Ведрас квасо. Лупіце на (беларуска-літоўскай) трасянцы!

Некалі ў Вільню хадзіў зручны цягнік «Чайка» за тры рублі (далей ён ішоў у Рыгу і Талін). І вось у 1978 годзе я купіў у Вільні вінілавую (іншых тады не было) кружэлку, якая называлася проста «Вітаўтас Кярнаґіс» — аброслы хлопец у акулярах на вокладцы падаўся свойскім і несавецкім.

Паўтара дзясятка песень пад акустычную гітару сталі для мяне каўтком кіслароду ў той бэтонны час. Так я ўведаў літоўскую паэзію.

Кярнаґіс быў першы і дагэтуль найвыдатнейшы літоўскі выканаўца сьпяванай паэзіі (ці то акустычных балядаў) — той, што ў расейскай традыцыі называецца «бард». У 60-я — 70-я пачынаў як вальнадумны гіпі-бітламан і рок-музыка. Быў акторам, рэжысэрам, здымаў першыя кліпы. Але ніхто як ён ня здолеў прасьпяваць такіх паэтаў, як Марцэліюс Марцінайціс зь яго цыклем пра народнага дзядзьку Кукуціса, які то выганяе кабылу са свайго вуха, то назірае за ўласным пахаваньнем (ёсьць пераклады Алеся Разанава), як Саламея Нярыс, як сюжэтны Сіґітас Ґяда ці рамантычная Даля Саўкайціце.

Шмат пісаў Кярнаґіс уласных песенных тэкстаў — ад гімнавых («Белая птушка»)

да іранічна-спагадлівых балядак пра простых людзей (Песьня сантэхніка зь мястэчка Укмярґе).

У ягоных песьнях на вершы розных аўтараў бываюць і беларускія рэаліі. Вось рок-н-рол пра гружаны буракамі гоначны грузавік МАЗ (словы Ю. Эрліцкаса)

Вітаўтас Кярнаґіс паходзіў зь сям’і вядомых літоўскіх актораў, што пераехалі ў Вільню ў 1940-я. (Беларускае прозьвішча Кярнога — балцкага паходжаньня.) Доўгі час мясцовая віленская культура, субкультуры, моўная рэальнасьць, з аднаго боку, і прафэсійная літоўская культура судакраналіся слаба. Кярнаґіс усё жыцьцё ствараў — таленавіта і пасьпяхова — літоўскую культурную прастору Вільні. І раптам — песьня «Сьвята ў Ніжнім замку» (аўтар Ґедрус Кубілюс). Чакаеш сярэднявечнай урачыстасьці, але чуеш такое:

Галава баліць хіба не празь пячную юшку, а зь іншай прычыны. Але ж у літоўскай літаратурнай мове няма словаў juška і fortkė! (Як няма іх у расейскай і польскай).

«Лірычны герой» — хлопец з раёну — хоча наталіць смагу:

Зноў жа — няможна па-літоўску сказаць viedras kvaso, а толькі kibiras giros ‘вядро квасу’. Sloikas таксама не прапусьцілі б праз моўны блёк-пост.

Герой, вытрымаўшы пакуту смагі, самасьцьвярджаецца:

Значыць, герой — не абы-хто, а кароль раёну. Зь мянушкай Кансар (Канцар). Ад «жаргоннага» слова kancaras ’недакурак’, у якім пры жаданьні можна ўгледзець беларускі канчáр (’аддзелены канец чагосьці’, той самы недакурак).

Далей наш лірычны герой, ужыўшы нелітаратурныя словы čainikas, petelnė ‘патэльня’, čierka ‘чарка’, skarbonkė, нарэшце выбіраецца на вуліцу, каб прагна выпіць газіроўкі ля прыпынку троліка, а там стаіць ягоная chebra — хэўра — і спакушае:

Можна толькі здагадвацца, хто ж такі той эпічны віленскі Віцька, але ён зь цеканьнем, ня Вітька.

І толькі на завяршэньне гучыць ні з пушчы ні з поля: «Сёньня ў Ніжнім замку сьвята». Маўляў, адзін сьвет — віленская высокая культура, другі — простыя хлопцы з раёну, перадаць мову якіх давялося, натуральна ж, трасянкай — беларуска-літоўскай.

Ёсьць стары кліп на гэтую песьню, зьняты Кярнаґісам на сьметніку.

Там ходзяць валацугі, а ён — іхны кароль у вобразе валацужнага супэрмэна. Першае ўражаньне — у такіх дэкарацыях беларусізмы гучаць не павінны. Але, відаць, выканаўца ўсё ж адышоў ад задумы аўтара тэксту — у ім хутчэй пра раённых гопнікаў, не пра валацугаў. Зрэшты, да валацужніцтва ў Кярнаґіса як старога гіпі (якога і са школы выганялі) не магло быць поўнай антыпатыі.

Маю тоўсты і рарытэтны літоўска-расейскі слоўнік Бэньяміна Сярэйскага (Коўна, 1933). Ён такія словы падаваў тысячамі, але паводле наказаў патрыярха літоўскага мовазнаўства Ёнаса Яблонскіса пазначаў іх як памылковыя, як барбарызмы, славізмы, падлеглыя замене:

Таксама Б. Сярэйскі патрабуе замяняць на словы ўласна літоўскага паходжаньня такія запазычаньні, як kočėti ’качаць, напр., бялізну’, čestavoti ’частаваць’, čerevykas ’чаравік’, kvatera, budauninkas ‘будаўнік’, čyras ‘шчыры’, sereda, zvanas ‘звон’, zacirka... І — як жа бяз гэтага — arielka ’гарэлка’. Гэтыя словы ніяк нельга палічыць русізмамі або палянізмамі.

Калі-нікалі літоўскі «барбарызм» дазваляе рэканструяваць форму і значэньне слова, якога сёньня ў беларускай літаратурнай мове няма. Скажам, zoslanas узыходзіць да беларускага заслон са значэньнем ’услон, лаўка’ (фіксуецца ў старабеларускай мове і дыялектах).

Такім чынам, падобныя словы літоўскія мовазнаўцы зь літаратурнай мовы — дзеля яе чысьціні — выкаранялі бязьлітасна шчэ зь міжваеннага часу. Але, відаць, зь пераменным посьпехам, інакш не было б патрэбы і падставы пісаць такія іранічныя песьні.

Зь іншага боку, у беларускай мове ёсьць мноства літуанізмаў (дакладней, балтызмаў), праўда, іх ніхто асабліва не выкараняў. Пра гэта наступнымі разамі.

У 2010 г. выйшла калектыўная манаграфія «Miestai ir kalbos» («Гарады і мовы») з вынікамі шматгадовага сацыялінгвістычнага дасьледаваньня мовы трох вялікіх гарадоў Літвы — Вільні, Коўна, Клайпеды. Аказваецца, беларускай мовай у Вільні валодаюць 10% — кожны дзясяты.

Гэта няшмат (у параўнаньні зь літоўскай — 97%, расейскай — 95%, польскай — 63%). Але ж паводле перапісу ў Вільні толькі 4% мясцовых жыхароў, што лічаць сябе беларусамі. І ёсьць інстытуцыянальнае забесьпячэньне расейскай і польскай моваў — дзясяткі школаў толькі ў Вільні (беларуская — адна), усюдыісная мэдыяпрастора, урэшце, магутная палітычная падтрымка адпаведна Расеі і Польшчы.

У публічнай прасторы цяперашняй Вільні беларуская мова роўная сярод іншых, акрамя штотыднёвых праграмаў на радыё і ТБ, хіба на тэрыторыі самаабвешчанай і вольнай Рэспублікі Зарэчча (Užupis) — у кварталах творчай багемы за рэчкай Вялейкай.

У дадатак ёсьць праблема з моўным самавызначэньнем чалавека, які гаворыць мясцовым дыялектам: ён ня можа суаднесьці гэты дыялект з мовай, скажам, школы, тэлебачаньня, гарадзкіх надпісаў, а таму называе сваю мову «тутэйшай». Таму 10% уражвае і сьведчыць пра жывучасьць нашае мовы.

Гэта істотны сыгнал для тых, хто езьдзіць у Вільню, — і ў музэі, і ў гандлёвыя монстры. Гаварыце па-беларуску, а не па-расейску (зрэшты, літоўскую таксама не пашкодзіць вывучыць — хаця б формулы этыкету). Паводле тэорыі імавернасьці, прынамсі кожная дзясятая касірка «Акропаліса» Вас зразумее (асабліва калі яе завуць, напрыклад, Ядвіга Тарашкевіч. Укладальнік нашага правапісу нарадзіўся ў падвіленскіх Мацюлішках).

Тады да беларускай мовы павернуцца і гаспадары віленскіх гандлёвых цэнтраў. Да 85% усіх іншаземных пакупнікоў там складаюць нашыя суграмадзяне, якія ўсе па-беларуску прынамсі разумеюць.

А тыя цэнтры ў мэтавых ільготных праграмах (ёсьць нават VIP-карты пакупніцкай ляяльнасьці выключна для грамадзянаў Беларусі) пакуль што ўжываюць расейскую мову.