Сёньняшнія беларускія ўлады падтрымліваюць у замежжы толькі тыя суполкі, якія ўхваляюць палітыку Аляксандра Лукашэнкі, а ўсе іншыя аганізуюць сваю дзейнасьць пераважна ўласнымі сіламі. Да гэтых апошніх належыць Іркуцкае таварыства беларускай культуры імя Чэрскага, якое самастойна вядзе працу ў галіне беларускай культуры па больш як 20 накірунках.
Важнейшы з іх – вандроўкі па беларускіх вёсках Іркуцкай вобласьці, збор этнаграфічных матэрыялаў і арганізацыя там культурных мерапрыемстваў. Пра гэту ахвярную працу іркуцкіх беларусаў вы пачуеце ў гэтым выпуску перадачы “Беларусы за мяжою”.
(Сурмач: ) “Умовы жыцьця ў сыбірскім Прыбайкальлі моцна розьняцца ад беларускіх. У гэты суровы па клімату край беларусы траплялі яшчэ ў царскія часы, пераважна, як перасяленцы. Безьзямельныя сяляне зь Беларусі вымушаныя былі пакідаць сваю радзіму і абжываць сыбірскія прасторы. Сяліліся ў глухіх месцах, да якіх яшчэ і сёньня часам цяжка дабрацца.
Іркуцкая вобласьць па плошчы амаль у тры з паловай разы перавышае Рэспубліку Беларусь. Пры такіх адлегласьцях і бездарожжы сябрам Іркуцкага таварыства беларускай культуры зусім ня лёгка працаваць з нашчадкамі беларускіх перасяленцаў.
Гаворыць старшыня Таварыства Алег Рудакоў”.
(Рудакоў: ) “Нядаўна, у лістападзе, мы езьдзілі ў вёску Чарчэт Тайшэцкага раёну, якая знаходзіцца недзе ў 780 км ад Іркуцку. Трэба ехаць на цягніку 12 гадзінаў да раённага цэнтру, а потым яшчэ аўтобусам 300 км.
Гэтая вёска была ўтвораная перасяленцамі 1903 году. Яны жывуць там з пакаленьня ў пакаленьне і перадаюць свае традыцыі, песьні, абрады. Але, зараз моладзь ад''яжджае зь вёсак і пераемнасьць пакаленьняў ужо парушаецца...
Наша Іркуцкае таварыства беларускай культуры існуе амаль 10 гадоў, 31 траўня наступнага 2006 году мы будзем адзначаць гэты юбілей. Ад самага пачатку дзейнасьці нашага таварыства мы пачалі весьці этнаграфічныя вандроўкі па беларускіх вёсках у Іркуцкай вобласьці. Гэтыя беларускія вёскі былі ўтвораны пераважна пад час "сталыпінскай рэформы", з 1903 па 1913 гады.
Спачатку мы едзем у вандроўкі, наладжваем сувязі, спрыяем таму, каб у гэтых вёсках утвараліся нашыя суполкі, а потым мы ўжо прывозім туды нейкія культурныя праграмы.
У нас ёсьць маладзёвы клюб "Крывічы", мы зь імі робім такія творчыя вандроўкі па гэтых вёсках і праводзім там беларускія вячоркі, ці, напрыклад, калядную праграму.
Увесну сёлета мы езьдзілі ў вёску Лідзінск Баяндаеўскага раёну і там з жыхарамі вёскі ладзілі Гуканьне вясны”.
(Сурмач: ) “Як вы знаходзіце гэтыя вёскі?”
(Рудакоў: ) “Такія вандроўкі я спачатку раблю адзін, ці з удвух-утрох выязджаем у нейкі раён і высьвятляем. У мінулым годзе, напрыклад, я паехаў упершыню ў Тулунскі раён. Я тут у Іркуцку сустрэў аднаго дзядзьку, і ён мне сказаў, што ён беларус, нарадзіўся тут, але ягоныя продкі зь Беларусі і жылі яны ў вёсцы Аляксандраўка ў Тулунскім раёне. Дзе гэтая вёска дакладней, ён ня ведаў. Мне карцела туды паехаць, і мы паехалі, ад Іркуцка гэта недзе 300 км. Прыехалі туды ў раён, на станцыі выйшаў, думаю, трэба пачаць з чагосьці. Заходжу спачатку на пошту, можа там ёсьць нейкая мапа Тулунскага раёну, каб ведаць, дзе шукаць гэтую Аляксандраўку.
Заходжу на пошту, а там стаяць людзі і з твару выглядаюць усе, як беларусы. Я падышоў да адной жанчынкі і павітаўся: "Добры дзень". Яна таксама кажа: "Добры дзень". Я кажу, што прыехаў зь Беларусі. А яны пытаюцца, чаго прыехаў. Я кажу: “Прыехаў ў этнаграфічную экспэдыцыю, мне трэба беларусаў знайсьці, ці ня ведаеце, дзе тут беларусы ёсьць?” "Ды не, ня ведаем". Я зьвярнуўся да той жа жанчыны і кажу: “Вось Вы, напрыклад, выглядаеце, як беларуска, Вы дужа падобная на маю сваячку з-пад Віцебску". А яна адказвае: "Так, я беларуска, я тут нарадзілася, але мае сваякі зь Віцебску".
А потым там я знайшоў аднаго чалавека, які раней пры райкаме працаваў, ён адказваў за сувязі зь вёскамі ў галіне культуры. Ён некалі склаў мапу вёсак і апісаў, як яны ствараліся ў Тулунскім раёне. Потым гэтую мапу аддаў аднаму дэпутату, і яна згубілася. Ён мне сказаў, што ў Тулунскім раёне са 154 вёсак, якія былі створаныя пад час "сталыпінскай рэформы", 127 вёсак былі закладзеныя беларускімі перасяленцамі.
Аляксандраўка аказалася такой старэнькай вёскаю, там ужо мала хто застаўся, застаўся такі род Кур''яновічаў, ён яшчэ трымаўся. Але там нам удалося знайсьці шмат іншых вёсак, былі нават і вялікія, дзе шмат моладзі і гаспадаркі моцныя. Вось так і шукаем.
Аднаго разу быў паехаў ў Сярдынскую акругу, там мне сказалі, што ў тамтэйшым бурацкім раёне сярод бурацкіх вёсак. Стаіць адна вёска і там жывуць славяне, нібыта беларусы. А вёска называецца Ахіны. Я быў у гэтай мясцовасьці і вырашыў знайсьці, на мапе яе знайшоў. Мы паехалі. Былі ўтрох на машыне. Ехалі, ехалі, заблыталіся, дарога не вельмі добрая. Бачым – вакол толькі адныя бурацкія вёскі, амаль страцілі надзею знайсьці. І тут насустрач нам едуць дзед з бабуляй на машыне. Мы прыпыніліся, бачым, што яны выглядаюць, як славяне, блакітныя вочы, сівыя валасы. Запыталіся ў іх пра вёску Ахіны. А яны пытаюцца: "Да каго вы туды едзеце?". Дакладна так па-беларуску спыталіся, і мы зразумелі, што едзем да іх”.
(Сурмач: ) “І, сапраўды, гэта аказалася беларуская вёска?”
(Рудакоў: ) “Безумоўна, там мы запісалі вельмі шмат песьняў, бабулькі прасьпявалі нам старадаўнія песьні. Гэта аказаліся перасяленцы-паляшукі з Гарадзенскай губэрні. Цяпер гэта Берасьцейская вобласьць. У іх там цікавыя могілкі, крыжы перавязаныя ручнікамі. Адна бабулька паказала прыгожы старадаўні ручнік і кажа, што вось гэты ручнік ёй у труну пакладуць.
Я прапанаваў ёй даць новы ручнік, а гэты перадаць для музэю, але яна адмовілася, сказала, што ў іх такая традыцыя. Калі яна свайго мужа пахавала, дык такі ручнік яму ў труну паклала, і ёй таксама пакладуць. У іх там было шмат цікавых рэчаў.
Мы стараліся запісаць фальклёр, аповяды пра тое, як яны перасяляліся, як вёскі ўтвараліся.
Гэтыя Ахіны, па словах жыхароў, так утварыліся. Ехалі перасяленцы зь Беларусі, некалькі сем’яў прыехала ў Іркуцк у 1905 годзе. Потым яны паехалі на поўнач вобласьці, ехалі некалькі дзён, зь імі паехаў расейскі чыноўнік, ён усё абураўся, што яны ня могуць выбраць месца для вёскі.
У іх быў адзін дзед стары, ён усё вырашаў і казаў: "Не, не, тут нешта дрэнна, паедзем далей". Вось яны так шукалі, шукалі і знайшлі адну мясцовасьць, на ўзгорак падняліся, дзед паглядзеў вакол, там была такая рачулка, дзед паглядзеў на рачулку і сказаў: "Во, гэта як у нас. Ахінайце, хлопцы, тут будзем сядзець!". Чыноўнік пачуў нейкае дзіўнае слова "Ахінайце" і запісаў вёску, як Ахіны.
Ёсьць і іншыя гісторыі. Вось, напрыклад, вёска Анучынск у Балаганскім раёне. Там кажуць, што калі перасяленцы таксама доўга ехалі і шукалі месца для засяленьня, стаміліся ехаць, селі мужыкі і пачалі анучы на нагах перавязваць, разгледзеліся навокал і падумалі: "Куды ж мы едзем, можа тут застанёмся". Гэтая мясцовасьць ім спадабалася, і назвалі новую вёску Анучынск”.
(Сурмач: ) “Алег, Вы больш распавядаеце пра вёскі, якія былі закладзеныя на пачатку 20-га стагодзьдзя, але ці былі беларусы ў Іркуцкай воласьці і раней?”
(Рудакоў: ) “Першыя беларусы зьявіліся, як сьведчаць дакумэнты, у 1680 годзе, ў Іркуцкай губэрні каля Ілімскага астрогу было тады пасяленьне, якое называлася Ліцьвінцава. Яго быццам бы ўтварылі ліцьвіны, якія трапілі ў палон пад час вайны Масковіі зь Вялікім Княствам Літоўскім. Ім дазволілі пасяліцца ў Сыбіры і жыць на вольным пасяленьні. Вёска, дарэчы, існавала да 1940-х гадоў, потым., калі пабудавалі Ўсьць– Ілімскую ГЭС, вёску затапілі”.
(Сурмач: ) “За амаль 10 гадоў працы ваша таварыства, мабыць, сабрала багатыя матэрыялы пра беларускіх перасяленцаў і іх нашчадкаў. Ці не зьбіраецеся выдаць кнігу?”
(Рудакоў: ) “Канечне, мы гэтыя матэрыялы зьбіраем. Пакуль што гэта ўсё мы запісваем на аўдыёкасэтах, нешта выкарыстоўваем для сваіх мерапрыемстваў – песьні, танцы. Вось запісалі варыянт Марынінскага кракавяка, мы яго цяпер танчым у маладзёвым клюбе. Ёсьць такая вёска– Марынінск, там мы ўбачылі такі дзіўны варыянт гэтага кракавяка.
Безумоўна, было б вельмі цікава і карысна зрабіць нейкую кніжку, выдаць вялікае навуковае дасьледаваньне, але пакуль што няма на гэта часу. Сродкаў таксама не хапае, каб выдаваць кнігі. У нас зараз складаная сытуацыя, і мы нават прынялі рашэньне, што мы ўжо ня зможам больш дасылаць наш часапіс "Маланака" у іншыя краіны”.
(Сурмач: ) “У вашай працы павінны быць зацікаўленыя навукоўцы зь Беларусі, скажам, Акадэмія навук, ці не зьвярталіся вы туды за дапамогаю ў справе публікацыі матэрыялаў?”
(Рудакоў: )”Ах, Беларусь за 6 тыс. км. ад нас. Кантакты ёсьць зь некаторымі навукоўцамі, мы нават дамаўляліся пра тое, каб разам стварыць адзін том сэрыі "Беларуская народная творчасьць", прысьвечаны беларусам Сыбіры. Але пакуль гэта толькі вусная дамоўленасьць. Безумоўна, над гэтым яшчэ трэба працаваць.
Мы цяпер больш сьпяшаемся рабіць этнаграфічныя вандроўкі па вёсках, бо трэба пасьпець запісаць, старэйшае пакаленьне адыходзіць, а маладыя не заўжды пераймаюць традыцыі. Губляюцца песьні, легенды. А потым ужо буду, калі хопіць жыцьця, гэта ўсё друкаваць. У мяне ёсьць задума напісаць гісторыю беларускіх перасяленьняў у Сыбір, напачатку гэта можа будзе несыстэмна, але далей трэба пісаць грунтоўную навуковую працу. Гэта ўсё яшчэ наперадзе”.
(Сурмач: ) “Можа нават патрэбна было б, каб у гэтых вёсках папрацавалі спэцыялісты-этнографы зь Беларусі?”
(Рудакоў: ) “Гэта было б вельмі карысна, каб нейкія навукоўцы – спэцыялісты прыехалі сюды. Бо я сам даходжу да ўсяго, я не спэцыяліст, каб ведаць, як правільна ладзіць этнаграфічныя экспэдыцыі.
У нас, на жаль, няма нават відэакамэры. Мы запісваем, як гучыць гаворка, а вось ня можам зьняць, як яны выглядаюць, як рухаюцца. Вось, напрыклад, я прыехаў у адну вёску, тую ж Аляксандраўку, а там дзеткі малыя бегаюць, усе сьветлавалосыя, блакітныя вочкі ў іх, сапраўдныя беларусікі. Я гляджу на іх і думаю, куды я патрапіў. можа ў вёску на Віцебшчыне, ці Берасьцейшчыне, ці гэта Іркуцкая вобласьць, гэта Сыбір.
Гэта ўсё трэба было б і запісваць і здымаць. Я адчуваю, я ведаю, што ўсё не пасьпяваю рабіць. Напрыклад, у тым жа Тулунскім раёне жыла адна бабулька, якую я ўжо, на жаль, не застаў. Пра яе там легенды распавядаюць. Яна да 96 гадоў захоўвала традыцыю працы з ільном. Сама сеяла, зьбірала, апрацоўвала, ткала і шыла вопратку. Нават часапіс расейскі "Вокруг света" друкаваў пра гэту Домну Гурскую цэлы артыкул, пра яе творчасьць”.
(Сурмач: ) “Варта, напэўна, падкрэсьліць тое, што каштоўнасьць сабраных вамі матэрыялаў вельмі высокая з той прычыны, што ў гэтых сыбірскіх вёсках захавалася аўтэнтычная беларуская культура, якую ўжо цяжка знайсьці нават у самой Беларусі?”
(Рудакоў: ) “У Сыбіру вёскі глухія, у тайзе, да іх і зараз цяжка дабрацца. Яны там жывуць сваім жыцьцём і перадаюць культуру з пакаленьня ў пакаленьне. Часам нават не задумваюцца пра тое, беларускае гэта ці не.
Дзякуючы вось гэтай нецывілізаванасьці сыбірскіх беларускіх вёсак там і захавалася гэтая нацыянальная адметнасьць. Хаця і да гэтых вёсак таксама даходзіць русыфікацыя і, прычым, у такіх, я б сказаў, грубых формах. Напрыклад, прозьвішчы мяняюцца, вось тут быў такі Каліноўскі, ён стаў Пенюшкін. У адной вёсцы ёсьць гарманіст Адам Апанасавіч, яго ў вёсцы ўсе так завуць, а калі ён служыў у войску, зь яго сьмяяліся : "Адам, дзе твая Ева?", і яму запісалі ў дакумэнтах – Анатолій Афанасьевіч”.
(Сурмач: ) “Ці не знаходзілі Вы там нейкіх сьлядоў беларускай адукацыі, ці вучылі там дзяцей па-беларуску?”
(Рудакоў: ) “Некаторыя ўспамінаюць, што некалі былі школкі ў буйных вёсках, быццам бы былі настаўнікі, якія трошкі на беларускай мове вучылі. Гэта, відаць, былі людзі са ссыльнай інтэлігенцыі, якія там апынуліся, бачылі, што там шмат беларусаў і стараліся вучыць дзяцей.
Я застаў старэнькую настаўніцу, якая мне распавядала: "Вось я прыехала ў вёску Тургенеўка, размаўляю зь дзецьмі на ўроках па расейску, а яны мяне не разумеюць, дык мне давялося вучыць іхную гаворку. Гэтая настаўніца выйшла замуж за тамтэйшага беларуса ў вёсцы і яна ўжо гаворыць зь беларускім акцэнтам, ведае гісторыю вёскі, заснавала музэй вёскі. Так што вёска выхоўвала нават расейскамоўных настаўнікаў у беларускім духу”.
(Сурмач: ) “Што натхняе Вас асабіста і сяброў Таварыства на гэтую самаадданую працу, якая патрабуе нямала часу, сілаў і сродкаў. Як Вам бачацца пэрспэктывы, ці будзе яна працягвацца далей?”
(Рудакоў: ) “Мы працуем дзеля таго, каб нам самім сябе годна адчуваць, што мы не адракліся ад свайго народу, ад сваёй культуры, што мы яе захоўваем у розных яе праяўленьнях. Напрыклад, у нас Натальля Бакуновіч займаецца вывучэньнем розных абярэгаў беларускіх і робіць іх.
Мы гэта ня робім для таго, каб нас у Беларусі заўважылі ці дзеля нечага іншага. Мы гэта робім для сябе, і мы ганарымся тым, што мы тут працягваем культурныя беларускія традыцыі і іх пашыраем. Для нас гэта вельмі патрэбна. Найбольш актыўная ў нашай суполцы цяпер моладзь, яны беларусы тут ужо ў трэцім ці чацьвёртым пакаленьні. Ім вельмі цікава, яны адчуваюць, што яны павінны аднаўляць тут веды пра беларускую культуру, бальшыня з іх у Беларусі ніколі не была.
Мяне, напрыклад, натхняе тое, што ў нас ёсьць маладзёвы клюб "Крывічы", які мы здолелі арганізаваць, і зараз моладзь ў гэтым клюбе дужа цікавіцца ўсімі старымі традыцыямі. У межах гэтага клюбу існуе сэкцыя па сэнсавай вышыўцы. Дзяўчаты нашыя вывучаюць вышыўку, арнамэнт, і яны ведаюць які сэнс мае той ці іншы арнамэнт ці сымбаль. Ёсьць у нас сэкцыя беларускага бытавога танцу. Фальклёрная студыя ў нас ёсьць каля 15 мастацкіх ансамбляў”.
***
(Сурмач: ) “Маладзёвы клюб “Крывічы” узначальвае Алена Сіпакова. Яна таксама кіраўнічка музэю майстэрні “Беларуская хатка”. Алена паходзіць з сям’і перасяленцаў”.
(Сіпакова: ) “Мая маці – беларуска, яе бацькі-беларусы патрапілі сюды напачатку 20 стагодзьдзя з Магілёўскай губэрні. Мае патрапілі таму, што ў іх не было зямлі ў Беларусі. З іконамі прыехалі, з усім скарбам. Многія сяліліся па "Маскоўскім тракце". Літаральна ў кожным раёне Іркуцкай вобласьці ёсьць беларускія перасяленцы”.
(Сурмач: ) “Да беларускай культуры Алена была далучаная зь дзяцінства, а сьпяваць беларускія песьні навучылася яшчэ ў школе ў фальклёрным калектыве”.
(Сіпакова: ) “Усё пачалося з фальклёрнага гурту, якім кіравала мая маці – Тацяна Сіпакова. У нас быў цыкл – "Песьні беларускіх перасяленцаў", якія мы запісвалі ад маёй бабулі. Бабуля мая жыве, яна 1930 года нараджэньня. Нарадзілася ўжо тут у Іркуцку, але яе старэйшыя сёстры нарадзіліся ў Беларусі. Мая бабуля гаворыць зь беларускім акцэнтам, у яе гаворцы шмат беларускіх словаў.
У траўні гэтага году мы езьдзілі ў Менск і ў філярмоніі выступалі, якраз прывозілі тыя песьні беларускіх перасяленцаў. Быў фэстываль нацыянальных культураў і мы былі адныя беларусы, з Іркуцка. Для нас гэта была такая горыч. Армяне, напрыклад, сьпявалі чатыры песьні, а мы – толькі адну”.
(Сурмач: ) “А што-небудзь можаце засьпяваць з гэтага цыклю – “Песьні беларускіх перасяленцаў?”
(Сіпакова: ) “Гэта вельмі любімая песьня майго дзеда:
Зялёная вішня з-пад кораня выйшла, Аддала ж мяне маці, дзе я непрывычна.
Прывычна, непрывычна, а нада прывыкаці, Пра дом свой радзімы пара забываці
Ой, выйду я ў поле ды крыкну да дому: "Вары, мама, вячэру, дый на маю долю”.
Варыла, варыла, а хлеба ні крошкі: “Няма табе, дачушка, ні хлеба, ні ложкі”.
(Сурмач: ) “Алена, Вы з клюбам “Крывічы” езьдзіце па вёсках і бачылі, як там выглядаюць хаты, іхны побыт, ці падобныя на беларускі? Ёсьць там, напрыклад, вышыванкі, ці робяць нешта з саломы, якія сьвяты адзначаюць?”
(Сіпакова: ) “Хаты, двары шырокія, крытыя, чыстыя, акенцы блакітныя, палісаднікі, кветачкі, арабіны растуць. Адзін дзядзька казаў, што калі сюды прыехаў, адразу пасадзіў арабіну.
Вышыванкі ёсьць – ружы, рамонкі. Ткацтва больш для патрэбаў гаспадаркі – ручнікі, посьцілкі. Адна бабуля зь вёскі Марынінск, яна 1917 году нараджэньня, нарадзілася ў гэтай вёсцы, яна жыве ў бацькоўскай хаце, яна нам паказала спадніцу, фартух, ручнік – тканыя бела-чырвонымі ніткамі.
Мы запыталіся, ці яна гэта апранала, а яна сказала, што не, бо гэта ўжо старамоднае, але яе маці хадзіла ў такім адзеньні. Гэтыя рэчы яе маці прывезла зь Беларусі.
З саломы пераважна толькі кошыкі робяць, а вось глейчыкі гліняныя ў некаторых вёсках казалі, што іх бацькі прывезьлі зь Беларусі.
Наконт музычных інструмэнтаў – былі скрыпкі, цымбалы і бубны.
У вёсках танчылі "Падыспань", "Лявоніху", "Кракавяк" у двойках і тройках.
Пра сьвяты я пыталася ў бабулі, яна распавядала, пра Каляды, Гуканьне вясны і Дзяды”.
(Сурмач: ) “Як з рэлігіяй у гэтых вёсках, ці будавалі там цэрквы?”
(Сіпакова: ) “70 гадоў ніякай рэлігіі, цэркваў не было, за савецкім часам. У тых вёсках, дзе мне давялося быць, ня бачыла, каб будавалі царкву. Іконы вісяць у хатах. Яны ўжо амаль ня моляцца, а іконы вісяць. Але калі сядалі абедаць, то звычайна маліліся. Калі Хрэсьбіны ладзілі, глечык кашы разьбівалі. Вясельлі гулялі тыдзень– другі, часьцей ўзімку”.
(Сурмач: ) “Алег Рудакоў успомніў тут, як езьдзілі ў вёску Чарчэт Тайшэцкім раёне, куды так цяжка дабірацца, трэба ехаць недзе 15 гадзінаў у адзін бок і назад столькі ж, да таго ж яшчэ ўсё падарожжа трэба зрабіць за два выходныя дні, бо ўсе вы яшчэ маеце сваю працу. Вы таксама бралі ў ім удзел?”
(Сіпакова: ) “Напачатку лістапада наш маладзёвы клюб "Крывічы" праводзіў там вячоркі. У гэтую вёску мы ехалі ўжо другі раз, першая была ў мінулым годзе. мы ладзілі там Калядную вечарыну.
Там у клюбе зьбіралася ўся вёска і з суседніх вёсак прыходзілі, моладзь была. І танчылі, і сьпявалі.
Поўнасьцю вёска беларуская, нашчадкі перасяленцаў, яны ўсе з блакітнымі вачыма, у гаворцы ёсьць моцны акцэнт, "ч" па-беларуску вымаўляюць”.
(Сурмач: ) “Да іншых вёсак таксама так жа цяжка дабірацца?”
(Сіпакова: ) "Гэта глухія вёска, часам 6 ці 8 гадзін на аўтобусе, на машыне”.
(Сурмач: ) “І езьдзіце?”
(Сіпакова: ) “Езьдзім, а што рабіць? А калі ў этнаграфічную экспэдыцыю езьдзім, дык тады ўвогуле на перакладных, аўтастопам да гэтых вёсак дабіраемся. Прыедзем у адну вёсачку, а там кажуць, а вось і ў іншай таксама беларусы жывуць. І гэтак далей, і мы ўжо распрацоўваем новыя маршруты”.
(Сьпявае песьню)
Ой, чарачка, чарачка медавая, А хто ж цябе піць будзе, дарагая?
Вып’ем мы па чарачцы, ой, для прывету А майго мілага дома нету.
Уехаў мой міленькі, ой, на Ўкраіну Сказаў мне на времечко, на адну зіму”.
Важнейшы з іх – вандроўкі па беларускіх вёсках Іркуцкай вобласьці, збор этнаграфічных матэрыялаў і арганізацыя там культурных мерапрыемстваў. Пра гэту ахвярную працу іркуцкіх беларусаў вы пачуеце ў гэтым выпуску перадачы “Беларусы за мяжою”.
(Сурмач: ) “Умовы жыцьця ў сыбірскім Прыбайкальлі моцна розьняцца ад беларускіх. У гэты суровы па клімату край беларусы траплялі яшчэ ў царскія часы, пераважна, як перасяленцы. Безьзямельныя сяляне зь Беларусі вымушаныя былі пакідаць сваю радзіму і абжываць сыбірскія прасторы. Сяліліся ў глухіх месцах, да якіх яшчэ і сёньня часам цяжка дабрацца.
Іркуцкая вобласьць па плошчы амаль у тры з паловай разы перавышае Рэспубліку Беларусь. Пры такіх адлегласьцях і бездарожжы сябрам Іркуцкага таварыства беларускай культуры зусім ня лёгка працаваць з нашчадкамі беларускіх перасяленцаў.
Гаворыць старшыня Таварыства Алег Рудакоў”.
(Рудакоў: ) “Нядаўна, у лістападзе, мы езьдзілі ў вёску Чарчэт Тайшэцкага раёну, якая знаходзіцца недзе ў 780 км ад Іркуцку. Трэба ехаць на цягніку 12 гадзінаў да раённага цэнтру, а потым яшчэ аўтобусам 300 км.
Гэтая вёска была ўтвораная перасяленцамі 1903 году. Яны жывуць там з пакаленьня ў пакаленьне і перадаюць свае традыцыі, песьні, абрады. Але, зараз моладзь ад''яжджае зь вёсак і пераемнасьць пакаленьняў ужо парушаецца...
Наша Іркуцкае таварыства беларускай культуры існуе амаль 10 гадоў, 31 траўня наступнага 2006 году мы будзем адзначаць гэты юбілей. Ад самага пачатку дзейнасьці нашага таварыства мы пачалі весьці этнаграфічныя вандроўкі па беларускіх вёсках у Іркуцкай вобласьці. Гэтыя беларускія вёскі былі ўтвораны пераважна пад час "сталыпінскай рэформы", з 1903 па 1913 гады.
Спачатку мы едзем у вандроўкі, наладжваем сувязі, спрыяем таму, каб у гэтых вёсках утвараліся нашыя суполкі, а потым мы ўжо прывозім туды нейкія культурныя праграмы.
У нас ёсьць маладзёвы клюб "Крывічы", мы зь імі робім такія творчыя вандроўкі па гэтых вёсках і праводзім там беларускія вячоркі, ці, напрыклад, калядную праграму.
Увесну сёлета мы езьдзілі ў вёску Лідзінск Баяндаеўскага раёну і там з жыхарамі вёскі ладзілі Гуканьне вясны”.
(Сурмач: ) “Як вы знаходзіце гэтыя вёскі?”
(Рудакоў: ) “Такія вандроўкі я спачатку раблю адзін, ці з удвух-утрох выязджаем у нейкі раён і высьвятляем. У мінулым годзе, напрыклад, я паехаў упершыню ў Тулунскі раён. Я тут у Іркуцку сустрэў аднаго дзядзьку, і ён мне сказаў, што ён беларус, нарадзіўся тут, але ягоныя продкі зь Беларусі і жылі яны ў вёсцы Аляксандраўка ў Тулунскім раёне. Дзе гэтая вёска дакладней, ён ня ведаў. Мне карцела туды паехаць, і мы паехалі, ад Іркуцка гэта недзе 300 км. Прыехалі туды ў раён, на станцыі выйшаў, думаю, трэба пачаць з чагосьці. Заходжу спачатку на пошту, можа там ёсьць нейкая мапа Тулунскага раёну, каб ведаць, дзе шукаць гэтую Аляксандраўку.
Заходжу на пошту, а там стаяць людзі і з твару выглядаюць усе, як беларусы. Я падышоў да адной жанчынкі і павітаўся: "Добры дзень". Яна таксама кажа: "Добры дзень". Я кажу, што прыехаў зь Беларусі. А яны пытаюцца, чаго прыехаў. Я кажу: “Прыехаў ў этнаграфічную экспэдыцыю, мне трэба беларусаў знайсьці, ці ня ведаеце, дзе тут беларусы ёсьць?” "Ды не, ня ведаем". Я зьвярнуўся да той жа жанчыны і кажу: “Вось Вы, напрыклад, выглядаеце, як беларуска, Вы дужа падобная на маю сваячку з-пад Віцебску". А яна адказвае: "Так, я беларуска, я тут нарадзілася, але мае сваякі зь Віцебску".
А потым там я знайшоў аднаго чалавека, які раней пры райкаме працаваў, ён адказваў за сувязі зь вёскамі ў галіне культуры. Ён некалі склаў мапу вёсак і апісаў, як яны ствараліся ў Тулунскім раёне. Потым гэтую мапу аддаў аднаму дэпутату, і яна згубілася. Ён мне сказаў, што ў Тулунскім раёне са 154 вёсак, якія былі створаныя пад час "сталыпінскай рэформы", 127 вёсак былі закладзеныя беларускімі перасяленцамі.
Аляксандраўка аказалася такой старэнькай вёскаю, там ужо мала хто застаўся, застаўся такі род Кур''яновічаў, ён яшчэ трымаўся. Але там нам удалося знайсьці шмат іншых вёсак, былі нават і вялікія, дзе шмат моладзі і гаспадаркі моцныя. Вось так і шукаем.
Аднаго разу быў паехаў ў Сярдынскую акругу, там мне сказалі, што ў тамтэйшым бурацкім раёне сярод бурацкіх вёсак. Стаіць адна вёска і там жывуць славяне, нібыта беларусы. А вёска называецца Ахіны. Я быў у гэтай мясцовасьці і вырашыў знайсьці, на мапе яе знайшоў. Мы паехалі. Былі ўтрох на машыне. Ехалі, ехалі, заблыталіся, дарога не вельмі добрая. Бачым – вакол толькі адныя бурацкія вёскі, амаль страцілі надзею знайсьці. І тут насустрач нам едуць дзед з бабуляй на машыне. Мы прыпыніліся, бачым, што яны выглядаюць, як славяне, блакітныя вочы, сівыя валасы. Запыталіся ў іх пра вёску Ахіны. А яны пытаюцца: "Да каго вы туды едзеце?". Дакладна так па-беларуску спыталіся, і мы зразумелі, што едзем да іх”.
(Сурмач: ) “І, сапраўды, гэта аказалася беларуская вёска?”
(Рудакоў: ) “Безумоўна, там мы запісалі вельмі шмат песьняў, бабулькі прасьпявалі нам старадаўнія песьні. Гэта аказаліся перасяленцы-паляшукі з Гарадзенскай губэрні. Цяпер гэта Берасьцейская вобласьць. У іх там цікавыя могілкі, крыжы перавязаныя ручнікамі. Адна бабулька паказала прыгожы старадаўні ручнік і кажа, што вось гэты ручнік ёй у труну пакладуць.
Я прапанаваў ёй даць новы ручнік, а гэты перадаць для музэю, але яна адмовілася, сказала, што ў іх такая традыцыя. Калі яна свайго мужа пахавала, дык такі ручнік яму ў труну паклала, і ёй таксама пакладуць. У іх там было шмат цікавых рэчаў.
Мы стараліся запісаць фальклёр, аповяды пра тое, як яны перасяляліся, як вёскі ўтвараліся.
Гэтыя Ахіны, па словах жыхароў, так утварыліся. Ехалі перасяленцы зь Беларусі, некалькі сем’яў прыехала ў Іркуцк у 1905 годзе. Потым яны паехалі на поўнач вобласьці, ехалі некалькі дзён, зь імі паехаў расейскі чыноўнік, ён усё абураўся, што яны ня могуць выбраць месца для вёскі.
У іх быў адзін дзед стары, ён усё вырашаў і казаў: "Не, не, тут нешта дрэнна, паедзем далей". Вось яны так шукалі, шукалі і знайшлі адну мясцовасьць, на ўзгорак падняліся, дзед паглядзеў вакол, там была такая рачулка, дзед паглядзеў на рачулку і сказаў: "Во, гэта як у нас. Ахінайце, хлопцы, тут будзем сядзець!". Чыноўнік пачуў нейкае дзіўнае слова "Ахінайце" і запісаў вёску, як Ахіны.
Ёсьць і іншыя гісторыі. Вось, напрыклад, вёска Анучынск у Балаганскім раёне. Там кажуць, што калі перасяленцы таксама доўга ехалі і шукалі месца для засяленьня, стаміліся ехаць, селі мужыкі і пачалі анучы на нагах перавязваць, разгледзеліся навокал і падумалі: "Куды ж мы едзем, можа тут застанёмся". Гэтая мясцовасьць ім спадабалася, і назвалі новую вёску Анучынск”.
(Сурмач: ) “Алег, Вы больш распавядаеце пра вёскі, якія былі закладзеныя на пачатку 20-га стагодзьдзя, але ці былі беларусы ў Іркуцкай воласьці і раней?”
(Рудакоў: ) “Першыя беларусы зьявіліся, як сьведчаць дакумэнты, у 1680 годзе, ў Іркуцкай губэрні каля Ілімскага астрогу было тады пасяленьне, якое называлася Ліцьвінцава. Яго быццам бы ўтварылі ліцьвіны, якія трапілі ў палон пад час вайны Масковіі зь Вялікім Княствам Літоўскім. Ім дазволілі пасяліцца ў Сыбіры і жыць на вольным пасяленьні. Вёска, дарэчы, існавала да 1940-х гадоў, потым., калі пабудавалі Ўсьць– Ілімскую ГЭС, вёску затапілі”.
(Сурмач: ) “За амаль 10 гадоў працы ваша таварыства, мабыць, сабрала багатыя матэрыялы пра беларускіх перасяленцаў і іх нашчадкаў. Ці не зьбіраецеся выдаць кнігу?”
(Рудакоў: ) “Канечне, мы гэтыя матэрыялы зьбіраем. Пакуль што гэта ўсё мы запісваем на аўдыёкасэтах, нешта выкарыстоўваем для сваіх мерапрыемстваў – песьні, танцы. Вось запісалі варыянт Марынінскага кракавяка, мы яго цяпер танчым у маладзёвым клюбе. Ёсьць такая вёска– Марынінск, там мы ўбачылі такі дзіўны варыянт гэтага кракавяка.
Безумоўна, было б вельмі цікава і карысна зрабіць нейкую кніжку, выдаць вялікае навуковае дасьледаваньне, але пакуль што няма на гэта часу. Сродкаў таксама не хапае, каб выдаваць кнігі. У нас зараз складаная сытуацыя, і мы нават прынялі рашэньне, што мы ўжо ня зможам больш дасылаць наш часапіс "Маланака" у іншыя краіны”.
(Сурмач: ) “У вашай працы павінны быць зацікаўленыя навукоўцы зь Беларусі, скажам, Акадэмія навук, ці не зьвярталіся вы туды за дапамогаю ў справе публікацыі матэрыялаў?”
(Рудакоў: )”Ах, Беларусь за 6 тыс. км. ад нас. Кантакты ёсьць зь некаторымі навукоўцамі, мы нават дамаўляліся пра тое, каб разам стварыць адзін том сэрыі "Беларуская народная творчасьць", прысьвечаны беларусам Сыбіры. Але пакуль гэта толькі вусная дамоўленасьць. Безумоўна, над гэтым яшчэ трэба працаваць.
Мы цяпер больш сьпяшаемся рабіць этнаграфічныя вандроўкі па вёсках, бо трэба пасьпець запісаць, старэйшае пакаленьне адыходзіць, а маладыя не заўжды пераймаюць традыцыі. Губляюцца песьні, легенды. А потым ужо буду, калі хопіць жыцьця, гэта ўсё друкаваць. У мяне ёсьць задума напісаць гісторыю беларускіх перасяленьняў у Сыбір, напачатку гэта можа будзе несыстэмна, але далей трэба пісаць грунтоўную навуковую працу. Гэта ўсё яшчэ наперадзе”.
(Сурмач: ) “Можа нават патрэбна было б, каб у гэтых вёсках папрацавалі спэцыялісты-этнографы зь Беларусі?”
(Рудакоў: ) “Гэта было б вельмі карысна, каб нейкія навукоўцы – спэцыялісты прыехалі сюды. Бо я сам даходжу да ўсяго, я не спэцыяліст, каб ведаць, як правільна ладзіць этнаграфічныя экспэдыцыі.
У нас, на жаль, няма нават відэакамэры. Мы запісваем, як гучыць гаворка, а вось ня можам зьняць, як яны выглядаюць, як рухаюцца. Вось, напрыклад, я прыехаў у адну вёску, тую ж Аляксандраўку, а там дзеткі малыя бегаюць, усе сьветлавалосыя, блакітныя вочкі ў іх, сапраўдныя беларусікі. Я гляджу на іх і думаю, куды я патрапіў. можа ў вёску на Віцебшчыне, ці Берасьцейшчыне, ці гэта Іркуцкая вобласьць, гэта Сыбір.
Гэта ўсё трэба было б і запісваць і здымаць. Я адчуваю, я ведаю, што ўсё не пасьпяваю рабіць. Напрыклад, у тым жа Тулунскім раёне жыла адна бабулька, якую я ўжо, на жаль, не застаў. Пра яе там легенды распавядаюць. Яна да 96 гадоў захоўвала традыцыю працы з ільном. Сама сеяла, зьбірала, апрацоўвала, ткала і шыла вопратку. Нават часапіс расейскі "Вокруг света" друкаваў пра гэту Домну Гурскую цэлы артыкул, пра яе творчасьць”.
(Сурмач: ) “Варта, напэўна, падкрэсьліць тое, што каштоўнасьць сабраных вамі матэрыялаў вельмі высокая з той прычыны, што ў гэтых сыбірскіх вёсках захавалася аўтэнтычная беларуская культура, якую ўжо цяжка знайсьці нават у самой Беларусі?”
(Рудакоў: ) “У Сыбіру вёскі глухія, у тайзе, да іх і зараз цяжка дабрацца. Яны там жывуць сваім жыцьцём і перадаюць культуру з пакаленьня ў пакаленьне. Часам нават не задумваюцца пра тое, беларускае гэта ці не.
Дзякуючы вось гэтай нецывілізаванасьці сыбірскіх беларускіх вёсак там і захавалася гэтая нацыянальная адметнасьць. Хаця і да гэтых вёсак таксама даходзіць русыфікацыя і, прычым, у такіх, я б сказаў, грубых формах. Напрыклад, прозьвішчы мяняюцца, вось тут быў такі Каліноўскі, ён стаў Пенюшкін. У адной вёсцы ёсьць гарманіст Адам Апанасавіч, яго ў вёсцы ўсе так завуць, а калі ён служыў у войску, зь яго сьмяяліся : "Адам, дзе твая Ева?", і яму запісалі ў дакумэнтах – Анатолій Афанасьевіч”.
(Сурмач: ) “Ці не знаходзілі Вы там нейкіх сьлядоў беларускай адукацыі, ці вучылі там дзяцей па-беларуску?”
(Рудакоў: ) “Некаторыя ўспамінаюць, што некалі былі школкі ў буйных вёсках, быццам бы былі настаўнікі, якія трошкі на беларускай мове вучылі. Гэта, відаць, былі людзі са ссыльнай інтэлігенцыі, якія там апынуліся, бачылі, што там шмат беларусаў і стараліся вучыць дзяцей.
Я застаў старэнькую настаўніцу, якая мне распавядала: "Вось я прыехала ў вёску Тургенеўка, размаўляю зь дзецьмі на ўроках па расейску, а яны мяне не разумеюць, дык мне давялося вучыць іхную гаворку. Гэтая настаўніца выйшла замуж за тамтэйшага беларуса ў вёсцы і яна ўжо гаворыць зь беларускім акцэнтам, ведае гісторыю вёскі, заснавала музэй вёскі. Так што вёска выхоўвала нават расейскамоўных настаўнікаў у беларускім духу”.
(Сурмач: ) “Што натхняе Вас асабіста і сяброў Таварыства на гэтую самаадданую працу, якая патрабуе нямала часу, сілаў і сродкаў. Як Вам бачацца пэрспэктывы, ці будзе яна працягвацца далей?”
(Рудакоў: ) “Мы працуем дзеля таго, каб нам самім сябе годна адчуваць, што мы не адракліся ад свайго народу, ад сваёй культуры, што мы яе захоўваем у розных яе праяўленьнях. Напрыклад, у нас Натальля Бакуновіч займаецца вывучэньнем розных абярэгаў беларускіх і робіць іх.
Мы гэта ня робім для таго, каб нас у Беларусі заўважылі ці дзеля нечага іншага. Мы гэта робім для сябе, і мы ганарымся тым, што мы тут працягваем культурныя беларускія традыцыі і іх пашыраем. Для нас гэта вельмі патрэбна. Найбольш актыўная ў нашай суполцы цяпер моладзь, яны беларусы тут ужо ў трэцім ці чацьвёртым пакаленьні. Ім вельмі цікава, яны адчуваюць, што яны павінны аднаўляць тут веды пра беларускую культуру, бальшыня з іх у Беларусі ніколі не была.
Мяне, напрыклад, натхняе тое, што ў нас ёсьць маладзёвы клюб "Крывічы", які мы здолелі арганізаваць, і зараз моладзь ў гэтым клюбе дужа цікавіцца ўсімі старымі традыцыямі. У межах гэтага клюбу існуе сэкцыя па сэнсавай вышыўцы. Дзяўчаты нашыя вывучаюць вышыўку, арнамэнт, і яны ведаюць які сэнс мае той ці іншы арнамэнт ці сымбаль. Ёсьць у нас сэкцыя беларускага бытавога танцу. Фальклёрная студыя ў нас ёсьць каля 15 мастацкіх ансамбляў”.
***
(Сурмач: ) “Маладзёвы клюб “Крывічы” узначальвае Алена Сіпакова. Яна таксама кіраўнічка музэю майстэрні “Беларуская хатка”. Алена паходзіць з сям’і перасяленцаў”.
(Сіпакова: ) “Мая маці – беларуска, яе бацькі-беларусы патрапілі сюды напачатку 20 стагодзьдзя з Магілёўскай губэрні. Мае патрапілі таму, што ў іх не было зямлі ў Беларусі. З іконамі прыехалі, з усім скарбам. Многія сяліліся па "Маскоўскім тракце". Літаральна ў кожным раёне Іркуцкай вобласьці ёсьць беларускія перасяленцы”.
(Сурмач: ) “Да беларускай культуры Алена была далучаная зь дзяцінства, а сьпяваць беларускія песьні навучылася яшчэ ў школе ў фальклёрным калектыве”.
(Сіпакова: ) “Усё пачалося з фальклёрнага гурту, якім кіравала мая маці – Тацяна Сіпакова. У нас быў цыкл – "Песьні беларускіх перасяленцаў", якія мы запісвалі ад маёй бабулі. Бабуля мая жыве, яна 1930 года нараджэньня. Нарадзілася ўжо тут у Іркуцку, але яе старэйшыя сёстры нарадзіліся ў Беларусі. Мая бабуля гаворыць зь беларускім акцэнтам, у яе гаворцы шмат беларускіх словаў.
У траўні гэтага году мы езьдзілі ў Менск і ў філярмоніі выступалі, якраз прывозілі тыя песьні беларускіх перасяленцаў. Быў фэстываль нацыянальных культураў і мы былі адныя беларусы, з Іркуцка. Для нас гэта была такая горыч. Армяне, напрыклад, сьпявалі чатыры песьні, а мы – толькі адну”.
(Сурмач: ) “А што-небудзь можаце засьпяваць з гэтага цыклю – “Песьні беларускіх перасяленцаў?”
(Сіпакова: ) “Гэта вельмі любімая песьня майго дзеда:
Зялёная вішня з-пад кораня выйшла, Аддала ж мяне маці, дзе я непрывычна.
Прывычна, непрывычна, а нада прывыкаці, Пра дом свой радзімы пара забываці
Ой, выйду я ў поле ды крыкну да дому: "Вары, мама, вячэру, дый на маю долю”.
Варыла, варыла, а хлеба ні крошкі: “Няма табе, дачушка, ні хлеба, ні ложкі”.
(Сурмач: ) “Алена, Вы з клюбам “Крывічы” езьдзіце па вёсках і бачылі, як там выглядаюць хаты, іхны побыт, ці падобныя на беларускі? Ёсьць там, напрыклад, вышыванкі, ці робяць нешта з саломы, якія сьвяты адзначаюць?”
(Сіпакова: ) “Хаты, двары шырокія, крытыя, чыстыя, акенцы блакітныя, палісаднікі, кветачкі, арабіны растуць. Адзін дзядзька казаў, што калі сюды прыехаў, адразу пасадзіў арабіну.
Вышыванкі ёсьць – ружы, рамонкі. Ткацтва больш для патрэбаў гаспадаркі – ручнікі, посьцілкі. Адна бабуля зь вёскі Марынінск, яна 1917 году нараджэньня, нарадзілася ў гэтай вёсцы, яна жыве ў бацькоўскай хаце, яна нам паказала спадніцу, фартух, ручнік – тканыя бела-чырвонымі ніткамі.
Мы запыталіся, ці яна гэта апранала, а яна сказала, што не, бо гэта ўжо старамоднае, але яе маці хадзіла ў такім адзеньні. Гэтыя рэчы яе маці прывезла зь Беларусі.
З саломы пераважна толькі кошыкі робяць, а вось глейчыкі гліняныя ў некаторых вёсках казалі, што іх бацькі прывезьлі зь Беларусі.
Наконт музычных інструмэнтаў – былі скрыпкі, цымбалы і бубны.
У вёсках танчылі "Падыспань", "Лявоніху", "Кракавяк" у двойках і тройках.
Пра сьвяты я пыталася ў бабулі, яна распавядала, пра Каляды, Гуканьне вясны і Дзяды”.
(Сурмач: ) “Як з рэлігіяй у гэтых вёсках, ці будавалі там цэрквы?”
(Сіпакова: ) “70 гадоў ніякай рэлігіі, цэркваў не было, за савецкім часам. У тых вёсках, дзе мне давялося быць, ня бачыла, каб будавалі царкву. Іконы вісяць у хатах. Яны ўжо амаль ня моляцца, а іконы вісяць. Але калі сядалі абедаць, то звычайна маліліся. Калі Хрэсьбіны ладзілі, глечык кашы разьбівалі. Вясельлі гулялі тыдзень– другі, часьцей ўзімку”.
(Сурмач: ) “Алег Рудакоў успомніў тут, як езьдзілі ў вёску Чарчэт Тайшэцкім раёне, куды так цяжка дабірацца, трэба ехаць недзе 15 гадзінаў у адзін бок і назад столькі ж, да таго ж яшчэ ўсё падарожжа трэба зрабіць за два выходныя дні, бо ўсе вы яшчэ маеце сваю працу. Вы таксама бралі ў ім удзел?”
(Сіпакова: ) “Напачатку лістапада наш маладзёвы клюб "Крывічы" праводзіў там вячоркі. У гэтую вёску мы ехалі ўжо другі раз, першая была ў мінулым годзе. мы ладзілі там Калядную вечарыну.
Там у клюбе зьбіралася ўся вёска і з суседніх вёсак прыходзілі, моладзь была. І танчылі, і сьпявалі.
Поўнасьцю вёска беларуская, нашчадкі перасяленцаў, яны ўсе з блакітнымі вачыма, у гаворцы ёсьць моцны акцэнт, "ч" па-беларуску вымаўляюць”.
(Сурмач: ) “Да іншых вёсак таксама так жа цяжка дабірацца?”
(Сіпакова: ) "Гэта глухія вёска, часам 6 ці 8 гадзін на аўтобусе, на машыне”.
(Сурмач: ) “І езьдзіце?”
(Сіпакова: ) “Езьдзім, а што рабіць? А калі ў этнаграфічную экспэдыцыю езьдзім, дык тады ўвогуле на перакладных, аўтастопам да гэтых вёсак дабіраемся. Прыедзем у адну вёсачку, а там кажуць, а вось і ў іншай таксама беларусы жывуць. І гэтак далей, і мы ўжо распрацоўваем новыя маршруты”.
(Сьпявае песьню)
Ой, чарачка, чарачка медавая, А хто ж цябе піць будзе, дарагая?
Вып’ем мы па чарачцы, ой, для прывету А майго мілага дома нету.
Уехаў мой міленькі, ой, на Ўкраіну Сказаў мне на времечко, на адну зіму”.
