Кажуць, маладое віно ліць у старыя мяхі ня варта. Наўрад ці словы гэтыя ўспрымаюцца ўсур’ёз сучаснымі вінаробамі, якія льюць сваё віно ў што заўгодна — у плястыкавыя пляшкі, у папяровыя пакеты, у карабельныя бочкі, у чыгуначныя цыстэрны. Абы хмельнае пітво да спажыўца даплыло-даехала.
Гэта калі ўспрымаць крылаты выраз пра віно ў мяхах у літаральным сэнсе. А калі ў пераносным, то тут залатое правіла старажытных вінаробаў аспрэчваецца на кожным кроку. Возьмем, прыкладам, літаратуру. Не зьлічыць, колькі галёнаў маладога паэтычнага віна было разьліта ў «старыя мяхі». І як тое віно-зеляно маладзіла, здавалася б, спарахнелыя канструкцыі санэтаў, трыялетаў, танкаў, рандо, одаў і эпіталямаў!
Эпіграма таксама мех яшчэ той — за стагодзьдзі добра-такі падношаны, месцамі зацыраваны. Але як трымае давераныя яму градусы!
Паводле «Паэтычнага слоўніка» Вячаслава Рагойшы, «першыя беларускія эпіграмы зьявіліся на пачатку ХХ ст. Майстрам Э. быў Я. Купала...»
Прыбядняцца мы ўмеем, гэта ўвайшло ў наш нацыянальны характар. Але ў дадзеным выпадку — навошта? І навошта шляхецкую кавеньку Купалы ставіць у кожны літаратурны качарэжнік? Ёй там не заўсёды месца. Дый самому Яну Дамінікавічу грэцца ў промнях чужой славы наўрад ці спадабалася б. Мог бы і ня змоўчаць ды палічыць той самай кавенькай гаршкі на плоце. Ці эпіграмай смалянуць, ды такой, што страшна падступіцца:
«Макну пёрка ў атрамэнту
ды як чыркну па паперы, —
крэнту-мэнту, крэнту-мэнту, —
як быкі, стаяць літэры!»
Купала ўсё ж меў на каго азірнуцца. Эпіграмы пісалі ігумен Куцеінскага манастыра Іаіль Труцэвіч і кнігавыдавец Лявон Мамоніч — яшчэ ў XVII стагодзьдзі. Славутым эпіграматыстам быў беларуска-польскі паэт Андрэй Рымша, які жыў у другой палове XVI стагодзьдзя. А пальмай першынства мы маем поўнае права ўганараваць усё таго ж Францішка Скарыну — аўтара эпіграмы ў кнізе «Іоў», адкуль і паходзіць знакаміты радок "людем посполитым к доброму научению«.
Такім чынам, эпіграма — жанр, успадчынены ад Скарыны, які, у сваю чаргу, пераняў яго ад старажытнагрэцкіх і рымскіх паэтаў. Жанр, які вымагае ад творцы дасьціпнай думкі і лёгкага пяра. У сувязі з гэтым эпіграму прынята залічваць да лёгкіх жанраў. Сапраўды, над чатырма-шасьцю радкамі чаго доўга карпець? Карпець доўга, можа, і ня варта, але ж адточанасьць эпіграмных радкоў, іх рыфмоўка мусяць быць бездакорнымі. А гэта ўжо праца ювэлірная. Іначай кажучы, эпіграмы пісаць — ня молатам па кавадле гахаць, эпіграматыст хутчэй нагадвае фэхтавальніка, які элегантнай рапірай робіць нечаканы і дакладны ўкол.
На першы погляд, лёгкасьць (-грам-) нібыта прысутнічае і ў самім слове эпіграма. Але яна падманлівая. Справа ў тым, што ў часы даўнейшыя выбуховы гук г перадаваўся ў старабеларускай мове дзьвюма літарамі кг, адпаведна і пісалася — эпікграма. І вось гэтыя кг, якія невідочна прысутнічаюць у кожнай эпі(к)граме, для мяне і ёсьць паказчыкам, колькі яна насамрэч важыць. Важыць шмат. Асабліва калі выходзіць з-пад пяра майстра. Тады яе і баяцца гіцлі рознай масьці, бо ведаюць: напісанае пяром ня высечаш і тапаром.
Днямі ў Менску выходзіць з друку першая айчынная аўтарская кніга эпіграмаў. Яе аўтар — народны паэт Беларусі Ніл Гілевіч. Эпіграматыстам ён стаў яшчэ ў 1958 годзе, і з тае пары ніколі не забываўся на гэты жанр, які ў паэтавым творчым арсэнале — адзін з самых запатрабаваных. Гілевіч заўсёды падчапляў на вастрыё свайго пяра антыбеларускіх тыпаў. Вось адзін зь іх, які ў апантаным наступе супраць усяго нацыянальнага гатовы хаўрусавацца з кім заўгодна:
Я — ва ўсім дэмакрат прынцыповы,
За свабоду жыцьцё пакладу.
А супроць беларускае мовы
Нават з Гітлерам разам пайду!
Вось чыноўнік, які, пнучыся заняць уладную пасаду, вытручваў у сабе ўсё беларускае, але так і ня змог пазбавіцца мясцовага акцэнту:
Шаноўненькі мой беларусік з чыноўнага племя!
Запомні: калі ты падчас афіцыйнай прамовы
Ня скажаш чатыры разы «ў настаяшчая ўрэмя» —
Ты тэсту ня пройдзеш на веданьне рускае мовы.
А вось нацыянальны пярэварацень — від homo soveticus, надзвычай распаўсюджаны ў Беларусі. Бо адкуль жа на беларускай зямлі ўзяліся музэй Суворава ў Кобрыне, «домік Пятра І» у Полацку, мэмарыяльны знак «царю-освободителю Александру ІІ» у Заслаўі, «дубы Напалеона» па ўсёй Беларусі, вал Івана Жахлівага ў тым самым Полацку? Кім гэта ўсё збудавана, названа, ушанавана і разрэклямавана? Ды тым самым суайчыньнікам-пярэваратнем, якога Гілевіч іранічна назваў «звышудзячным беларусам-патрыётам», бо:
Ад настальгіі па раі за Польшчай
Ён лічыць задачай сваёй найбольшай —
Ля шляху між Менскам і Маладэчнам
Паставіць камень з надпісам вечным:
«Тут, у дваццатым, спыняўся пры дрэве
Юзаф Пілсудскі па малой патрэбе».
Аднак захапіўся я цытаваньнем, больш ня буду. Цытаваць будзеце вы, шаноўныя чытачы, калі прачытаеце «Эпіграмы» Ніла Гілевіча. Прычым — на памяць, я ў гэтым перакананы, бо афарыстычныя радкі паэта лёгка запамінаюцца. А запомніўшыся, будуць надзейна слугаваць вам, дапамагаць ставіць на месца нягоднікаў рознай пароды, бараніць свой сьвет ад малых і вялікіх агрэсіяў сьвету чужога.
У вышэйзгаданым «Паэтычным слоўніку» названыя трыццаць тры клясыкі жанру, пачынаючы ад Катула і Вальтэра і заканчваючы Рыгорам Барадуліным. На дзіва, чамусьці сярод гэтых трыццаці трох ня згадваецца імя Ніла Гілевіча — сатырыка, які, паўтаруся, эпіграмы піша больш за паўстагодзьдзя. Ня хочацца ставіць пад сумненьне дасьведчанасьць аўтара слоўніка — хутчэй за ўсё, гэта прыкрая выпадковасьць. Ды хіба ўсё своечасова дапільнуеш і ўлічыш?
А кніга — рэч заўважная. Вось напісаў у свой час Янка Сіпакоў кнігу «Веча славянскіх балядаў», і ніхто пасьля гэтага не гаварыў, што ў беларускай літаратуры балядны жанр у занядбаньні. Напісаў Юрка Голуб цэлую кнігу трыялетаў, і гэты жанр відавочна папрыкметнеў для нашых літаратуразнаўцаў. Бо адна справа — прышчапіць адзін-два саджанцы, і зусім іншая — пасадзіць цэлы сад.
І вось на беларускім Парнасе вырастае яшчэ адзін сад. Калючы і страхотлівы, зь неспадзяванымі сукамі і патырчакамі — для прайдзісьветаў. І з гаркаватымі, але спажыўнымі пладамі — для суайчыньнікаў-аднарадзімцаў. Сад эпіграмаў. Хоць, прызнаюся, у дадзеным выпадку мне хочацца пісаць гэтае слова на старасьвецкі лад — эпікграмаў. Хочацца яшчэ раз вылучыць гэтае знакавае для нас спалучэньне літараў — кг. Бо эпікграмы Ніла Гілевіча не прызначаныя для пустапарожняга зубаскальства, яны насамрэч усе — вагомыя.
А ўсім тым, хто думацьме іначай, хай штоночы над вухам гучыць купалаўскае — крэнту-мэнту, крэнту-мэнту...
