Лінкі ўнівэрсальнага доступу

Пісьменьнікі больш ня крытыкі


Сябры "Ўзвышша" (Менск, 1928). Першы рад: Я. Пушча, А. Бабарэка, У. Дубоўка, К. Чорны, З. Бядуля, К. Крапіва. Другі рад: М. Лужанін, С. Дарожны, А. Адамовіч, Т. Кляшторны, У. Жылка, В. Шашалевіч, П. Глебка. Амаль усе літаратары-"ўзвышэнцы" рэгулярна выступалі ў друку як крытыкі. ​
Сябры "Ўзвышша" (Менск, 1928). Першы рад: Я. Пушча, А. Бабарэка, У. Дубоўка, К. Чорны, З. Бядуля, К. Крапіва. Другі рад: М. Лужанін, С. Дарожны, А. Адамовіч, Т. Кляшторны, У. Жылка, В. Шашалевіч, П. Глебка. Амаль усе літаратары-"ўзвышэнцы" рэгулярна выступалі ў друку як крытыкі. ​

З часоў Максіма Багдановіча беларускія пісьменьнікі спраўна выконвалі абавязкі літаратурных крытыкаў. А як цяпер? Піша Павел Абрамовіч.

Няма таго, што раньш было... ​

Калісьці ў беларускай літаратурнай крытыцы налічваліся дзесяткі таленавітых імёнаў. Калегамі гэтых людзей былі самі пісьменьнікі, якія рэгулярна выступалі ў мас-мэдыях па пытаньнях літаратуры. Гэтак званая беларуская пісьменьніцкая крытыка цягам усяго XX стагодзьдзя дабратворна ўплывала на разьвіцьцё і літаратуры, і крытыкі, і грамадзтва наагул. І калі разам з табой літаратурна-крытычныя артыкулы пісалі такія знаўцы прыгожага пісьменства, як Максім Гарэцкі, Уладзімер Жылка, Кузьма Чорны ці Іван Мележ, гэта абавязвала цябе, «простага» крытыка з адукацыяй філёляга альбо журналіста, глыбей спасьцігаць сутнасьць літаратуры і ўласнай дзейнасьці, шліфаваць кожную сваю думку і слова, дбаць аб прафэсійнай этыцы, наагул працаваць з поўнай выкладкай, як кажуць вайскоўцы. Быць роўнымі з жывымі клясыкамі, якія выступалі ў ролі крытыкаў, не атрымлівалася — заставалася быць вартымі іх.​

Дык куды ўсё падзелася? Чаму ў літаратурнай крытыцы цяпер нішчыміца?​

Дарэчы, пра артыкулы ды іншыя жанры ў тагачаснай літаратурнай крытыцы: і напачатку мінулага стагодзьдзя, і напрыканцы яго ў беларускіх друкаваных СМІ была прадстаўлена ўся жанравая палітра.​

Дык куды ўсё падзелася? Чаму ў літаратурнай крытыцы цяпер нішчыміца?​

Час мой, як выкляты богам?​

Калі б у эпоху Максіма Багдановіча было кабэльнае тэлебачаньне і бясплатны wi-fi, беларусы, пэўна, і не даведаліся б, якога цудоўнага паэта маюць. Гэты Багдановіч ціхенька друкаваў бы свае кніжачкі ў мяккіх вокладках, меў бы тысяч пяць сяброў у Facebook, даваў бы дазвол музычным гуртам сьпяваць са сцэны сваю «Пагоню» і іншыя вершы, удзельнічаў бы ў невялікіх літаратурных імпрэзах і... усё.​

«Хто вінаваты?» — няслушнае пытаньне. Жыцьцё ідзе сваім чынам, сьвет зьмяняецца, «вось гэта заб’е тое, кніга заб’е будынак», як казаў герой знакамітага літаратурнага твору Гюго

Вельмі доўгі час у гісторыі чалавецтва літаратура дзякуючы шматлікім падначаленым інстытуцыям уладарыла над людзкімі душамі (разам з тэатрам). Са зьяўленьнем спачатку кіно, а потым тэлебачаньня і Інтэрнэту значная частка паствы зьбегла, пабачыўшы больш яркія відовішчы і цуды, — прыбыткі пісьменьнікаў скараціліся, а бляск самой літаратуры пацьмянеў. Літаратурная крытыка таксама вельмі пацярпела.​

«Хто вінаваты?» — няслушнае пытаньне. Жыцьцё ідзе сваім чынам, сьвет зьмяняецца, «вось гэта заб’е тое, кніга заб’е будынак», як казаў герой знакамітага літаратурнага твору Гюго, і вось ужо, здаецца, самую кнігу забіваюць і мала цешыць, што кат заўтра сам ператворыцца ў ахвяру... Ведаеце, ёсьць толькі адна магчымасьць павярнуцца назад, у часы ўладараньня кніг: зладзіць сусьветную ядзерную вайну, каб Інтэрнэт адамкнула разам з электрычнасьцю, каб кампутары і гаджэты сплавіліся ў адзін ком, а ў руінах гарадоў ацалелі нешматлікія кнігі па батаніцы, геалёгіі, мэдыцыне, мэханіцы — адзіныя сапраўдныя багацьці разам з чыстай пітной вадой. ​

Дарэчы, ці глядзелі вы кінастужку «Кніга Ілая»? Там вельмі красамоўна паказана роля кнігі ў постапакаліптычным сьвеце. Як кажа адмоўны пэрсанаж фільма, «у мяне няма правільных словаў, каб дапамагчы людзям, а ў кнізе [Бібліі] яны ёсьць». Ня дзіва, што жаданая, але пакуль недаступная кніга мроіцца гэтаму чытачу-вар’яту крыніцай неабмежаванай улады.​

Гэты сцэнар новай эпохі росквіту літаратуры (безь пісьменьнікаў, крытыкаў і пераважнай большасьці чытачоў) жахлівы і непрымальны. Няхай ён і надалей застаецца мастацкай праекцыяй. Між іншым літаратура пры дапамозе новых дзівосаў, у тым ліку рыдэраў і дастаўкі кніг дронамі, не спыняе спробы вярнуць трон. І многія сучасныя пісьменьнікі, прыкладам, амэрыканец Джонатан Франзэн, італьянец Умбэрта Эка, француз Фрэдэрык Бэгбэдэр, расеец Дзьмітры Быкаў, займаюцца крытыкай.

Надзея на спадчыньнікаў​

Літаратура ў Беларусі існуе, і факт гэты неаспрэчны. Разам з тым вельмі дзіўна, што пісьменьніцкая крытыка сёньня згасла.​

Цэлае стагодзьдзе беларускія пісьменьнікі актыўна ўдзельнічалі ў літаратурным жыцьці краіны ў якасьці крытыкаў. Яны лічылі гэта своеасаблівым доўгам перад літаратурай, спосабам яе падтрымкі і разьвіцьця. Да таго ж пісьменьнікі мудра выкарыстоўвалі сродкі літаратурна-мастацкай крытыкі і рэсурсы СМІ дзеля прамой і шчырай размовы з народам па самых важкіх пытаньнях, і ня толькі літаратурных. Акрамя таго, заняткі крытыкай дазвалялі нашым пісьменьнікам лепш разумець спэцыфіку слоўнага мастацтва, заканамернасьці літаратурнага працэсу, асаблівасьці сваёй і чужой творчасьці. Канешне, «прасоўваючы» літаратуру, пісьменьнікі рэклямавалі саміх сябе, аднак тое адбывалася ненаўмысна, у выніку кручэньня махавіка мас-мэдыяў. Аднак, што значна важней, мова газэты прыгажэла дзякуючы эталёну, зададзенаму літаратарамі, якія там працавалі, — беларускія пісьменьнікі-крытыкі ў сваіх публікацыях амаль ніколі не ўжывалі навуковай лексыкі, як тое рабілі і робяць дасюль літаратуразнаўцы, пужаючы чытачоў.​

Літаратура ў Беларусі існуе, і факт гэты неаспрэчны. Разам з тым вельмі дзіўна, што пісьменьніцкая крытыка сёньня згасла.​

На мой погляд, пісьменьніцкая крытыка Беларусі XX стагодзьдзя была і застаецца самым важкім і зьмястоўным «разьдзелам» у нацыянальнай літаратурнай крытыцы. Пісьменьнікі-крытыкі даглядалі родную літаратуру як садоўнікі. Зьмяняліся пакаленьні ў літаратуры — сад квітнеў, высаджваліся юныя дрэвы і кветкі, амаль кожны дзень у выніку супольнай працы зьяўляліся новыя нататкі, рэцэнзіі, інтэрвію-дыялёгі, нарысы, агляды літаратуры і інш. Здавалася б, усё добра, аднак быццам адчуваючы жорсткі сівер наступных дзесяцігодзьдзяў, Міхась Стральцоў у адным са сваіх літаратурна-крытычных тэкстаў са скрухаю прамовіў: «Нам бы спадчыньнікаў добрых».​

«Загадка Багдановіча» ёсьць. Але хто напіша «Загадку Стральцова»?

Літаратары, гэтыя словы зьвернутыя найперш да вас! Узгадайце, вашы дэбютныя зборнікі прозы і паэзіі рэцэнзавалі пераважна старэйшыя калегі-пісьменьнікі. Яны ўвесь час былі поруч з вамі, іх словы і ацэнкі былі найбольш каштоўнымі, зьмястоўнымі для вас. Ускладаючы на сябе абавязкі крытыкаў, вашы калегі выступалі ў якасьці анёлаў-ахоўнікаў усёй беларускай літаратуры і вас асабіста. Акром таго, пры дапамозе літаратурнай крытыкі яны шукалі вытокі кніжнай прыгажосьці, мудрасьці і знаходзілі іх, і дбалі, каб яны не закаламуціліся.​

Ваша энэргія патрэбная літаратурнай крытыцы. Мы, «простыя» крытыкі, хочам быць вартымі вас.

«Загадка Багдановіча» ёсьць. Але хто напіша «Загадку Стральцова»? Хто працягне ў гэтым стагодзьдзі традыцыі пісьменьніцкай крытыкі, традыцыі дабрыні і павагі да слоўнага мастацтва, хто наладзіць у друку і Інтэрнэце дыялёг з чытачом, падбадзёрыць таленавітых пісьменьнікаў-пачаткоўцаў, выступіць супраць графаманаў? Ад гэтай супольнай працы нельга ўхіляцца нікому з беларускіх пісьменьнікаў. Ня бойцеся: сьмерць, фізычная расправа цяпер не пагражае за гэта, як некаторым вашым папярэднікам.​

Вацлаў Ластоўскі лічыў, што пісьменьнікі мусяць «сплачваць доўг» перад народам і роднай зямлёй ня толькі праз заняткі літаратурай, але і крытыкай, публіцыстыкай. Калі вы, сучасныя беларускія пісьменьнікі, не адчуваеце жаданьня і патрэбы прамаўляць да людзей, карыстаючыся сродкамі публіцыстыкі, дык пішыце крытычныя артыкулы пра літаратуру, будзьце добрымі спадчыньнікамі, каб сад не зьдзічэў.​

Ваша энэргія патрэбная літаратурнай крытыцы. Мы, «простыя» крытыкі, хочам быць вартымі вас.

Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава Андрэй Кузьнечык
XS
SM
MD
LG