ходзіць зь пішчыкам на языку... Брахун ходзіць з высалапленым языком i зьвязанымі рукамі назад, за язык кусаюць авады, камары i мухі, a ён ня можа ні адагнаць заедзі, ні захаваць языка. П’яніца п’е смалу... Гультай ляжыць голы пад варацьмі замест падваротніцы. Хто што ўкраў, на том свеце мусіць у зубах насіць, а хто ўкрадзе пярсьцёнак альбо голку, то на том сьвеце мусіць праз вуха голкі або праз пярсьцёнак пралезьці”.
(Ракіцкі: ) “І, як вядома са шматлікіх аповедаў і малюнкаў, гаспадараць у пекле чэрці. Што адметнага тут у беларускіх паданьнях?”
(Валодзіна: ) “Паводле сьведчаньняў Мікалая Нікіфароўскага, у пекле дзейнічае адмысловы кантынгент нячысьцікаў — пякельнікі, якія спалучаюць сабачыя і казьліныя рысы, ня маюць поўсьці, высалапленым языком і праз ноздры абліваюць грэшнікаў расплаўленаю смалой і серай. Перад тым як аказацца прыстаўленымі да сваёй дзейнасьці, пякельнікі былі вольнымі нячысьцікамі, але праз чартоўскія няздатнасьці (калецтва, дуркаватасьць) іх саслалі ў пекла. Таму і для саміх чарцей пекла — свайго роду выгнаньне”.
(Ракіцкі: ) “Няма як абмінуць і цэнтральнай пякельнай постаці — самога Люцыпара. Ва ўсясьветнай культуры ягоны вобраз увасабляе найбольш фундамэнтальныя, генэтычныя ўяўленьні пра носьбіта зла, у аснове сваёй узятыя зь Бібліі. Якім аказаўся гэты вобраз у народным, аптымістычным у сваёй аснове, сьветаглядзе?”
(Валодзіна: ) “У беларусаў Люцыпар, Анчыпар, Ніцыпар (і як яго ні звалі!) — гэта першы, старшы анёл, які адпаў ад Бога і быў скінуты на зямлю ці ў тое ж самае пекла. Ён самы старэйшы, галоўны нячысьцік. У пекле, за дванаццацьцю дзьвярыма, прыкаваны дванаццацьцю ланцугамі да слупа, Люцыпар б’ецца, імкнучыся вырвацца на зямлю. Штомесяц разбураецца кожная з гэтых перашкодаў, але паўночны велікодны звон вяртае іх на свае месцы. Знакі яго ўлады — жалезная карона, прыбітая да чэрапа цьвікамі, і нешта накшталт вілаў у правай руцэ. Страшна! Але беларус знаходзіць для апісаньня і пекла зь яго ўладаром тонкія іранічныя штрыхі й ненавязьлівую дыдактыку. Прыкладам, у адным з апавяданьняў трапляе Семка на пякельны сход нячысьцікаў і хваробаў:
“Ачухаўся Семка й бачыць, што зь дзіркі вылазіць такая страшная нечысь, што ня можна й сказаць. А чэрці ўсялякага калібру вядуць гэтую нечысь пад рукі, шапкуюць, услугоўваюць, от не раўнуючы бы архірэя. Дагадаўся Семка, што гэто, мабуць, сама старшы чорт Ніцыпар. Ось Ніцыпар узабраўся на кучу з чалавечых касьцей да й усеўса бы пан на крэсьле. Пасьля абраньня хваробай над хваробамі нікога іншага як П’янства запішчалі, захрыпалі ўсе чарты з хваробамі, сталі віншаваць п’янство ды такі паднялі гоман, што дол расступіўса, і ўсе яны паляцелі чорт ведае куды”.
(Ракіцкі: ) “Ведама, што каталіцкая царква з дванаццатага стагодзьдзя вылучае акрамя раю і пекла яшчэ і чысьцец як пераходнае месца. Наколькі прыжыліся такія вераваньні ў народзе?”
(Валодзіна: ) “Прамых легендаў не сустракаецца, але ўзьдзеяньне ўяўленьняў пра чысьцец назіраецца ў тых паданьнях, дзе пекла лякалізуецца на першым, самым нізкім зь сямі нябёсаў небе, адкуль душа можа вырвацца ў рай. Адметныя і вельмі старажытныя, дахрысьціянскія запісы, калі рай і пекла як бы мяжуюць між сабою, і чалавек пасьля сьмерці будзе сам пераходзіць зь зямлі ў вырай. А шлях гэты ўяўляецца ў выглядзе воласа (і таму на Палесьсі забараняюць кідаць валасы абы-дзе, іх трэба затыкаць у шчыліны між сьценамі) альбо проста кладкі. Грэшныя душы зрываюцца і падаюць у прорву, а праведныя пераходзяць на неба”.
(Ракіцкі: ) “Як вынікае, такія паданьні паказваюць ня толькі на разьмешчанасьць раю і пекла побач, але і як бы выключаюць больш вядомую хрысьціянскую вэрсію Страшнага суду. Хто ж тады вырашае — дзе месца душы?”
(Валодзіна: ) “Крытэр трапляньня ў рай альбо пекла ў паданьнях апошніх двух-трох стагодзьдзяў — наяўнасьць хрысьціянскіх грахоў. Канчатковы прысуд выносіцца ў час Страшнага суду, дзе кожны зачытае рэестар сваіх учынкаў і атрымае ад Бога прысуд. Але трапіць у пекла можна і бяз Божага рашэньня — прадаўшы душу чорту ці зашмат саграшыўшы, тады нячысьцікі падхопяць душу адразу пасьля сьмерці. Як уваход у пекла бачыліся і гэтак званыя чортавы вокны ў балотах.
Варта адзначыць і адметныя беларускія ўяўленьні пра пекла. Запісваюцца паданьні, згодна зь якімі зямля нацягнутая як скура над вадою, а ў гэтай вадзе на самым дне і ёсьць пекла. А на Гарадзеншчыне верылі, што пекла — “агромніста гара на канцы света”. У цэлым такія запісы яшчэ раз вяртаюць да старажытнага ўяўленьня пра той сьвет, што акаляе чалавека з усіх бакоў і нават месьціцца ў ім самім”.
(Ракіцкі: ) “У нашых гутарках мы неаднаразова паўтаралі, што чалавек — гэта мінікосмас з усімі яго складнікамі, гэта праекцыя Сусьвету. Але тады і ў чалавечым целе адшукалася б пекла, і рай?”
(Валодзіна: ) “Безумоўна. Дыяганальлю “рай — пекла” ў структуры цела становіцца пара “твар — азадак”. Фактычна азадак — процiлегласьць твару, сярод значэньняў якога матывы адкрытасьцi, чысьцiнi, бачнасьцi. Народная традыцыя і царкоўная мiстыка азадак чалавека як “твар наадварот” устойлiва зьвязвала зь пякельнымi сiламi. У сярэднявеччы верылi, што д’ябал ставiў свае знакi на ягадзiцах, а ў пратаколах iнквiзыцыi нярэдкiя зьвесткi пра грэшнiкаў i чараўнiц, што цалуюць азадак Люцыпару. Абсцэнныя выразы тыпу “iдзi ў зад” раней мелi магiчны сэнс, бо адсылалi фактычна на той сьвет цi, больш дакладна, у пекла”.
(Ракіцкі: ) “Гэта, так бы мовіць, чалавек зьнешні. А чалавек як адзінства душы і цела?”
(Валодзіна: ) “Вядомая дыхатамія душы як божага, райскага пачатку і матэрыяльнага цела як пякельнага нізу. Але яна ня сталася распрацаванай. Выразным ёсьць тое, што самае страшнае пекла — тое, што ўнутры кожнага з нас, пекла, якім можа стаць нашае сумленьне, душа і нават сэрца”.
(Ракіцкі: ) “Ідэя рая і пекла — не чалавечае вынаходніцтва, яна не прагматычная, а анталягічная. Гэта — вынік развагаў пра жыцьцё як свабоду волі й свабоду выбару. У гэтым сэнсе рай і пекла — толькі адлюстраваньне дабра і зла, між полюсаў якіх месьціцца ўсё наша жыцьцё”.
(Тацяна Валодзіна: ) “Яшчэ ў Гамэравых паэмах закладзеная палярызаваная мадэль сьвету, што ўлучае ў сябе Элізіюм і Аід — дзьве формы вечнага жыцьця, што чакалі чалавека. Пройдуць першыя стагодзьдзі хрысьціянства, і чалавек спыніцца перад альтэрнатывай: рай альбо пекла. У пазьнейшай міталёгіі беларусаў, як і іншых народаў сьвету, зямля паўстае цэнтральным складнікам трыяды “рай — зямля — пекла”. Але ў тыя даўнія міталягічныя часы, калі грэшных людзей яшчэ і не было, існаваў адзіны замагільны сьвет — вырай”.
(Ракіцкі: ) “Для нас сёньня вырай — гэта тое месца, куды адлятаюць птушкі...”
(Валодзіна: ) “І паўзуць увосень — на Ўзьвіжаньне — зьмеі. Атрымліваем, вырай акаляе нас і зьверху, на поўдні, і зьнізу, пад зямлёю. Дый згадаем казкі — нашу закадаваную міталёгію. Памятаеце, трапляе герой у падземнае царства, а выносіць яго адтуль на сьпіне ніхто іншы, як птушка. Выходзіць, вырай наўкола, ён замыкаецца на Ўзьвіжаньне, а на Саракі адмыкае яго пчолка альбо птушачка і выпускае птушыныя выраі на зямлю. Злучэньне раю зямнога — выраю і раю нябеснага ёсьць характэрнай рысай беларускай міталёгіі.
“Бог сатварыў сьвет і людзей. Людзям Бог зрабіў вельмі гожы рай. Людзі там і жылі, пакуль не саграшылі. Рай — гэта такі сад, у каторым заўжды шмат усяго, што толькі душа прымае. Першыя людзі жылі там вальготна да радасна, бы тыя птушкі. Там было цёпла, бо заўжды стаяла лета. Як людзі саграшылі да пашлі скітацца па сьвету, дык яны вельмі ўбіваліся, што згубілі сваю долю, загубілі райску жытку. Самы рай Бог аддаў птушкам, каб ён дарам не пуставаў, бо, ведамо, і самая гожая пустка робіцца сумнаю. А людзі ўсё прасілі Бога, каб ён зноў вярнуў іх у рай. Бог абяцаў ім, што калі яны ня будуць грашыць, то па сьмерці пойдуць у рай і будуць жыць зь ім разам”.
У старадаўняй традыцыі пекла ў сучасным разуменьні проста не існавала. Усе нябожчыкі бачыліся продкамі, атрымлівалі сваю долю пашаны, але існавалі на тым сьвеце ці ня разам”.
(Ракіцкі: ) “Ну, а пекла — якім уяўляў яго беларус і чаму баяўся?”
(Валодзіна: ) “Уяўленьні аб начыньні пекла ў значнай ступені абумоўленыя хрысьціянскай традыцыяй. Амаль усюды ў якасьці асноўнага атрыбуту пекла прысутнічае агонь.
“Там чарты ў вялізарных катлох у смале вараць душы грэшных людзей. Душы гараць, мучацца, але ніколі ня могуць згарэць, бо ўжэ так Бог даў, каб чалавек пакутваў за свае грахі”.
Згодна зь біблейскай трактоўкай, гэта асаблівы пякельны агонь — агонь гневу Божага, які карае за самыя розныя дрэнныя ўчынкі. З народных апавяданьняў можна даведацца, што самыя вялікія грэшнікі будуць варыцца ў смале, a менш грэшныя — пакутаваць y даліне сьлёз.
“Таго, хто на етым сьвеце першы пачынаў біцца, чэрці рана i ўвечары сякуць лазою... хто абгаварваў да паскудзіў славу добрых людзей, там ходзіць зь пішчыкам на языку... Брахун ходзіць з высалапленым языком i зьвязанымі рукамі назад, за язык кусаюць авады, камары i мухі, a ён ня можа ні адагнаць заедзі, ні захаваць языка. П’яніца п’е смалу... Гультай ляжыць голы пад варацьмі замест падваротніцы. Хто што ўкраў, на том свеце мусіць у зубах насіць, а хто ўкрадзе пярсьцёнак альбо голку, то на том сьвеце мусіць праз вуха голкі або праз пярсьцёнак пралезьці”.
(Ракіцкі: ) “І, як вядома са шматлікіх аповедаў і малюнкаў, гаспадараць у пекле чэрці. Што адметнага тут у беларускіх паданьнях?”
(Валодзіна: ) “Паводле сьведчаньняў Мікалая Нікіфароўскага, у пекле дзейнічае адмысловы кантынгент нячысьцікаў — пякельнікі, якія спалучаюць сабачыя і казьліныя рысы, ня маюць поўсьці, высалапленым языком і праз ноздры абліваюць грэшнікаў расплаўленаю смалой і серай. Перад тым як аказацца прыстаўленымі да сваёй дзейнасьці, пякельнікі былі вольнымі нячысьцікамі, але праз чартоўскія няздатнасьці (калецтва, дуркаватасьць) іх саслалі ў пекла. Таму і для саміх чарцей пекла — свайго роду выгнаньне”.
(Ракіцкі: ) “Няма як абмінуць і цэнтральнай пякельнай постаці — самога Люцыпара. Ва ўсясьветнай культуры ягоны вобраз увасабляе найбольш фундамэнтальныя, генэтычныя ўяўленьні пра носьбіта зла, у аснове сваёй узятыя зь Бібліі. Якім аказаўся гэты вобраз у народным, аптымістычным у сваёй аснове, сьветаглядзе?”
(Валодзіна: ) “У беларусаў Люцыпар, Анчыпар, Ніцыпар (і як яго ні звалі!) — гэта першы, старшы анёл, які адпаў ад Бога і быў скінуты на зямлю ці ў тое ж самае пекла. Ён самы старэйшы, галоўны нячысьцік. У пекле, за дванаццацьцю дзьвярыма, прыкаваны дванаццацьцю ланцугамі да слупа, Люцыпар б’ецца, імкнучыся вырвацца на зямлю. Штомесяц разбураецца кожная з гэтых перашкодаў, але паўночны велікодны звон вяртае іх на свае месцы. Знакі яго ўлады — жалезная карона, прыбітая да чэрапа цьвікамі, і нешта накшталт вілаў у правай руцэ. Страшна! Але беларус знаходзіць для апісаньня і пекла зь яго ўладаром тонкія іранічныя штрыхі й ненавязьлівую дыдактыку. Прыкладам, у адным з апавяданьняў трапляе Семка на пякельны сход нячысьцікаў і хваробаў:
“Ачухаўся Семка й бачыць, што зь дзіркі вылазіць такая страшная нечысь, што ня можна й сказаць. А чэрці ўсялякага калібру вядуць гэтую нечысь пад рукі, шапкуюць, услугоўваюць, от не раўнуючы бы архірэя. Дагадаўся Семка, што гэто, мабуць, сама старшы чорт Ніцыпар. Ось Ніцыпар узабраўся на кучу з чалавечых касьцей да й усеўса бы пан на крэсьле. Пасьля абраньня хваробай над хваробамі нікога іншага як П’янства запішчалі, захрыпалі ўсе чарты з хваробамі, сталі віншаваць п’янство ды такі паднялі гоман, што дол расступіўса, і ўсе яны паляцелі чорт ведае куды”.
(Ракіцкі: ) “Ведама, што каталіцкая царква з дванаццатага стагодзьдзя вылучае акрамя раю і пекла яшчэ і чысьцец як пераходнае месца. Наколькі прыжыліся такія вераваньні ў народзе?”
(Валодзіна: ) “Прамых легендаў не сустракаецца, але ўзьдзеяньне ўяўленьняў пра чысьцец назіраецца ў тых паданьнях, дзе пекла лякалізуецца на першым, самым нізкім зь сямі нябёсаў небе, адкуль душа можа вырвацца ў рай. Адметныя і вельмі старажытныя, дахрысьціянскія запісы, калі рай і пекла як бы мяжуюць між сабою, і чалавек пасьля сьмерці будзе сам пераходзіць зь зямлі ў вырай. А шлях гэты ўяўляецца ў выглядзе воласа (і таму на Палесьсі забараняюць кідаць валасы абы-дзе, іх трэба затыкаць у шчыліны між сьценамі) альбо проста кладкі. Грэшныя душы зрываюцца і падаюць у прорву, а праведныя пераходзяць на неба”.
(Ракіцкі: ) “Як вынікае, такія паданьні паказваюць ня толькі на разьмешчанасьць раю і пекла побач, але і як бы выключаюць больш вядомую хрысьціянскую вэрсію Страшнага суду. Хто ж тады вырашае — дзе месца душы?”
(Валодзіна: ) “Крытэр трапляньня ў рай альбо пекла ў паданьнях апошніх двух-трох стагодзьдзяў — наяўнасьць хрысьціянскіх грахоў. Канчатковы прысуд выносіцца ў час Страшнага суду, дзе кожны зачытае рэестар сваіх учынкаў і атрымае ад Бога прысуд. Але трапіць у пекла можна і бяз Божага рашэньня — прадаўшы душу чорту ці зашмат саграшыўшы, тады нячысьцікі падхопяць душу адразу пасьля сьмерці. Як уваход у пекла бачыліся і гэтак званыя чортавы вокны ў балотах.
Варта адзначыць і адметныя беларускія ўяўленьні пра пекла. Запісваюцца паданьні, згодна зь якімі зямля нацягнутая як скура над вадою, а ў гэтай вадзе на самым дне і ёсьць пекла. А на Гарадзеншчыне верылі, што пекла — “агромніста гара на канцы света”. У цэлым такія запісы яшчэ раз вяртаюць да старажытнага ўяўленьня пра той сьвет, што акаляе чалавека з усіх бакоў і нават месьціцца ў ім самім”.
(Ракіцкі: ) “У нашых гутарках мы неаднаразова паўтаралі, што чалавек — гэта мінікосмас з усімі яго складнікамі, гэта праекцыя Сусьвету. Але тады і ў чалавечым целе адшукалася б пекла, і рай?”
(Валодзіна: ) “Безумоўна. Дыяганальлю “рай — пекла” ў структуры цела становіцца пара “твар — азадак”. Фактычна азадак — процiлегласьць твару, сярод значэньняў якога матывы адкрытасьцi, чысьцiнi, бачнасьцi. Народная традыцыя і царкоўная мiстыка азадак чалавека як “твар наадварот” устойлiва зьвязвала зь пякельнымi сiламi. У сярэднявеччы верылi, што д’ябал ставiў свае знакi на ягадзiцах, а ў пратаколах iнквiзыцыi нярэдкiя зьвесткi пра грэшнiкаў i чараўнiц, што цалуюць азадак Люцыпару. Абсцэнныя выразы тыпу “iдзi ў зад” раней мелi магiчны сэнс, бо адсылалi фактычна на той сьвет цi, больш дакладна, у пекла”.
(Ракіцкі: ) “Гэта, так бы мовіць, чалавек зьнешні. А чалавек як адзінства душы і цела?”
(Валодзіна: ) “Вядомая дыхатамія душы як божага, райскага пачатку і матэрыяльнага цела як пякельнага нізу. Але яна ня сталася распрацаванай. Выразным ёсьць тое, што самае страшнае пекла — тое, што ўнутры кожнага з нас, пекла, якім можа стаць нашае сумленьне, душа і нават сэрца”.
(Ракіцкі: ) “Ідэя рая і пекла — не чалавечае вынаходніцтва, яна не прагматычная, а анталягічная. Гэта — вынік развагаў пра жыцьцё як свабоду волі й свабоду выбару. У гэтым сэнсе рай і пекла — толькі адлюстраваньне дабра і зла, між полюсаў якіх месьціцца ўсё наша жыцьцё”.
