Быў бы чалавек, а праца для яго знойдзецца. А ня праца, дык артыкул крымінальнага кодэксу. Існаваў у часы позьняга калектывізму і гэткі няпісаны закон сацыялістычнай фізыкі. Скарыстаўшы яго на практыцы, Савецкі Саюз перамог беспрацоўе, нацызм, калярадзкага жука, хакейную зборную Канады і — у рэшце рэшт — самога сябе. Праца знаходзілася ў самых нечаканых месцах — і выраз «чалавек не на сваім месцы» пайшоў якраз з тых старых добрых часоў. Крытэры, паводле якіх можна вызначыць, каторае зь месцаў тваё, не агучваліся. Быў бы чалавек. А чалавек быў.
Дзякуючы пісьменьніку Андрэю Мрыю і ягонаму раману «Запіскі Самсона Самасуя» апісаць продка гэтай істоты, першага, так бы мовіць, быўбычалавека, мы можам даволі дакладна. Гэты чалавек мае пысу. І дужа ганарыцца тым, што яна мужыцкая і мае нос у форме бульбіны. Так бясьпечней і выгодней у пляне кар’ернага росту. Яе вочы, ільсьністыя ці то ад каханьня, ці то ад юрлівасьці, маюць цудоўную ўласьцівасьць рабіцца, калі трэба, чыстымі, як сьпірт, і нават кідаць сакаліныя позіркі. Як знакаміты блакітны зладзюжка са Старгарада, уладальнік гэтай пысы таксама любіць чырванець і сарамаціцца сваіх, почасту зусім не мужыцкіх, жаданьняў. «Усё ў табе мужыцкае, а пуза панскае» — так кажуць пра яго знаёмцы, наўмысна ня згадваючы тут мозгу, бо мозг у галоўнага героя мрыеўскага раману не мужыцкі, ня панскі, а вядома які — унікальны, самасуеўскі. Хочаш жні, а хочаш — куй. Жні там, дзе ня сееш.
Сваім раманам Мрый дэсакралізаваў і дэканструяваў галоўныя бальшавіцкія міты ўжо празь дзесяць гадоў пасьля іхнай афіцыйнай кананізацыі. У прыватнасьці, галоўны міт — ідэю справядлівага ўладкаваньня сьвету. Міт пра ідэалістаў-рэвалюцыянэраў, якія вырашылі праліць кроў тысяч дзеля шчасьця мільёнаў. Усё гэта лухта і падман. Сьвет, дзе круціцца Самасуй, і на дзясятым годзе сацыялізму насяляюць на 99 адсоткаў людзі, зь якімі камунізму не пабудуеш. Апанаваныя дробнымі жарсьцямі балбатуны, алькаголікі, лайдакі і прафаны. Пажадныя інтрыганы і ціхія вар’яты, што вымушаны жыць між абсурдных лёзунгаў і разнарадак.
Дык хто ён, Самсон Самасуй, галоўны герой «Запісак»? Як кажуць, пералічэньне ўсіх ягоных пасадаў заняло б занадта шмат плошчы, таму назавем толькі некаторыя іпастасі. Ён, невядома за якія заслугі, толькі праз сваё паходжаньне — адзін з маладых шапялёўскіх начальнікаў. Адказны за культуру. Сябра РВК, старшыня дзіцячай камісіі, старшыня т-ва «Прэч несьвядомасьць», т-ва «Няхай гадуюцца дзеткі». Сябра праўленьня т-ва прыхільнікаў «здыхаты на буржуазею». Раённы інспэктар працы. Сябра жаночай камісіі РВК. Райліт і райахова здароўя, райМОПР, райхім. Сябра раённай абортнай камісіі. Сябра саюзу паляўнічых і Шапялёўскай асацыяцыі чырванаскурых. Выканаўца галоўнай ролі ў п’есе «Мараль т. Закандырына», для якой неабходна ўмець «гаварыць, блішчэць вачыма, добра сьпяваць, скакаць, займацца стралянінай і фізкультурай», мець «буйное аблічча, паважную фігуру, гучны, як ерыхонская труба, голас і плястыку ў рухах». «Я на 100 проц. адпавядаю гэтым патрабаваньням» — кажа Самасуй, дэманструючы надзвычайную сьціпласьць, бо ён — герой, які адпавядае наогул усім патрабаваньням, якія толькі могуць існаваць, а зьявяцца новыя, дык без напругі выпрацуе ў сабе адпаведнасьць і ім. Ён, як відаць з тэксту, істота з моцным лібіда, і лёгка перажывае няўдачы на любоўным фронце, верачы ў сваю вэнэрычную зорку — такіх не бяруць у імпатэнты, ні ў сэксуальныя, ні ў сацыяльныя, ні ў палітычныя, ні ў нацыянальныя (анальныя, сказаў бы Фройд, які не любіў слова «нацы»). Самсон Самасуй — чалавек абсалютна новай фармацыі, тая біямаса, зь якой мусіў неўзабаве паўстаць звышчалавек новай эпохі, небывалай па размаху сваіх задумаў і плянаў. І вось гэты кавалачак біямасы, апынуўшыся на кіруючай пасадзе, кідаецца пераўтвараць соннае мястэчка Шапялёўку — сам не разумеючы, у што канкрэтна і навошта гэта трэба. Дык навошта ты гэта робіш, Самасуй? — «Бо я — сучасны чалавек», адказае горда Самсон, сваім мужыцкім розумам даўно дапяўшы да галоўнага: надышоў час рабоў і слуг, яны цяпер вядуць рэй, скончыўся час адказнасьці, што б ты ні рабіў — за цябе адкажа эпоха, і яна цябе абавякова апраўдае.
Андрэй Мрый у юнацтве. З фондаў БДАМЛМ
Мрый — адзін з тых шматлікіх беларускіх пісьменьнікаў, каго памылкова залічваюць у сатырыкі. Але лепш ужо спальваньне жыўцом, чым такая труна-шуфлядка. Бо сатырык — той мусіць прынамсі верыць, што Галоўная Ідэя — яна сама па сабе добрая, што варта толькі пазбыцца недахопаў і выкрыць злоўжываньні, тады ўсё і наладзіцца. У сваіх «Запісках», дзе, як і ў так званым жыцьці, няма ніводнага станоўчага пэрсанажа, Мрый паўстае хутчэй не сатырыкам, а сапраўдным мізантропам, які паказвае не асобныя «перагіны на месцах», а загану самой сьветабудовы. Вакол — катастрофа, і Мрый пераканаўча даводзіць, што рухавік яе запушчаны рукамі саміх ахвяраў і надзеі ўжо няма. Прырода нядаўняга раба, якога паставілі кіраваць іншымі, якому далі карт-блянш на любыя вар’яцтвы, такая, што ні панскай ласкі, ні панскай разважлівасьці ўжо ня будзе. Невялікі раман Мрыя — сапраўдны «кірмаш пыхлівасьці», дзе кожны ўчорашні раб, дарваўшыся да пульта кіраваньня, слухае толькі сябе і за сябе, любімага, гатовы ваяваць да пераможнага канца. Улада дае толькі дэкарацыі да гэтай закандырынскай трагедыі, дэкарацыі ды мову — справу давершаць самі выскачкі і кар’ерысты. Новая эліта, якая ўзялася зьніадкуль і ніколі не задумаецца пра тое, што «можна і зайца навучыць курыць». Эліты не ствараюцца з самасуяў, яны выхоўваюцца стагодзьдзямі. А тут такі шанец. Дык бяры, пакуль даюць. І суй.
Мрый па-майстэрску ўстаўляе ў пачатак раману эпізод, дзе Самасуй-старэйшы крычыць Самсону, які кідаецца сам запрагаць каня: «Куды ты сунеш? Ня гэтак! У другую дзірку! Мацней нацягвай. Нагою ўпірайся». Па бацькавай вудылі пайшоў сын, наракае маці. І сапраўды, Самсон усё сваё жыцьцё ўпіраецца, і нацягвае, і суне. А што не туды — дык гэта вам не туды. А самому Самсону дык у самы раз.
Запіскі «Самсона Самасуя» любяць параўноўваць зь несьмяротнымі шэдэўрамі Ільфа і Пятрова. Падабенства ёсьць, час яднае творы мацней за аўтараў. Абодва, і Астап, і Самсон, бадзяюцца па сьвеце, умела карыстаючыся навакольнай неразьбярыхай. Магчыма, Самсон і Астап нават сустракаліся ў нейкім допры. Магчыма, нават у тым горадзе, дзе Самасуй задоўга да свайго шапялёўскага ўзьлёту вырашыў праверыць разгорнуты вакол яго грандыёзны экспэрымэнт, так бы мовіць, на чысьціню:
«Думаю: дай жа я пажартую зь імі, пагляджу, што зь іх будзе. Пішу: да рэвалюцыі быў буйным землеўласьнікам, меў 300 000 акраў чарназёму, быў сакратаром пасольства ў Лёндане. Яны, галубчыкі, і сцапалі мяне. Пасадзілі ў блыхарню і трымалі там...»
Самасуй, як і Бэндэр, усё разумее. Але ёсьць між імі і некаторыя прынцыповыя разыходжаньні. Самасуй — таксама прайдзісьвет, «трынку валынку, сьвету палавінку аб’езьдзіў, сьвет абкалаціў ды сюды вараціў». Але ён, у адрозьненьне ад сына турэцка-падданага — не бяз роду-племені, ён беларус, мужыцкі сын, які, аднак, адсек, хаця было і балюча, свае сувязі зь зямлёй. Ня хоча ён «у пясочку калупацца». Адсек, праўда, не да канца — зь нейкай смутнай радасьцю хапае ён у пэўны момант касу, каб паказаць сялянам, што ён і сам не з паноў і слухаць яго варта. Самасуй саступае Бэндэру ў абаяльнасьці — кампэнсуючы яе задушэўнасьцю.
Бэндэр быў геніяльны хлус. Самасуй таксама хлусіць увесь час, ды яму, здаецца, ня надта вераць — але даводзіцца, бо ж райхім, райМОПР, райліт і г. д. Бэндэр пры дзяржаўнай пасадзе ніколі ня быў. Ці вось, напрыклад: Бэндэр больш за ўсё любіў грошы. Самаадданай чыстай любоўю. Ці любіць грошы Самсон Самасуй? Здаецца, усё ж не яны — прадмет ягонай жарсьці. Прынамсі, ня толькі і ня столькі яны. Самасую больш каштоўны ягоны статус — статус «сучаснага чалавека», якому дадзена права зьмяняць усё навокал у адпаведнасьці са сваімі ўяўленьнямі пра сучаснасьць. Гэта ягоны спосаб выжываньня. З такім становішчам разьвітацца значна цяжэй, чым Бэндэру — зь ягонымі сонечнымі бразыльскімі марамі. Бэндэр ішоў браць гарады ў штыблетах на босую нагу і ў адным гарнітуры — і ніколі не пачуваўся прыніжаным; Самасуй мае цэлую кучу «прычындальля»:
«Дзьве хутры, адна лісіная, другая ваўчыная, дзьве бекешы, шынелька вельмі пралетарскага пакрою, прастрэленая ў некалькіх месцах; пахаджэньне гэтых дзірак я добра ведаў і ўсім гаварыў, што кулі белагвардзейскай сволачы прастрэлілі яе на дзянікінскім фронце. Было яшчэ паліто даімпэрыялістычнай эпохі... шмат нагавіц: галіфэ розных колераў і фасонаў, рэйтузы, клёшы, спрынджыкі, шаравары і нават беларускія споднікі... для эфэктных выступленьняў у спэктаклях».
Андрэй Мрый. 1914 г. З фондаў БДАМЛМ
Усё гэта мусіць засьведчыць прыналежнасьць іх уладальніка да клясы «сучасных» людзей з насамі бульбінай. Да прывілеяванай клясы. Прычындальле, «прастрэленае белагвардзейскай сволаччу на дзянікінскім фронце» — новы сымбаль рэспэктабэльнасьці. На працягу дзесяцігодзьдзяў яно паціху трансфармавалася ў андатравую шапку, чорную волгу і шэрую тройку. Дзеці слуг, атрымаўшы ўладу, нарадзілі сваіх дзяцей, але і праўнукі тых слуг, быўбычалавекаў, засталіся слугамі: іхны ўзровень мысьленьня і свабоды так і не сягнуў вышэй за хіхіканьне і шэпт у пакоі для лёкаяў. Экспэрымэнт атрымаўся. Чуткі замест думак, інтрыжкі замест пазыцыі — так і жывем, і лічым сябе вольнымі.
Што б там ні казалі, «Запіскі» — раман хаця і сьмешны, але ня той, дзе, як у выпадку зь Ільфам і Пятровым, сьмяешся на кожнай старонцы. Імёны кшталту Тэрорчыка, мэтад, якім здабываецца памяшканьне для нейкага камсамольскага клюбу (забраць хату ў жыхара, і ўсіх дзялоў), гвалт, сіла, валюнтарызм — сьвет Ільфа і Пятрова ў гэтым сэнсе значна дабрэйшы і мякчэйшы, і аўтары там сьмяюцца разам з чытачом. Вось хто і праўда: сатырыкі-гумарысты. А вось ад усьмешкі Мрыя становіцца неяк няўтульна, як турысту ў Паўночнай Карэі. Затое тут шмат абсурду, які прымаюць за гумар — і дзявочых грудзей: Мрый ня быў бажонам.
Што насамрэч шчыльна лучыць раманы пра Бэндэра і Самасуя — дык гэта мова. Савецкае навамоўе, канцылярызмы і штампы авалодваюць людзьмі настолькі імкліва, быццам людзі толькі гэтага і чакалі і вось нарэшце прыгадалі адвечную, забытую сваю мову. Нават застаючыся сам-насам з сабой, Самасуй і іншыя ўсюдысуі пачынаюць мармытаць не па-чалавечы — як апанаваныя духамі шаманы.
«У справу ўнесеная грунтоўная яснасьць. Ці не распачаць мне змаганьне на два фронты? Трэба толькі дэталізаваць праграму чыннасьці і вызначыць арганізацыйныя формы немінучага працэсу...» «О! кваліфікаваная падла. Як я хацеў бы калянуць вострай іголкай... яе стабілізаваны зад».
Андрэй Мрый зь сям’ёю. З фондаў БДАМЛМ
Расейская, беларуская, савецкая... На шматмоўі, на кантрасьце паміж мовай Самасуя-мужыка і Самасуя-чыноўніка Мрый піша сваю музыку «Запісак». Ёсьць у рамане і яшчэ адна мова — мова новай беларускай літаратуры, якую Мрый зьедліва высьмейвае. Аўтара наступных радкоў Самасуй называе ня кім-небудзь, а Песьняром:
«Сэрца ня хоча стрымаць
Радасьці кіслай і сіняй!»
Паэт Гарачы — галоўная літаратурная постаць у прагным да культуры шапялёўскім мікракосме; але і народу ён у сваёй творчасьці не цураецца:
«Баліць сэрца і пячонка —
Мэтазгодная дзяўчонка,
Баліць тулава, нага —
Не забуду цябе я!»
Такія новыя эліты блізкія і зразумелыя народу. Прынамсі, да таго часу, пакуль не пачынаюць бадзяцца па сенажацях, клычыць жыта і зафэкваць бульбу. «Чалавек думае, а райкам кіруе», «Што пішы, а што ў галаве насі» — гэтыя тэзісы філёзафа Торбы з «Запісак» Самасуй прызнае цалкам слушнымі, робячы маленькую папраўку да апошняга: «Што пішы, што гавары, а што ў галаве насі». Мова піша гісторыю, мовай можна правяраць грамадзтва на таталітарызм: там, дзе прынятая згаданая Самасуем дыфэрэнцыяцыя, варта памятаць: «калі-небудзь, братка, дагаворышся». А як іначай? Служба такая.
...Калісьці — «калі я быў зусім маленькі і будаваў сабе вігвам» — мне вельмі падабалася, едучы ў аўтобусе, назіраць за такой карцінай: насустрач нашаму ікарусу рухаецца другі — і вось, апынуўшыся ўпоравень, кіроўцы прытарможваюць, апускаюць шкло, вітаюцца, перакідваюцца словам... Пасажыры цярпліва чакаюць, хіба толькі які дзядзечка ў балоневым палітоне даімпэрыялістычнай эпохі пачне «ўзьнікаць» — і сьціхне, нікім так і не падтрыманы. Кіроўцаў паважалі. Былі ў гэтай іхнай кароткай размове нейкае змоўніцтва, нейкая карпаратыўная таямніца. Сьпяшацца няма куды. Нас вязуць; мы — пасажыры, мы ў пасіве; мы залежым ад кіроўцы, як пэрсанажы ад аўтара. Расклад? К чорту расклад. Усе мы людзі. Ці былі імі.
Нясьпешна праяжджаючы цяпер у сваім паўпустым ікарусе міма катафалкаў, фрэгатаў і фата-марганаў беларускай клясыкі, мне нідзе так не хацелася б прыпыніцца, як каля Андрэя Мрыя. Шмат хто з мэтраў белліту сталі гэткімі дзякуючы розным зусім не літаратурным чыньнікам. І вось Мрый, які, хай і зь вялікім спазьненьнем, стаў клясыкам, не зрабіўшы анічога, апроч таго, што напісаў некалі напрыканцы 20-х гэтыя свае «Запіскі». Ня ведаю, што б я сказаў аўтару, апынуўшыся зь ім побач. Можа, пра тое, што ён не памыліўся. Можа, пра тое, што шапялёўскі райкам цяперака засядае ў Менску. Можа, пра тое, што ні на нямецкую, ні на ангельскую, ні на францускую, ні нават на готэнтоцкую мовы ён так і не перакладзены. Можа, пра тое, што сам спрабую пісаць пра нашчадкаў ягоных герояў. Пра сябе. Пра нас. Можа, што і выпішацца.
