11 лістапада 1918 году лічыцца афіцыйнай датай заканчэньня кааліцыйнага супрацьстаяньня чатырох дзясяткаў дзяржаваў, да таго ж сёлета адзначалася 100 гадоў ад пачатку вайны, якая да сярэдзіны ХХ стагодзьдзя была самай крывавай у гісторыі чалавецтва — блізу 10 мільёнаў забітых і 20 мільёнаў пакалечаных. Тым часам у Смаргоні, якая 810 дзён заставалася цэнтрам пазыцыйнага змаганьня варожых арміяў, распачаўся другі этап будаўніцтва вялікага мэмарыялу. Цалкам комплекс меліся здаць яшчэ да юбілейных імпрэзаў 1 жніўня, але з-за недахопу фінансаваньня не пасьпелі, і вырашылі пачакаць да наступнай гадавіны — да 2018-га.
На заходнім баку Смаргоні, абапал шашы Менск — Вільня недалёка ад вёскі Хадакі, вось ужо каторы тыдзень назіраецца будаўнічая актыўнасьць. Грузавікі звозяць пясок, геадэзісты «раўняюць» гарызонты, інжынэры ўвіхаюцца каля абарончых аб’ектаў. Закладаецца другая частка комплексу ў памяць пра ахвяраў і герояў Першай усясьветнай вайны. Згодна з задумай аўтарскага калектыву, дамінантай стане скульптурная кампазыцыя «Праклён вайне» — бронзавы салдат з працягнутымі да неба рукамі, які ўваткнуў вінтоўку штыком у зямлю. Тут жа зьявіцца мапа сьвету зь пералікам 38 дзяржаваў, якія высілкамі ваяўнічых імпэрыяў былі ўцягнутыя ў крывавую кампанію.
Затое астатнія экспанаты амаль гатовыя. Пэрпэндыкулярна трасе захаваліся паўтара дзясятка нямецкіх дотаў, якія будуць злучаныя паміж сабой сьцежкамі, а навакольная тэрыторыя — умоўна добраўпарадкаваная. Большая частка фартыфікацыйных збудаваньняў за прамінулыя 100 гадоў захавала амаль першародны стан, але некаторым пашчасьціла меней — яны заміналі трактарам працаваць на палетках. Праўда, зраўняць зь зямлёй бэтонныя ўмацаваньні не ўдалося, і іх проста разбурылі.
Краязнаўца, аўтар кніг пра смаргонскі эпізод тагачасных баталіяў Уладзімер Лігута вітае тое, што стагодзьдзе «забытай вайны» нарэшце абарочваецца ўвагай да тых падзеяў. Паводле некаторых дадзеных, Расея страціла забітымі 2 мільёны вайскоўцаў, сярод цывільнага насельніцтва ахвяраў набралася каля 1 мільёна. І выглядае, што ў значнай ступені гэта якраз жыхары Беларусі: больш за 800 тысяч мясцовых людзей былі мабілізаваныя пад сьцягі Расейскай імпэрыі; уцекачы, колькасьць якіх сягала 2 мільёнаў, гінулі ад абстрэлаў і паміралі па дарозе ў эвакуацыю:
«Факты мужнасьці і гераізму ўражваюць да сёньня. Прычым салдаты спакойна пішуць пра гэта ў сваіх лістах. Так, Кімгурскі полк прыкрывае адыход усяго корпусу. Літаральна ў раёне Солаў, ля вёскі Рачуны, возера Рыжае, яны акурат там. Каб праціўнік ня сеў на хвост, трэба яго пастаянна атакаваць. Але няма патронаў. Ідуць у штыкавую атаку, нясуць страшныя страты — з 500 чалавек батальёну 150 забітых толькі ў адным баі. Няма патронаў, але ўсё роўна б’юцца.
Ёсьць цікавы эпізод, які здарыўся ля Ашмянкі, гэта ўжо не гвардзейцы, а армейскі полк, які таксама адыходзіў. Трапілі ўвогуле ў безвыходнае становішча. Стаяць на беразе Ашмянкі, а нямецкія кавалерысты, якія пайшлі ў прарыў, ведаюць, што ў рускіх няма патронаў, пра гэта напісана ў дакумэнтах. Што ім рабіць? Яны строяцца ў пяхотнае карэ, як у 1812 годзе, упіраюць штыкі ў зямлю і чакаюць атакі. Немцы адмыслова робяць шчыльны строй — расейцы ж страляць ня будуць — каб іх проста зьмяць. Але, як кажуць, „вязуха“ — вылятае з-за лесу артылерыйская батарэя, якая ў складзе адмысловых брыгадаў рыхтавалася да адпраўкі ў Францыю і не пасьпела пагрузіцца. У іх ёсьць снарады, яны разварочваюцца і беглым агнём немцаў на тым беразе раскідалі. Усё, посьпех. Сэнс у тым, што не ўцякаюць, разумееце? Хоць праціўнік цісьне, адступаюць, але не ўцякаюць».
Смаргонскі мэмарыял на лініі расейска-германскага супрацьстаяньня ў 1915–1917 гадах стане першым комплексам такога маштабу на тагачасным Заходнім (для арміі Расейскай імпэрыі) фронце. Ужо на пачатковым этапе, які, сярод іншага, уключаў у сябе праектаваньне і выраб скульптурных кампазыцыяў, працы фундаваліся зь бюджэту так званай саюзнай дзяржавы, таму мэмарыял вытрыманы ў аднабаковым, так бы мовіць, стылі — праваслаўная капліца з георгіеўскім крыжам, такі ж крыж, выкладзены з пліткі, пры ўваходзе на алею. Адзін з элемэнтаў трыптыха — помнік «Салдаты Першай усясьветнай» — таксама прысьвечаны расейцам.
Першапачатковая назва мэмарыяла — «Парк Перамогі». Але пераможцам па выніках вайны нейкі з бакоў можна назваць хіба ўмоўна. Вынікам публічных абмеркаваньняў стала адмова ад ужо ўхваленай шыльды — цяпер гэта грувасткі «Мэмарыяльны комплекс па лініі супрацьстаяньня ў Першую ўсясьветную вайну 1915–1917 гадоў у Смаргоні». Праўда, усё таго ж саюзнага значэньня.
Плянавалася, што маштабны праект будзе рэалізаваны да 100-годзьдзя пачатку ваенных дзеяньняў 1 жніўня 1914 году. Аднак замест праходу па брукаванай алеі чыноўнікі саюзнай дзяржавы вымушаныя былі тупаць па гравіі і глядзець на бэтонныя паўфабрыкаты. Улічыўшы глябальнасьць задумы і цяжкасьці з фінансаваньнем, будаўнікам дазволілі ня гнаць аўрал і засяродзіцца на новым арыенціры — 100-годзьдзі заканчэньня Першай усясьветнай вайны, якое будзе адзначацца 11 лістапада 2018 году.
