Тату, тату, лезе чорт у хату!

Пішучы тут раней пра звароты, я выказаў спадзеў, што вернецца ў чынны ўжытак наш сёмы склон — клічны: спада́ру Івашкевіч, спада́ру Яне. Чытачы папрасілі распавесьці болей. Юрась Бушлякоў у «Жывой мове» на хвалях і старонках «Свабоды» ўжо казаў быў пра патэнцыял клічнага склону, пералічыў асноўныя правілы яго ўтварэньня.

ЧЫТАЙЦЕ: ЖЫВАЯ МОВА ЮРАСЯ БУШЛЯКОВА

Таму я нешта толькі нагадаю, а нешта і дадам — пра гістарычны, дыялектны і міжмоўны кантэкст. Клічны склон — умоўна кажучы, сёмы склон назоўніка. Чаму ўмоўна — бо склонаў можна налічыць і болей, чым школьных шэсьць (назоўны, родны, давальны, вінавальны, творны, месны), але пра тое ніжэй і пазьней. У клясычнай беларускай школьнай і навуковай традыцыі (Браніслаў Тарашкевіч, Язэп Лёсік, Ян Станкевіч і г. д.) сем склонаў.

Клічны склон і Брутаў штылет

Клічны склон — неад’емны складнік граматыкі клясычных індаэўрапейскіх моваў. Усе ведаюць, як уражаны быў Гай Юліюс Цэзар, пабачыўшы, што сярод ягоных забойцаў шчыруе і Брут (у назоўным склоне па-лацінску Brutus), блізкага сябра. Паводле легенды, Цэзар выбраў момант паміж штылетавымі ўдарамі й выгукнуў:

Et tu, Brute?!,

ужыўшы клічны склон. На беларускую гэты вокліч засмучэньня здрадаю сябра перакладаем таксама з клічным:

І ты, Бруце?!

Лацінская і беларуская формы вельмі падобныя, бо абедзьве мовы маюць супольныя старажытныя індаэўрапейскія карані.

Клічны склон як паўнавартасная частка граматыкі назоўніка ёсьць у суседніх украінскай (пане президенте!), польскай (panie prezydencie!), літоўскай (pone prezidente!) мовах, зь якімі нашую мову яднаюць шмат якія рысы.

У беларускай літаратурнай мове гэты склон мае асобнае аблічча ў назоўнікаў мужчынскага роду адзіночнага ліку з асновай на зычны гук (сват — сваце!, князь — княжа!). У іншых выпадках клічны формаю супадае з назоўным (мама! сябры!).

У старабеларускай мове клічны склон квітнеў: Пане-лебедзю, ня бі ты мяне! Сыну мілы, едзь да Галілеі! І пры зьвяртаньні да неадушаўлёных рэчаў таксама: Сьвяты доме!

У беларускай літаратуры XIX стагодзьдзя, мова якой утваралася на аснове жывых гаворак, клічны склон зусім натуральны. Прыклад — знакаміты верш, падпісаны Паўлюком Багрымам (гэта 1-я палова XIX ст.):

Зайграй, зайграй, хлопча малы,

І ў скрыпачку, і ў цымбалы,

А я зайграю ў дуду,

Бо ў Крашыне жыць не буду.

Бо ў Крашыне пан сярдзіты,

Бацька кіямі забіты,

Маці тужыць, сястра плача:

«Дзе ж ты пойдзеш, небарача?.»

Дзе ж я пайду? Мілы Божа!

Пайду ў сьвет, у бездарожжа,

У ваўкалака абярнуся,

З шчасьцем на вас азірнуся. (...)

Ой, кажане, кажане!

Чаму ж ня сеў ты на мяне?

Каб я большы не падрос

Ды ад бацькавых калёс.

5. Клічны склон.«Беларускі правапіс» Язэпа Лёсіка вытрымаў 8 выданьняў і заклаў асновы чуцьця літаратурнае мовы для цэлага пакаленьня. Цытую выданьне восьмае, выпраўленае; Менск, Беларускае Дзяржаўнае Выдавецтва, 1929. Наклад 50 тыс. асобнікаў уражвае.

ПРАВІЛА 30.

У значэньні клічнага склону часта ўжываецца назоўны склон: Паслухай, братка! Годзе маркоціцца, хлопцы, дзяўчаты! Гніся, кум, ня гніся, а каля кішэні павярніся! У іменьнях жаночага і ніякага роду клічны склон заўсёды аднолькавы з назоўным, напр.: Літва, родная зямелька! Жальцеся, звонкія струны! О, поле, поле, хто цябе ўсеяў мёртвымі касьцямі?

Клічны склон мае свае асобныя канчаткі толькі ў іменьнях мужч. роду.

А) У клічным склоне іменьнікі мужч. роду адзіночнага ліку маюць канчаткі: 1) у—ю, 2) е—а.

1. Канчатак у маюць:

а) іменьнікі з асноваю на к: братку, галубочку, дубочку, коніку, лябедзіку, хлопчыку, чалавечку, сынку, дзядзьку і інш.

б) іменьнікі з асноваю на зацьвярдзелыя гукі — ж, ш, ч, р: мужу, вужу, пісару, гаспадару, бору, яшчару, Лукашу і інш.

Канчатак ю маюць усе іменьнікі з мяккай асновай (з мяккім зычыным перад канчаткам) і з канчаткам й (ёт) у назоўным склоне: коню, прыяцелю, селезьню, кавалю, краю, гаю, гультаю, дабрадзею, пакою, караваю і інш.

2. а) Канчатак е маюць усе іншыя іменьнікі з цьвёрдаю асноваю: браце, Іване, голубе, дубе, Паўле, родзе, суседзе, Сямёне, саколе, абедзе, гаросе (і — гароша).

б) Але некаторыя іменьнікі заместа е (а часам і поплеч з е) маюць канчатак у: сыну (Бачыш, сыну мой, як гаруема; бачыш, сыне мой, як працуема), дзеду, духу, тату, люду, дубу (і — дубе), свату (і — сваце).

в) Калі аснова канчаецца на -г, к, х, ц, то гэтыя гукі ў клічным склоне зьмяняюцца на -ж, ш, ч, і тады заместа е будзе канчатак а: друг — дружа, луг — лужа, чалавек — чалавеча, казак — казача, воўк — воўча, айцец — ойча, хлопец — хлопча, купец — купча.

Б) У множным ліку клічны склон ад іменьнікаў мужч. роду мае канчатак -ове: мужове, сватове, людкове, швагрове, братове, сынове і інш.

Практыкаваньне 42. Сьпісаць і клічныя формы падчыркнуць.

Барысе, Барысе, сам бараніся! Языча, языча! ці ліха цябе мыча: ва мне сядзіш, а мне дабра ня зычыш. (...) Станьма, Ясю, начаваць, агонь сіні раскладаць! Ой, воўча, сядзі моўча! На табе, нябожа, што мне ня згожа. Мой мілы пакою, добра мне з табою! Прыступі, гаспадару, да свайго караваю! Люлі, сьпі, мой сынку! Ой, Дунаю, Дунаю! як-жа нам да пазваць цябе? (...) Квіта, пане Мікіта! Кепска, пане Грыгоры: што далей, то горай...

У Лёсікавай сыстэматызацыі хіба што формы на -ове (братове) не зусім клічны склон, а рэшткі старога множнага ліку. (Параўнай «Браты! Да шчасьця мы падходзім!» у нашым нацыянальным гімне «Мы выйдзем шчыльнымі радамі».) А рэшта ня надта страціла актуальнасьці.

Расейская мова

У расейскай мове стары традыцыйны клічны склон з шэрагу прычынаў зьнік яшчэ ў XVI ст., застаўшыся толькі ў царкоўнаславянскіх формулах і рэдкіх, часьцей зьвязаных з царквою, застылых выразах (Господи, Боже, отче). З інэрцыі, а таксама пад уплывам царкоўнаславяншчыны, у расейскіх граматыках да канца XIX ст. звательный падеж апісваўся, але потым зьнік і адтуль.

Быў аспрэчаны сам статус клічнага як склону; расейскія мовазнаўцы сьцьвярджалі, што паколькі такія формы ў сказе ізаляваныя, не зьвязаныя зь іншымі словамі, то і склонам іх лічыць нельга. Але іншыя лінгвісты, не расейскія, падкрэсьліваюць, што клічная форма перадае адносіны названага ёю аб’екту да выказваньня ў цэлым, а значыць, яна ёсьць адным са склонаў.

Патрэба мець адмысловую форму для звароту ў расейскай мове засталася. І там зьявіліся вось такія «новыя клічныя» формы:

Вань, Лен, Петь, Вить, Тань, Зинк, мам, пап і нават бабушк.

Уладзімер Высоцкі сьпяваў з пазнавальным вымаўленьнем калісьці заселенай беларусамі маскоўскай Мяшчанскай слабады:

Ты, Зин, на грубость нарываисси...

Форма Зин і падобныя, магчыма, утварыліся дзякуючы пашыранай у расейскай мове зьяве рэдукцыі галосных (гэта калі галосны гук не пад націскам скарачаецца і нават «зьядаецца»: напр., усім вядомае на слых расейскае вымаўленьне [млако] «молоко»). Хаця такія формы вядомыя крайняму ўсходу беларускамоўнага абшару, усё ж яны — набытак расейскае мовы на ўсім яе прасьцягу. У беларускай літаратурнай мове ім ня месца.

Нацдэмаўскае, гэта значыць народнае

Яшчэ ў праекце правапісу Беларускае Акадэміі Навук 1930 г. клічны склон быў належна апісаны. Але пасьля трагічных для беларускага мовазнаўства падзеяў пачатку 30-х гадоў і моўнай рэформы 1933 году клічны склон у абавязковых для БССР граматыках паступова маргіналізуюць.

Прыежджы навуковец Цімафей Ламцёў, кіраўнік аўтарскага калектыву акадэмічнай «Беларускай граматыкі» 1936 г., у прадмове да яе разгромна піша:

«Граматыкі Лёсіка і Багдановіча не маюць нічога агульнага з навуковымі мэтамі і з’яўляюцца нацдэмаўскімі, контррэволюцыйнымі. Такім чынам, наша граматыка з’яўляецца першай спробай і праграмай далейшага даследавання беларускай літаратурнай мовы».

Склонаў тут ужо толькі шэсьць. Але, відаць, не выпадала цалкам ігнараваць жывы моўны матэрыял, і клічны склон (у асноўным пад назваю клічнае формы) усё ж каротка апісваецца: «Лукашу, гаспадару, Змітру, сынку і г. д. (...) чалавек — чалавеча, друг — дружа, Цімох — Цімосе (...) Падобныя формы клічнага склона даволі пашыраны ў беларускіх дыялектах, што знаходзіць свой адбітак у літаратурнай мове, асабліва мастацкай». З таго моманту клічнага склону ў школьных падручніках Беларускай ССР больш не было, няма і дагэтуль.

Але дыялекталягічныя дасьледаваньні пасьляваеннае пары пацьвярджаюць: клічны склон у гаворках на большай частцы Беларусі жывы.

Тым ня менш і ў пасьляваенных афіцыйных граматыках яго выводзяць па-за межы нормы: «Пад уплывам народных гаворак у мастацкай літаратуры, асабліва першай палавіны ХХ стагоддзя, шырока ўжываліся формы клічнага склону назоўнікаў, якія ў наш час не з’яўляюццца літаратурнай нормай» (акадэмічная «Граматыка беларускай мовы» 1962 г.). Але пасьля гэтае камуфляжнае прадмовы аўтары сфармулявалі правіла зь 9 пунктаў, як утвараецца клічны склон розных назоўнікаў, а мы тут падамо спрошчаную таблічку:

Янка Станкевіч у сваёй фундамэнтальнай працы «Беларуска-расійскі (Вялікалітоўска-расійскі) слоўнік» (1305 старонак, больш як 60 тыс. артыкулаў, выйшаў у 1990 г. у Нью-Ёрку пасьля сьмерці аўтара) палічыў прынцыповым даць канчаткі клічнага склону для многіх назоўнікаў мужчынскага роду, Напр.: каўзун ’катающийся по льду; ездящий по коленям ребенок’ будзе мець клічны склон каўзу́н. І нават неадушаўлёных: каўнер — каўнеру, бо раптам каму спатрэбіцца да таго каўняра зьвярнуцца.

Заўважма, што націск у клічным склоне падае на аснову: каўне́ру, спада́ру.

Жывое

У галаве кожнага з нас поўна прыкладаў клічнага склону. Нават тыя, хто ня рос у атачэньні жывой народнай мовы, чулі народныя казкі. Вось «Коцік, пеўнік і лісіца» у апрацаваньні А. Якімовіча. Певень жаласна і марна кліча сябра:

Коце, браце,

мяне ліска нясе

у высокія горы,

у глыбокія норы,

па барах, па карчах,

аж бярэ мяне страх!

Кожны, нават расейскамоўны беларус, прыпомніць мноства сталых выразаў: Папаўся, жучку, у панскую ручку; крылатыя цытаты зь літаратуры, у тым ліку і школьнага рэпэртуару: Краю мой родны! Як выкляты Богам — Столькі ты зносіш нядолі (Багдановіч); народныя песьні:

Ой, дубе мой, дубе,

Кучаравы дубе,

Ой, на табе, дубе,

Два голубы гудзе...

Дарэчы, яшчэ пра песьні. Акрамя формы коню, ёсьць яшчэ асаблівая, даверлівая, песенная форма звароту да каня —

Ой, косю мой, косю,

чаму ж ты ня весел,

чаму ж ты, мой косю,

галовачку зьвесіў?..

Сваю любімую песьню сьпявае Ўладзімер Караткевіч.

Тату, тату, лезе чорт у хату!

Што да назоўнікаў жаночага роду, то асобны клічны склон для іх зьбярогся ў Беларусі там, дзе няма поўнага аканьня, г. зн. захоўваецца вымаўленьне о не пад націскам: мамо, Валё, дочко.

Гэта паўднёва-заходняя Беларусь:

У тых гаворках зьвернуцца і да мужчыны: старшыно, дзядзюхно, бацюхно, зяцюхно. А таксама тату, дзядзьку, бацьку (гэта Піншчына, але ня толькі).

Сярод значных пасьляваенных пісьменьнікаў ужываў такія формы ўсходні паляшук Іван Мележ.

Набраўшы вады, дзяўчына ўжо звыкла намерылася пацягнуць вочап і раптам адумалася, аслабіла рукі. Нахіліўшыся больш над калодзежам, прытрымліваючы рукой вочап, каб не вагаўся, стала глядзець уніз, чакаць, калі вада супакоіцца. Яна хацела, мусіць, паглядзецца ў ваду, але з хаты раптам пачуўся нездаволены крык: Ганно-о! Дзе ты, нячыстая сіла?!. Я — зараз!.. Нясу ўжэ!..

Іван Мележ. Людзі на балоце

Пішучы афіцыйны ліст, непазьбежна задумваемся, што рабіць, калі звароты нанізваюцца адзін на адзін. Ці ставім у клічным склоне толькі першы назоўнік, ці ўсе? Вось жа абодва варыянты прымальныя, а будучыня пакажа, які пераважыць:

Спадару дацэнт

і

Спадару дацэнце

Багацьце склонаў

Клічны склон — не адзіная адметная рыса і сьведчаньне багацьця граматыкі беларускага назоўніка (у параўнаньні з расейскаю моваю). Маем праявы так званага частковага склону, які перадае значэньне ня толькі матэрыяльнай часткі нечага (папіў вады), але і часовасьці. Дай алоўка! — г. зн. дай на час, вярну. (А дай аловак — назусім, не вярну.) Ёсьць яны і ў жывой мове, і ў клясычнай літаратуры:

П а л а н е я (да Даміцэлі). Я думала, што маю куму і суседку дарэчную. Прыляціць, бывала: пазыч рэшата, пазыч чапялы! Усё давала, а яна вунь якія падступкі мне робіць. Мужа роднага адбівае!

Янка Купала. Прымакі

І, вядома, у фальклёры:

Малая ночка Купаліначка — Нашы хлопцы ня выспаліся, За валамі ідуць, хліпаючы, Хвастамі вочы праціраючы. Быцю, быцю, пазыч хваста — Працерці вочы пасля ночы.

Купальская песьня Палескі (Крастунова), Лунінецкі р-н