Дык і мы сёньня, кідаючы зерне вольнага слова з вольнага сьвету да Вас, дарагія суродзічы, таксама пачнем з таго, што нас жывіць і творыць, з чаго наш пачатак і наш канец”.
Гэтыя словы прагучалі ў эфіры дваццатага траўня 1954 году ў першай перадачы радыёстанцыі “Вызваленьне”. Напісаў іх і прачытаў рэдактар Пётра Сыч. Былы сталінскі вязень, герой бітвы пад Монтэ-Касіна. Празь некалькі дзяржаўных межаў ляцеў ягоны голас на кароткіх хвалях да Беларусі. У тым ліку і да вёскі Батурына, дзе засталася ягоная сям’я. Пятра Сыча арыштавалі ў 1939-м, калі ягонай малодшай дачцэ Браніславе было ўсяго два гады. Але чыя яна дачка, савецкая ўлада не давала жанчыне забыцца ўсё жыцьцё. Высокая, статная старая сустракае мяне на парозе сваёй хаты.
Карэспандэнт: “А што пра яго мама расказвала? Што гэта быў за чалавек?”
Браніслава: “Мама мала што пра яго расказвала. Яна яго моцна кахала. Але мы жылі на вулкане. Да нас з Масквы КГБ прыяжджала бясконца. Я нават паехала на цаліну. І туды яны прыяжджалі. Кагэбісты”.
Карэспандэнт: “Вы былі пастаянна пад кантролем”.
Браніслава: “Так. Пайду ў ягады — такое адчуваньне, што за мной нехта сочыць. Усё жыцьцё баяліся. Прыедуць яны, пад дыктоўку пісьмы прымушалі пісаць. Каб вяртаўся. Што мы чакаем. Што мы добра жывем. Такія дыктоўкі былі з КГБ. Мы лічым — месяц, два, восем. Ня прыйдуць. Не. Яўляюцца”.
Карэспандэнт: “А вы ня слухалі радыё “Свабода” тады, у 50-я? Каб пачуць бацькаў голас?”
Браніслава: “Ня слухала. У нас нічога не было, акрамя чорнай талеркі”.
Вёска Батурына — гэта дзясятак хат на маляўнічых пагорках блізу Даўгінаўскага тракту. Тут дажываюць свой нялёгкі век некалькі пэнсіянэраў. Галоўная бяда маленькіх вёсак, як і ў часы акупацыі, — гэта неабароненасьць перад усялякімі прайдзісьветамі. Таму і чужакоў тут сустракаюць насьцярожана. Як сустрэў мяне апошні старажыл-батурынец, клясычны стары калгасьнік няпэўнага веку.
Стары: “Усякія людзі ходзяць цяперака. Купі-прадай. Як самі сябе называюць, малдаване”.
Карэспандэнт: “А што яны прадаюць?”
Стары: “Усякае г***. Такую сумку нясе, можа, пустую. Глядзіць, каб у цябе што ўкрасьці. Заскочыць на двор. Калі ты стары, слабаваты. У мяне раз у хаце біліся. “Купі куртку”. Я кажу: “Нашто мне твая куртка? Не, братка”. За мяшок і за дзьверы. А ён біцца да мяне. І ў хаце схапіліся. Канечне, мяне ён павале. Мне восьмы дзясятак. Жонка кажа: “А што, калі б ён табе нажом у жывот?” Сеў у машыну і паехаў”.
Пры размове пра родную вёску стары як быццам крыху вырастае. Выпростваецца, у вачах мігціць шляхецкі гонар.
Стары: “Батурына — гэта Батурына. Ішоў калісьці Батура, палкаводзец. І ён тут стаяў. Пабудаваў касьцёл. Тут быў шумны горад. І ад яго імя пайшло”.
Карэспандэнт: “Дык вы ў каралеўскім месьце”.
Стары: “Так. Ён тут спыняўся”.
Карэспандэнт: “А колькі людзей жыве ў вёсцы сёньня?”
Стары: “З мужыкоў я адзін”.
Карэспандэнт: “А вы ведаеце, што ў нас выбары будуць восеньню?”
Стары: “Выбары кожны год будуць. Адзін будзе паміраць, другога выбіраць. Рабочаму няма розьніцы, які пан. Ці будзе пан, ці дырэктар. Якая розьніца? У яго склады, у яго ключы. Калі ты падабаесься, паставяць замам. Дырэктар падпарадкоўваецца толькі першаму сакратару. У яго сакратар і начальнік міліцыі. Як цяпер гавораць, сілавая структура. Могуць табе прышыць артыкул, які хочаш. Калі слова скажаш ня ўмеючы. Морду выб’юць і калекам зробяць”.
Вось такая простая сялянская праўда. Яе не зьмянілі ні пасьляпрыгонныя стагодзьдзі, ні польская вольніца, ні гады незалежнасьці. Каго б паны ні выбралі — мужыку ад таго лягчэй ня будзе. Вы спытаеце, а як сюды ўпісваецца любоў да пана Лукашэнкі? Стары батурынец выдае вельмі вобразны адказ.
Стары: “Як выбіраліся, так і выбіраюцца. У каго ёсьць сіла, ёсьць грошы, шмат сяброў добрых, сілавая структура, ён ня пойдзе са мной кароў пасьвіць. Ці возьме лапату і будзе капаць? Толькі ў турме! Толькі там ён будзе рабіць, што скажуць”.
Вось так. Пан Лукашэнка добры ўжо тым, што толькі ён можа пасадзіць іншых паноў у астрог.
Марыя Гадлеўская, 80-гадовая сялянка, усё жыцьцё жыве ў Батурыне. І дзяцінства яе скончылася, як у многіх батурынцаў, у верасьні 39-га.
Марыя: “Ішлі саветы на Польшчу. Гэта помню добра. Тут была школа. Там была застава. Там быў касьцёл. Была вёска, але немцы спалілі. Мы ўцяклі ў лес. А то б згарэлі ўсе”.
Карэспандэнт: “А за што?”
Марыя: “Тут быў адзін. Ён меў сувязь з паліцыяй. А партызаны таго не любілі. Партызаны ўзарвалі яго дом. Ён уцёк. А партызаны пасьля выбілі ўсю сям’ю”.
Карэспандэнт: “Дзяцей?”
Марыя: “Дзяцей. Жонку. Трох дзевак, дзяўчаты ладныя былі. А ён — па сёньняшні дзень ніхто ня ведае. Мы баяліся днём немцаў, а ноччу партызан”.
Лёс бацькі Марыі вельмі нагадвае лёс Пятра Сыча.
Марыя: “Тату майго рэпрэсавалі. У 39-м годзе. Тут “чорны воран” браў з мужчын не аднаго яго. Нас засталося пяцёра ў мамы”.
Карэспандэнт: “А за што рэпрэсавалі бацьку?”
Марыя: “За тое, што пераходзіў. Яны перайшлі ў Польшчу. За здраду Радзіме. Ён не адзін. Іх некалькі пераходзілі. Ён жыў у Лагойскім раёне”.
Карэспандэнт: “Зьбег ад сталінскага раю?”
Марыя: “Так. Ад сталінскага раю. Іх як у лягеры вызвалілі, ён дабравольцам патрапіў у Палестыну. І ён нам даслаў свой здымак”.
Карэспандэнт: “А вы ня чулі імя такое — Пётра Сыч?”
Марыя: “Ён тут побач жыў. Хаты няма ўжо. Ён добры дзядзька быў. У пана рабіў пісарам. Вельмі разумны быў. Такая хатка маленькая. Ён адзін у маткі быў. Яна на печцы сядзела, папяроску курыла. А ў хаце чысьценька-чысьценька. Але любіў падгуляць. Малады быў, прыгожы. Такі, як вы. Я, як сёньня, яго помню”.
Адзін з самых яркіх успамінаў дзяцінства спадарыні Марыі — як арыштоўвалі сям’ю Сыча. Ад арышту выратавала сястра Браніславы, якая нарадзілася як раз у той момант, калі пад’ехаў “варанок”.
Марыя: “Прыехалі забіраць. А яна дачку нарадзіла. Куды ж яны дзіця? Толькі ж нарадзілася”.
Карэспандэнт: “І НКВДысты не забралі іх?”
Марыя: “Не. “Чорны воран” паехаў”.
І яшчэ раз пра партызан.
Карэспандэнт: “А пасьля вайны на партызанаў не крыўдавалі за ўсё геройства?”
Марыя: “Ну што? Тут у нас жыў такі Садко-партызан. А што за шкода быў, Госпадзе! Ён бабам і грудзі адразаў і ўсё на сьвеце”.
Карэспандэнт: “Такое зьверства?”
Марыя: “Такое зьверства была. Яго звалі Садко. Дзяцей у яго не было. Ён так хварэў. Казалі, “за тое, што ты вырабляў”. Патэфон забралі, а трубы не было. Дзе труба? І да сьценкі ставіў. І да старога наган прыкладаў”.
Завітаем яшчэ раз у хату спадарыні Браніславы. Яна даўно ўжо слухае нашу радыёстанцыю. Але ні ў якія выбары ня верыць.
Карэспандэнт: “А вы з бацькам не перапісваліся ніяк?”
Браніслава: “Было ведаеце што? Гэта быў 49 год. Выклікалі нас і маму ў сельсавет. Ён даслаў на сельсавет ліст, ці жывая мая сям’я? Пачыталі, што там было напісана. І нам далі адрасы. Я сама напісала ліст. Што я пісала, я ня помню. Яшчэ нас не прыціскалі. Мой ліст атрымаў. А мамін ліст не атрымаў. Напэўна, нешта палітычнае было. Ён адтуль даслаў мне ліст. На беларускай мове напісаны. Я ўжо “Сьмерць і салаўі” прачытала два разы. Сваім дзецям дала, а яны кажуць: “Ня можам шмат у чым разабрацца”.
Карэспандэнт: “А той ліст, які ён даслаў вам, ён захаваўся?”
Браніслава: “Не, не захаваўся. Родненькі, мы так баяліся ўсяго гэтага. Я помню, што ён пісаў. “Я прайшоў кругі ада. Ведаю многа моў”. Вельмі прасіў, каб я вучылася. І больш, як адарвала...”
