Прынамсі, яны самі запэўніваюць у гэтым. А я непазьбежна задаюся іншым пытаньнем: калі б яны зь іх пасіянарным досьведам усе жылі сёньня ў Беларусі, ці гэта нейкім чынам уплывала б на агульную сытуацыю? І мой адказ: так, бо кожны майстровец – гэта такі рухавік, які ўвесь час чамусьці вучыцца і ўтварае вакол сябе асяродзьдзе, сваю праекцыю Беларусі.
Тады, напачатку 1980-х, у кожнага была ўнутраная ўстаноўка – прыводзіць у Майстроўню новых людзей. І кожны цягнуў, каго мог – аднакурсьнікаў, сяброў, сваякоў... Можна сабе ўявіць, як разрасьліся гэтыя прыватныя асяродкі майстроўцаў за мінулыя трыццаць гадоў, і колькі б народу кожны прывёў у Майстроўню сёньня. Зразумела, што сёньня для гэтага ня самы спрыяльны грамадзка-палітычны клімат у Беларусі. Але важна ведаць, што ўвесь гэты патэнцыял захоўвае сваю сілу і цалкам можа запрацаваць заўтра. Незалежна ад таго, дзе жывуць яго носьбіты – у Бэльгіі, у Ізраілі, у Канадзе ці, як Алена Клімовіч, у Штатах, у Каліфорніі.
Шлях самой Алены ў Майстроўню выглядаў гэткім самым чынам – яна сустрэла таго, хто яе прывёў, прыйшла -- і засталася.
НАТАЛЬЛЯ ЛАЗОЎСКАЯ
Алена: “У мяне, як у гэтай дзіцячай кніжцы пра Гары Потэра. Калі ён ехаў у сваю школу, ён сустрэўся на пэроне з чалавекам, з правільным чалавекам. Так быццам бы ў жыцьці і я сустрэлася. Таму што калі я паступала на філфак, я паступала з мэдалём. Мне трэба было здаць адзін іспыт, і я яго здала на выдатна. І вось такіх выдатнікаў сабралі ў групу, і мы павінны былі памыць вокны. Нас было, мусіць, чалавек дваццаць, і там аказалася адна дзяўчына, якая размаўляла па-беларуску. Гэта была Ната Лазоўская. І калі мы даведаліся, што яна зь Менску, гэта было вельмі-вельмі незвычайна. І я адразу адчула прыцягненьне, бо мне хацелася зразумець, чаму. Марынка Лычкоўская таксама была ў гэтай групе і таксама адчувала нейкі інтарэс да Натальлі. І мы ўсе ўтрох пачалі сябраваць літаральна зь першага верасьня. Але мы яшчэ ня ведалі, што Ната ў нейкай Майстроўні, яна нічога не казала пра гэта”.
Дубавец: У гісторыі Алены Клімовіч зноў узьнікае той самы парадокс, пра які гаворка ішла ў ранейшых перадачах – абсалютна правільныя дзяўчынкі-выдатніцы, з усіх бакоў станоўчыя, прыходзяць сваім шляхам да абсалютна правільных рэчаў – да сваіх каранёў, да роднае мовы, да патрыятычных пачуцьцяў і няспыннай самаадукацыі, але ў выніку аказваюцца ў вачах атачэньня абсалютна няправільнымі. Яны й самі ня могуць зразумець, чаму так, бо хада іх разваг таксама правільная. Яны занадта добра выхаваныя, каб прымаць цынізм сыстэмы і двухаблічнасьць асяродзьдзя за дадзенасьць. А аказваецца, што бяз гэтага сыстэма і асяродзьдзе не прымаюць іх.
Алена: “Калі мы былі на бульбе, мы сьпявалі... Натальля сьпявала беларускія песьні і вучыла ўсю групу. Мы сьпявалі і “Пагоню”. У нас песьняй групы была “Басота”. Сталі пытацца, адкуль яна ведае столькі песень. І калі ўжо вярнуліся на філфак, яна запрасіла мяне й Марынку прыйсьці ў актавую залю філфака, і там была Ларыса Сімаковіч, і яна вяла сьпеўкі. Я да гэтага часу памятаю песьню, якую яна развучвала тады. Гэта быў кастрычнік 1982 году. І Ларыса настаяла на тым, што мы павінны ведаць і восеньскі цыкль песень. А ня толькі сьвяточныя. І гэта была песьня пра асеньнюю тучку. “А ці выйшла асеньняя тучка з-за цёмнага лесу...” У мяне ёсьць сшытак дома ў Каліфорніі, там усе гэтыя песьні сабраныя... І з гэтага часу мы пачалі хадзіць і ўліліся ў Майстроўню”.
Дубавец: Паступова першае зьдзіўленьне ад беларускай мовы менскай дзяўчынкі Натальлі Лазоўскай прайшло, і цяпер ужо думалася, што для яе гэта арганічна, натуральна, бо яна не адна, такіх шмат.
Алена: “Пасьля мы і з Вэрцяй пазнаёміліся і падумалі, што ў іх уся сям’я такая, беларускамоўная. Ну, і потым у нас жа на курсе Аліна вучылася Садоўская таксама. Гэта не было нейкім такім вельмі вялікім дзівам, калі мы ўжо ў філфак уліліся. Хаця на філфаку мала людзей размаўляла па-беларуску. Але вось Алінка Садоўская казала, што толькі мы ўчатырох. Трошкі больш. Там яшчэ быў Алег Дышлевіч, пазьней далучыўся Зьміцер Саўка. І потым яны так ці інакш аказаліся ў Майстроўні. Хтосьці, як Дышлевіч, адзін раз прыйшоў, а Саўка ж актыўна ўдзельнічаў у Майстроўні.
І потым Натка, яна ж не з мэдалём паступала, а пасьля вучэльні, якую яна закончыла з адзнакай, гэта прыроўнівалася да мэдаля. А кароткі пэрыяд паміж вучобай і паступленьнем ва ўнівэрсытэт яна працавала ў кнігарні “Сьветач”. І нам здавалася, калі яна працуе ў кнігарні “Сьветач”, значыць, яна павінна размаўляць па-беларуску”.
“ТУРАЎСКІ СЛОЎНІК”
Дубавец: У Майстроўні зьбіраліся пераважна менчукі ў другім і першым пакаленьні – гэта была асаблівасьць таго часу. Прычым, у навакольным грамадзтве такі падзел на “сталых” і “прыежджых” жыхароў сталіцы адчуваўся даволі моцна, бо дзеці ўчорашніх вяскоўцаў былі ўжо амаль зусім “рускія” і пасьпявалі крыху задзіраць насы перад дзецьмі вяскоўцаў сёньняшніх. Зразумела, што ў Майстроўні такога падзелу проста не магло быць. Наадварот, там з большым піетэтам ставіліся да раўналеткаў, што толькі прыехалі зь вёскі і былі жывымі носьбітамі той традыцыйнай народнай культуры, якая складала для майстроўцаў прадмет культу.
Алена: “Я прыехала зь вёскі. Гэта Палесьсе, на Століншчыне, але гэта практычна мяжа з Гомельшчынай. Там ствараўся “Тураўскі слоўнік”. І калі разгорнеш гэтую кнігу і пачытаеш, пяць тамоў “Тураўскага слоўніка”, дык зразумееш, што мова там – вельмі своеасаблівы дыялект. І я ўсё жыцьцё размаўляла на гэтым дыялекце і вывучала беларускую мову абсалютна гэтаксама, як і рускую мову. Для мяне што адна, што другая, -- былі мовамі быццам афіцыйнымі, і ня тымі мовамі, на якіх ты размаўляеш у жыцьці.
Таму што з адналеткамі я ўсё жыцьцё размаўляла, окаючы, скарачаючы ўсе прыметнікавыя канчаткі... Як у “Тураўскім слоўніку” апісана. Вельмі шмат лексыкі такой, якой няма ў літаратурнай мове. Беларускую мову я набірала са школы, у мяне мама была настаўніцай беларускай мовы. Потым з тэлевізара, з кніжак”.
Дубавец: Самы вялікі ў Беларусі Столінскі раён таму самы вялікі, што большасьць ягонае тэрыторыі займаюць агромністыя балаты. Там цячэ рака Сьцьвіга, там яшчэ да Чарнобыля здарылася першая ў беларускай гісторыі радыяцыйная катастрофа, там захаваліся архаічныя промыслы, і прырода – сапраўдны рай на зямлі. Адтуль, дарэчы, паходзіць род кіраўніка Беларускай Майстроўні Вінцука Вячоркі. Там на краі бясконцых лясоў стаіць вялікая вёска Аздамічы.
Алена: “Аздамічы, я аздаміцкая. Там Сьцьвіга, Ільва. І мы плавалі там зь Міклашэвічамі. Гэта быў 1991 год, мы ў траўні там плавалі на байдарках, вельмі цікавы паход быў зь Міклямі – з Ігарам, з Рытай і са Стахам”.
Дубавец: Міклямі майстроўцы называюць Міклашэвічаў. Для многіх яны, і многія для іх сталі сябрамі на ўсё жыцьцё менавіта ў Майстроўні.
Алена: “Я прыехала ў вялікі горад не каб заваяваць яго, а каб навучыцца, каб прыняць нешта. І калі я прыйшла ў Майстроўню, я ўбачыла такую групу людзей, кожны -- як зорка. Такое сузор’е. Так хацелася вучыцца ад кожнага. І кожны нешта прыносіў і дзяліўся гэтым. Кожны па-свойму быў настолькі багаты... Вось Вінцук, напрыклад, адукаваны, эрудыраваны, столькі моваў ведае. Гэнік бясконца прыносіў песьні на ўсіх мовах, якія толькі можна прыдумаць, на эспэранта сьпяваў. Шупа – таксама ўсе мовы, прычым, на такім глыбокім узроўні. Істомін прынёс некалькі песень, кожны прыносіў, ня толькі песьні...
Я памятаю, што Харэўскі ўлетку... У 1983 годзе гэта было, калі мы ўжо ў палац Белсаўпрофу перайшлі, ён зрабіў даклад. І гэты даклад неяк мяне закрануў моцна. Ён сабраў шмат-шмат лічбаў і даказаў, што Беларусь можа быць самастойнай краінай. У прынцыпе, гэта 83-ці год, нават думкі пра тое, што Савецкі Саюз можа разваліцца, і краіны могуць існаваць асобна, не было. І ён усе лічбачкі склаў, працэнты прывёў, разгледзеў прамысловасьць, сельскую гаспадарку... і выснову зрабіў у канцы, што Беларусь можа існаваць як самастойная краіна. Гэта было як адкрыцьцё”.
Дубавец: Мне ўяўляецца, што і для самога Сяргея Харэўскага, і для ўсіх астатніх гэта было адкрыцьцё. Ня тое, што Беларусь можа існаваць самастойна, а тое, што пра гэта можна вось так публічна заявіць. Памятаеце, я казаў пра правільныя рэчы і правільную хаду думкі ў галовах правільных юнакоў і дзяўчат. Пра тое, што Беларусь самастойная краіна, казала ўся савецкая прапаганда, як і пра тое, што Каліноўскі – наш нацыянальны герой, як і пра тое, што трэба берагчы помнікі культуры. Але самастойнасьць Беларусі лягічна натыкалася на патрэбу выхаду яе з СССР. Гераізм Каліноўскага штурхаў да ягоных тэкстаў пра галоўнага нашага ворага – маскаля. А спроба абараніць помнік прывяла майстроўцаў у міліцэйскі пастарунак.
Інакш кажучы, правільныя маладыя людзі апыналіся перад прымусам ня ўсё, што было б правільна, казаць і рабіць. Або казаць і рабіць гэта не заўсёды публічна, не абавязкова адкрыта, а ў вузкім коле. І ў Майстроўні было такое вузкае кола, пра яго распавядаў Алесь Суша. Але тое, што такое кола ёсьць, схаваць ад іншых было немагчыма, бо яно і бачылася, і чулася, і адчувалася.
Алена: “Адчувалася. Але, мне здаецца, што нас увесь зьнешні сьвет як бы падпіхваў, што вы ўсе такія. Што вы ўсе думаеце пра гэтую незалежнасьць.
Таму што, калі мы пастаялі каля гэтага дому, калі разбуралі першы беларускі тэатар, пасьля мы ўсе былі выкліканыя паразмаўляць з кагэбістамі. І размаўляючы зь імі... Яны давалі зразумець, што яны нас разглядаюць менавіта як такую сілу, якая разбурае гэтую еднасьць Савецкага Саюзу. Хаця асабіста ў мяне такіх думак не было, што я нешта там разбураю. Зараз я разумею, што тое стаяньне каля дома, яно, можа, нарадзіла і Курапаты. Можа, і Плошчу яно нарадзіла нават. Яно нарадзіла ўсе наступныя падзеі, я так думаю. Яно было першае.
Цяпер у камэнтарах пішуць: вы не сядзелі ў турме, вы ня ведаеце... Я ўвогуле не лічу, што гэта нейкая заслуга ці незаслуга – пасядзець у турме. Але мы адсядзелі сваё. Адну ноч”.
ВЫМУШАНАЕ ЗНАЁМСТВА
Дубавец: Зьбіраючы сьведчаньні пра Майстроўню, у адной прыватнай размове я пачуў пра тое, што кагэбісты насамрэч сымпатызавалі майстроўцам і як маглі, стараліся “адмазваць” іх ад непрыемнасьцяў. Магчыма, такое было таксама. І нехта з таго асяродзьдзя некалі пра гэта распавядзе. Мне ж запомнілася іншае – са словаў сяброў, бо сам я на такія гутаркі не патрапіў. Казалі, што на кон заўсёды ставілася разьмеркаваньне пасьля вучобы, гэта значыць, працоўная кар’ера і жыльлё, прычым ня толькі майстроўцаў, а іх сваякоў і блізкіх. Правільным давалі канчаткова зразумець, чаго можа ім каштаваць іхная правільнасьць.
Алене Клімовіч тыя размовы запомніліся па-свойму. Але спачатку вернемся ў той міліцэйскі пастарунак, дзе Алена мусіла праседзець ноч пасьля першага ў найноўшай гісторыі пікету пратэсту.
Алена: “Мы ведалі, што могуць быць нейкія наступствы. Мы здавалі сэсію ў гэты час, і ў нас праз два дні павінен быў быць іспыт. Там з філфаку мы былі ўтраёх: Марынка Лычкоўская, Ната Лазоўская і я. І мы вырашылі, што мы павінны гэтую сэсію здаць толькі на выдатна. Тады, калі нас выганяць з філфаку, гэта будзе не за адзнакі. Калі нас выганяць, то гэта будзе толькі па палітычных меркаваньнях.
Размовы з кагэбістамі ў нас былі пасьля сэсіі. Я ў той час жыла на кватэры, і на кватэру прыходзіў міліцыянт, калі мяне дома не было, і апытваў усіх суседзяў і маю гаспадыню, хто я такая, як я сябе паводжу. Мне гэта было непрыемна, таму што я думала, што яны будуць і да бацькоў хадзіць. Бацькі ў прынцыпе падтрымлівалі мяне ў гэтых поглядах. І я тады перажывала, што яны занепакояцца. Ці пацерпяць. Таму што яны настаўнікі школьныя і “павінны выхоўваць маладое пакаленьне”... Я за бацькоў больш перажывала.
УСХОДАЗНАЎЦА Ў ЦЫВІЛЬНЫМ
Не, яны ня страшылі. З намі размаўляў вельмі цікавы чалавек, ён сказаў, што ён закончыў Інстытут усходазнаўства ў Маскве, што ён спэцыяліст па арабскай мове. І ўвесь час як бы паказваў, што ён таксама з філфаку. Вельмі мякка размаўляў і як бы папярэджваў па-бацькоўску нас, казаў: не туды, так ня трэба.
І ў прынцыпе я ня памятаю, каб былі нейкія такія пагрозы. Адзінае, калі ўдзел у Майстроўні трошкі перашкодзіў... У нас заўсёды пасьля чацьвёртага курсу група людзей ехала на адзін месяц у Нямеччыну па абмену студэнтаў. Ніхто з майстроўцаў не паехаў нават блізка.
Мы заўсёды добра вучыліся. Мы з Марынкай Лычкоўскай былі выдатніцы. Натка была блізкая да гэтага, у яе, па-мойму, чырвоны дыплём. Алінка Садоўская таксама. І ніякіх канфліктаў з аднакурсьнікамі ў нас ніколі не было. Але ніхто з нас не паехаў. Тады быў на філфаку старшынём парткаму Прыгодзіч. Пасьля ён стаў маім шэфам. Таму што я працавала на філфаку. Я паступіла ў асьпірантуру і якраз на катэдры гісторыі беларускай мовы працавала, ён быў загадчыкам катэдры. Дык ён сказаў, што мы й не маглі паехаць”.
Дубавец: Вось вам працяг пра правільных дзяўчат. Не адчуваючы сябе антысаветчыцамі, яны ўсё адно былі нядобранадзейнымі ў вачах атачэньня. Бо гаварылі па-беларуску, сьпявалі народныя песьні і наведвалі аб’яднаньне такіх самых беларускамоўных і беларускасьпеўных раўналеткаў. Гучыць даволі абсурдна. Тым ня менш, так было. І, верагодна, галоўнай прычынай нядобранадзейнасьці выступала тое, што аб’яднаньне было нефармальным, нікім не санкцыянаваным. Навокал казалася, што мы жывем паводле Мікалая Астроўскага, і што менавіта так трэба жыць. Яны так і жылі, але ж ад пачатку іх падманулі. Бо насамрэч жылося паводле Оруэла.
А паводле Астроўскага зь ягоным імпэратывам пра “бязмэтна пражытыя гады” жыло зусім іншае грамадзтва ў зусім іншым месцы. Алена Клімовіч падкрэсьлівае, што не дзеля ідэйных меркаваньняў апынулася ў Амэрыцы. А мне бачыцца, як яе правільнасьць выдатніцы ўрэшце перастала натыкацца на сьцяну падвойнае маралі і атрымала сваё далейшае разьвіцьцё.
Алена: “У кастрычніку будзе 10 гадоў, як мы там. Гэта была чыста эканамічная эміграцыя. Мой муж як бы жартам сыграў у лятарэю Green Card і выйграў. І ён паехаў туды і знайшоў працу па спэцыяльнасьці, ён праграміст, літаральна праз 20 дзён пасьля таго, як ён ступіў на тую зямлю. І зразумеў, што там у яго лепшыя пэрспэктывы. І мы ўсё ўзважылі і вырашылі, што паедзем туды”.
Дубавец: Пераезд у Амэрыку, вядома ж, каштаваў. І першай каштоўнасьцю, якую давялося пакласьці на шалі вагаў, Алена называе ўлюбёную працу мовазнаўцы на філфаку БДУ. Тут яна пісала кандыдацкую дысэртацыю...
Алена: Я, дарэчы, і зараз працую настаўніцай, але настаўніцай расейскай мовы. Як гэта ні іранічна гучыць. І кожны раз, калі мы прыяжджаем сюды, сябра майго мужа Юры Зісэр жартуе: ай-яй-яй, беларуская нацыяналістка -- і выкладае расейскую мову. А я яму кажу: а я яшчэ й Дастаеўскага люблю.
Я знайшла працу па спэцыяльнасьці. Гэта руская мова і літаратура ў рускай школе. І ў мяне ёсьць такія пляны – спалучыць гэта са сваёй новай адукацыяй – кампутарнае праграмаваньне. Таму што ў мяне ёсьць вучні, якія вучацца дыстанцыйна”.
Дубавец: У Каліфорніі з Аленай жывуць яе муж і дзьве дачкі”.
Алена: “Старэйшую завуць Вольга, а малодшую Рута.
Сапраўды асяродзьдзе мужа абсалютна небеларускамоўнае. Але яны ставяцца да гэтага вельмі добра, і мой муж загаварыў па-беларуску менавіта ў нашай кампаніі. Ён быў вызвалены ад беларускай мовы ў свой час у школе. Але калі мы пажаніліся, то працягвалі сустракацца нашым блізкім колам. Гэта Югася Волкава, Волкавы, Міклашэвічы, Істоміны, Валасевічы, Віялетка. І мы працягвалі сустракацца, і яны яго перацягнулі. І ён прыстойна размаўляе па-беларуску”.
СЬВЯТОЧНЫ БЕЛАРУСКІ СТРОЙ
Дубавец: Калі сёньня ў Менску я сустракаю вясельле, цалкам апранутае ў нацыянальныя строі, а гэта ўжо бывае нярэдка, я згадваю тытанічную працу Міхася Раманюка, які даказаў, што строй – гэта наша, і гэта каштоўнасьць, і згадваю Майстроўню, дзе ў дыскусіях нараджаліся многія звыклыя сёньня рэчы, напрыклад, пра тое, што нацыянальны строй можа быць сьвяточнай вопраткай гарадзкога беларуса.
Алена: “Калі “Клеменс” быў спэктакль, і мы на другі спэктакль усёй Майстроўняй пайшлі разам, я памятаю, што ўзьнік такі матыў: ці прыйшлі б вы... У тэатар звычайна ходзяць у сьвяточным адзеньні, у самым лепшым сваім... Ці прыйшлі б вы ў тэатар у нацыянальным строі? Як у сьвяточным адзеньні. І ўсе жыва абмяркоўвалі гэта. Ці лічым мы па-сапраўднаму строй такім адзеньнем, у якім можна было б прыйсьці ў тэатар?”
Дубавец: У тэатар ці на вясельле. Каб адказаць станоўча, патрэбная была эвалюцыя ўяўленьняў. Тады не прыйшлі не таму, што думалі – як на нас паглядзяць, а таму, што ў саміх у стэрэатыпах трэба было нешта зьмяніць. Такім эвалюцыйным крокам стала вясельле майстроўцаў Ірыны й Ігара Марачкіных, першае ў Менску вясельле ў нацыянальных строях. Далей стала прасьцей.
Алена: “Калі Югася замуж выходзіла, яна была ў звычайнай белай сукенцы, але ўсе вакол яе былі ў строях. Міклашэвіч быў сватам, ён быў у кашулі і быў перавязаны ручніком. Я ў яе была сьведкай, і ў мяне была стылізацыя. Вітка была ў поўным строі. Мы дамовіліся, што ў Югасі будзе сьвята ў строях.
Дубавец: Сёлета на Каляды Майстроўні споўніцца трыццаць гадоў. Міжволі кожны з нас задумляецца, якім чынам гэтую дату адзначыць.
Алена: “Я лічу, што гэта павінна быць нейкая дзейнасьць, нейкая імпрэза, можа, нейкая акцыя. Ня проста так сабрацца і паразмаўляць. Таму што мы зараз размаўляем. І кожны з нас слухае гэтыя перадачы і можа напісаць нешта ў камэнтарах. І кожны з нас ужо сустрэўся зь іншымі ў нейкай меры. А вось каб сустрэцца і зрабіць нешта. Гэта як зерне ў зямлю пасадзіць.
Я памятаю імпрэзы, якія Майстроўня ладзіла, абсалютна разнаплянавыя. Гэта былі сьвяты. Каляды, зь якіх пачалася Майстроўня, Купальле... Гэта былі вечарыны ў палацы Белсаўпрофа. У мяне нават здымкі ёсьць. Гэта была вечарына, прысьвечаная Кастусю Каліноўскаму і яшчэ, па-мойму, Дуніну-Марцінкевічу. Гэта былі іншыя імпрэзы. Я памятаю, як мы змагаліся за першую беларускую школу. Хадзілі па дамах і зьбіралі подпісы...
Ніхто з майстроўцаў, каго я ведаю, ня стаў нейкім п’яніцам ці дрэнным чалавекам. Усе рэалізаваліся. І ў кожнага дзеці, якія таксама нармальныя людзі, нармальныя грамадзяне, якія ведаюць, хто яны, і годнасьць маюць”.
УСЕ ПЕРАДАЧЫ СЭРЫІ “ГІСТОРЫЯ АДНАГО ЦУДУ”
Сувязь з аўтарам праз dubaviecs@gmail.com.
