Людзі ня бачаць іхных твараў і ня ведаюць ведамаснай прыналежнасьці. Таму называюць гэтых пэрсанажаў безасабова, паводле колеру формы. Па-расейску пра „брудна-зялёных“ кажуць „оливки“, пра „чорных“ часам — „маслины“. А як сказаць карэктна па-беларуску?
Пачну з таго, што плады аліўнага дрэва Olea europea па-беларуску традыцыйна завуцца толькі аліўкі — усякага колеру, які залежыць не ад гатунку, але ад ступені сьпеласьці. Каб удакладніць, што аліўкі сьпелыя, цёмныя, — так і скажам: „чорныя аліўкі“.
Беларускія аліўкі — ад назвы дрэва аліва. Корань лацінскага паходжаньня, той самы ў беларускім слове алей — усякі расьлінны, у тым ліку аліўкавы, тлушч. Беларускае масла да алівак ня мае дачыненьня, у нас і ў большасьці славянаў масла толькі зь вяршкоў.
Насуперак пашыранаму стэрэатыпу, у расейскай літаратурнай мове „оливки“ і „маслины“ — сынонімы. Толькі ў побытавым расейскім прастамоўі яны чамусьці пачалі азначаць аліўкі рознай ступені сьпеласьці. Ні ў воднай іншай славянскай мове, акрамя расейскай, такога разьмежаваньня няма: усе паўночнаславянскія (і славенская ў тым ліку) называюць гэтыя плады ўсіх колераў коранем аліва, паўднёваславянскія — маслина, маслинка.
„Аліўнае дзерава і ягада“
Ва ўкраінскай і ў расейскай мовах слова маслина з царкоўнаславяншчыны — сярэднявечнай вэрсіі стараславянскай мовы. У сваю чаргу ў стараславянскай (гэта мова продкаў сучасных баўгараў і македонцаў) слова маслина ад масло — і гэта калька з грэцкай, дзе ἐλαία ‘аліва’ поруч з ἔλαιον ‘алей’. Бо ў стараславянскай мове словам масло азначалі і цьвёрдае каровіна ‘масла’, і расьлінны ‘алей’.
Дарэчы, па-баўгарску адпаведны жоўта-зялёны колер называецца маслинен цвят.
Стараславянізм маслина ‘дрэва Olea europaea’ пранікаў і ў старабеларускія тэксты, але толькі ў жанры з моцным уплывам царкоўнаславяншчыны, напр. у Скарыны. Плады — масличіе. І слоўнікі таго часу добра адрозьнівалі царкоўнаславянскія словы ад сваіх.
Памва Бярында ў сваім „Лексыконе“ (2-е выданьне ў Куцейне пад Воршай, 1653) пераклаў тое „масличіе“ як „аліўкі“, а „маслина“ = „аліўнае дзерава і ягада“.
Пяшчотны аліўкавы месяц
„Аліўкавы“ як адзін з колераў формы амону называе ўказ прэзыдэнта № 213 ад 6 траўня 2014 году „Пра форму адзеньня і знакі адрозьненьня асобных катэгорыяў супрацоўнікаў органаў унутраных справаў і вайскоўцаў унутраных войскаў Міністэрства ўнутраных справаў“. Форма тых, хто павінен ахоўваць закон, мае быць аліўкавага, чорнага, а яшчэ камуфляжнага колераў.
У прафэсійнай градацыі колераў ёсьць некалькі аліўкавых. Напрыклад:
Dark olive (цёмна-аліўкавы, hex. #373e02)
Dark olive green (цёмна-аліўкава-зялёны, hex. #3c4d03)
Olive brown (аліўкава-буры, hex. #645403)
Olive drab (аліўкава-шэры, hex. #6f7632)
Light olive (сьветла-аліўкавы, hex. #acbf69)
Pale olive green (бледна-аліўкава-зялёны, hex. #b1d27b)
Pale olive (бледна-аліўкавы, hex. #b9cc81)
Але ў беларускай літаратурнай традыцыі аліўкавы колер зьвязаны зь нечым цёплым і рамантычным. У Караткевіча:
У гэты вечар над вежамі сьвяціў месяц — такі пяшчотны, аліўкавы, ружовы, - так бы і зьеў яго. (Сівая легенда)
Мутна-зялёны
Агулам кажучы, афіцыйныя, статутныя колеры ўніформы нярэдка набываюць вобразную назву, калі носьбітаў формы ня любяць. Так, нямецкая палявая форма колеру feldgrau ‘палявы шэры’ ў акупаванай Беларусі была перайменаваная ў „мышастую“:
Але па Савецкай, нягледзячы на холад, народу ішло нямала, і кожны другі — у зялёным, мышастым ці чорным шынялі. (Іван Шамякін. Гандлярка і паэт)
Не ляжыць у мяне душа называць колер зялёных чалавечкаў „аліўкавым“. Ёсьць іншыя назвы для вельмі блізкіх колераў, напр. брудна-зялёны — mud green (hex. #606602), мутна-зялёны — muddy green (hex. #657432). Але гэта няхай колеразнаўцы і тэхнолягі тэкстыльнай вытворчасьці вызначаюць.
Воўчыя ягады?
А як назваць „чорных“? Браць за ўзор батанічна-кулінарныя „аліўкі“ і шукаць нейкі плод?
Прыходзяць у галаву чарніцы — але яны сінія, а ня чорныя, і надта пазытыўныя, бо здаровая ежа.
Воўчая ягада (ваўчаягада) у беларускай літаратурнай мове і бальшыні гаворак азначае розныя батанічныя віды з чырвонымі ягадамі. Толькі ў некаторых гаворках воўчымі (сабачымі, сьвінымі) ягадамі называюць чорны пасьлён. Не пасуе, трэба агульнабеларускае слова.
Чорны блёкат?
Па-расейску „чёрная белена“. Атрутная расьліна зь непрыемным пахам.
Відавая назва Hyoscyamus niger ад характэрнага чорнага зеву кветкі. Яшчэ яе завуць дурнап’ян, дур-трава. У беларускай фразэалёгіі — яскравы вобраз:
Бегаць як блёкату аб’еўшыся ‘мітусіцца як пры атрутных канвульсіях’.
Гаварыць як блёкату наеўшыся ‘няўцямна’.
„Зьнекуль груган вылятае / І наклікае бяду!“
Груган — адна з назваў птушкі Corvus corax. З груганом звязана мноства ўстойлівых выразаў у беларускай народнай мове:
Ад дрэннага гругана дрэнныя і яйкі
Груган гругану вока ня выдзеўбе
Абабраць як груган косьці ‘абрабаваць дарэшты’
Назьлятацца як груганы. Або: Пазьлятацца як груганы на падлу (на пакорм) ‘сабрацца дзеля непрыгожай справы, з карысьлівымі мэтамі’
Стаяць як груган (над кімсьці) ‘несьці небясьпеку’
А ў беларускай літаратурнай клясыцы гэта наагул архетыповы вобраз. Янка Купала, „Груган“:
Кожнай вясны, як выходжу
Свой засяваці загон,
Чорны груган вылятае
Зьнекуль — з няшчасных старон (...)
Зьвісне пад хмарамі зданяй,
Воч не спускае зь мяжы,
Косці пасеяны ліча,
Ліча людзей і крыжы (...)
Гэтак вось кожны год вечна,
Ў поле як толькі іду,
Зьнекуль груган вылятае
І наклікае бяду!
(1919)
Або тая ж „Сівая легенда“ Караткевіча:
Зьляцелася груганьнё, — хрыпеў Кізгайла, гледзячы на іх і зь нянавісьцю адбіваючыся ад тых, што нападалі.
Характэрны колер гругана — чорны. З галавы да ног.
