Актывіст Кансэрватыўна-хрысьціянскай партыі БНФ Ян Дзяржаўцаў апытаў мясцовых жыхароў. Паводле іхных успамінаў, у лесе каля вёскі Хайсы адбываліся сталінскія расстрэлы. Мясцовыя ўлады выказалі іншую вэрсію — што чалавечыя парэшткі належаць ахвярам Вялікай айчыннай вайны. Старшыня Мазалаўскага сельсавету Леанід Дубіна зьвярнуўся ў ваенкамат, каб сюды даслалі адмысловы пошукавы батальён, і ўжо месяц прадстаўнікі гэтага падразьдзяленьня займаюцца эксгумацыяй парэшткаў.
Пасьля эксгумацыі чалавечыя косткі і рэчы, знойдзеныя ў раскопах, перадаюць мясцовым уладам. І тыя мусяць вырашыць пытаньне зь перапахаваньнем — такі альгарытм дзеяньняў пошукавага батальёну. Вайскоўцы не займаюцца арганізацыяй сьледчых або навуковых экспэртызаў, і ўвогуле працуюць толькі ў тых месцах, дзе праходзілі баявыя дзеяньні. Такім чынам, мясцовыя чыноўнікі ўжо загадзя вызначылі лёс парэшткаў невядомых ахвяраў — «запісалі» іх у «ахвяры вайны».
Віцебскія актывісты, якія стварылі грамадзкую ініцыятыву «Хайсы», пэрыядычна прыяжджаюць у тыя мясьціны, дзе ў вялікіх ямах ляжалі чалавечыя парэшткі. Але вайскоўцы-пашукавікі ня дзеляцца падрабязнасьцямі наконт знойдзенага. Паводле Яна Дзяржаўцава, стваральніка грамадзянскай ініцыятывы, у ямах з парэшткамі былі знойдзены некалькі савецкіх манэт, выпушчаных у 1931-1936 гады, шмат фрагмэнтаў адзеньня, у тым ліку фрагмэнты «нямецкага кіцеля» і «кавалерыйскіх ботаў», як сказалі пашукавікі. Аднак няма ні нямецкіх мэдальёнаў, ні іншых значных прыкметаў пахаваньня вайскоўцаў. Асабліва шмат знойдзена фрагмэнтаў абутку, і мужчынскага, і жаночага. Але абутак ужо зьнявечаны — са зрэзанымі абцасамі. У гэтай дэталі пашукавікі бачаць прыкметы дзейнасьці «чорных капальнікаў», якія пабывалі тут гадоў 20 таму. Падобна, што яны перакапалі ўзьлесак у пошуках каштоўнасьцяў. А ювэлірныя вырабы людзі ў зьняволеньні найчасьцей так і хавалі ад рабаўнікоў — у абутку, паміж падэшвай і абцасам. Да ўсяго, у знойдзеных чарапах з кулявымі адтулінамі практычна няма цэлых сківіцаў — гэта адзнака таго, што мэтай «чорных капальнікаў» былі залатыя зубы...
Мазалаўскаму сельсавету перададзена ня менш як 40 цыратовых мяхоў з чалавечымі косткамі. Паводле прыблізных падлікаў, знойдзеныя парэшткі належаць 140 асобам. Але высьветляць, што гэта былі за людзі, ніхто не зьбіраецца. Актывісты мяркуюць, што косткі пахаваюць у нейкай «брацкай магіле» і пастараюцца не прыцягваць да гэтага ўвагі шырокай грамадзкасьці, каб не паўставала праблем зь мясцовым насельніцтвам, якое згадвае пра даваенныя сталінскія расстрэлы.
«Такі досьвед у нас ужо быў. Чалавечыя парэшткі, якія некалькі месяцаў таму Сьледчы камітэт браў адсюль на экспэртызу, ужо пахавалі ў нікому не вядомым месцы. На нашы пісьмовыя запыты адказалі толькі адно — што «косткі былі перададзеныя службам ЖКГ для перапахаваньня», — кажа Ян Дзяржаўцаў.
Ён падкрэсьлівае, што актывістаў знарок адсоўваюць ад гэтай справы, аргумэнтуючы тым, што яны — пабочныя асобы. Не спрацоўвае нават той аргумэнт, што досьледы пачаліся непасрэдна пасьля іхнага звароту: актывістам патлумачылі, што яны пісалі заявы пра парэшткі ў абласныя структуры сьледчага камітэту, міліцыі і пракуратуры, а іх потым перанакіравалі ў раённыя падразьдзяленьні. Такім чынам, актывісты ўжо не «заяўнікі». І ня могуць разьлічваць на тое, што ім паведамяць вынікі ранейшых экспэртызаў або месца будучага пахаваньня знойдзеных парэшткаў. Для таго, каб працягваліся досьледы акалічнасьцяў і часу сьмерці невядомых ахвяраў, актывісты зрабілі ўсё магчымае. Але цяпер парэшткі невядомых асобаў апынуліся выключна «ў падпарадкаваньні» мясцовых уладаў.
Пошукавы батальён пасьля эксгумацыі костак засыпае глыбокія ямы жвірам, і праз колькі год у гэтым лесе не застанецца і сьледу ад невядомых чалавечых трагедый. Аднак засыпаюць толькі тыя ямы, у якіх на дне ляжалі косткі. Іншыя, менш глыбокія ямы, пакідаюць як ёсьць. І няма аніякай гарантыі, што праз пэўны час тут зноў ня зьявяцца «чорныя капальнікі».
Актывісты ствараюць каля вёскі Хайсы самаробны мэмарыял — ставяць крыжы ў памяць пра невядомых ахвяраў. Гэтыя пяць крыжоў сёлета ў верасьні былі зьнішчаныя невядомымі вандаламі. Чатыры крыжы ўдалося знайсьці — іх адшукалі ў лесе самі актывісты, а таксама супрацоўнікі міліцыі, якія заняліся пошукамі па заяве Яна Дзяржаўцава. Замест пятага актывісты ініцыятывы «Хайсы» усталявалі 29 кастрычніка новы крыж з памятнай шыльдай.
