Лінкі ўнівэрсальнага доступу

Леанід Левін: “Шкло і бэтон — гэта не архітэктура”


Міхась Скобла, Менск (эфір 20 лістапада) Новая перадача сэрыі “Вольная студыя”.

Цягам двух апошніх тыдняў у Менску праходзіць ІХ Фэстываль габрэйскай кнігі, які распачаўся прэзэнтацыяй кнігі вядомага архітэктара Леаніда Левіна “Хатынь”. У ёй аўтар расказаў пра малавядомыя старонкі гісторыі вядомага на ўвесь сьвет мэмарыялу, у якім за 36 гадоў пабывала больш за 35 мільёнаў наведнікаў.

(Міхась Скобла: ) “Спадар Леанід, вы раней “пісалі” праспэктамі, манумэнтамі, станцыямі мэтро. Што прымусіла вас напісаць кнігу?”

(Леанід Левін: ) “Прычынаў некалькі. За маёй сьпіной дзясяткі пражытых гадоў, безьліч сустрэчаў зь цікавымі людзьмі, хацелася расказаць пра многае. Да таго ж, у друку часта зьяўляліся міты: хто і як прыдумаў “Хатынь”. Напрыклад, у кнізе мэмуараў паважанага мною Кірылы Мазурава напісана, што гэта ён запрасіў нас, архітэктараў, і даручыў нам працаваць над праектам мэмарыялу. А ўжо потым Машэраў быў прызначаны кіраўніком будаўніцтва “Хатыні”. А гэта ж зусім ня так. Кожны лічыць, што ён пачынальнік “хатынскай” тэмы. А пачынальнік, арганізатар і куратар “Хатыні” — Пятро Міронавіч Машэраў. Сумна, але выходзяць наборы паштовак пра “Хатынь”, дзе забываюцца згадаць яе аўтараў. У выдавецтве “Беларусь” некалькі разоў выходзілі падобныя паштоўкі, у выходных зьвестках згаданыя ўсе рэдактары-карэктары-вярстальшчыкі, пра аўтараў — ні слова. Скажыце, можна надрукаваць “Вайну і мір” без імя аўтара? Рытарычнае пытаньне. А ў прапагандзе манумэнтальнага мастацтва, аказваецца, такое магчыма”.

(Скобла: ) “У кнізе вы апісалі сваё жыцьцё — ад гадоў студэнцкіх да 1990-х гадоў. Але ўсю кнігу назвалі “Хатынь”. Чаму?”

(Левін: ) “Бо “Хатынь” — гэта лейтматыў маёй творчасьці, а нават і майго жыцьця. “Хатынь” для ўсіх нас, яе аўтараў — Градава, Занковіча і мяне — як візытоўка. Адначасова яна для нас і цяжкі груз, на працягу ўсяго жыцьця было нялёгка трымаць тую мастацкую планку, якую мы ўзялі ў маладыя гады. Нам жа падчас працы над “Хатыньню” трохі за трыццаць было”.

(Скобла: ) “Калі вы праектавалі і рабілі “Хатынь”, ці чулі вы пра Катынь на Смаленшчыне? Бо ж назва Хатынь сярод 186 спаленых вёсак была выбраная невыпадкова, каб за словам “Хатынь” схаваць слова “Катынь”, дзе ў 1940 годзе саветы расстрэльвалі палонных польскіх афіцэраў”.

(Левін: ) “Нічога мы пра Катынь ня чулі. Упершыню я пра гэта даведаўся ў 1974 годзе падчас паездкі ў ЗША — пасьля таго, як прэзыдэнт ЗША пабываў у Хатыні. І тады я зразумеў, што калі пішуць па-ангельску Кhatyn, то няма адрозьненьня паміж Катыньню і Хатыньню. Але трэба прызнаць, што Хатынь не прыдуманая савецкай прапагандай, хоць падобнае ў тыя часы магло адбыцца. Хатынь існавала, і яе спалілі разам з жыхарамі. Так што тут ніякіх фальсыфікацыяў няма”.

(Скобла: ) “На старонках кнігі вы падкрэсьліваеце ролю Машэрава ў стварэньні мэмарыялу. Ён падтрымліваў вас, разумеў вашыя мастацкія задумы. А як ставілася да “Хатыні” маскоўскае кіраўніцтва?”

(Левін: ) “У нас з Машэравым была дамова, што пакуль не пабудуем мэмарыялу, пра “Хатынь” ня трэба пісаць і гаварыць у СМІ. У той час ніхто проста не разумеў, што робіцца. Усе лепшыя творчыя сілы і сродкі былі кінутыя на Берасьцейскую крэпасьць, якая ўзводзілася адначасова. Ну што Хатынь? Будуецца недзе там у лесе помнік ахвярам вайны. Сотні мэмарыялаў будуецца… Я думаю, што Масква папросту ня ведала. Пасьля адкрыцьця “Хатыні” нас вылучылі на атрыманьне Ленінскай прэміі (атрымаць якую, дарэчы, было вельмі-вельмі цяжка). І вось калі мы прывезьлі “Хатынь” у Маскву, на нас накінулася абураная міністар культуры СССР Фурцава: “Гэта ня наша, не савецкае, хто дазволіў!? Чаму мы нічога ня ведалі? Няўжо нельга было паставіць фігуру салдата, як у Трэптаў-парку? Дзе гімн Перамозе? Тут жа адзін пэсымізм! Зьнесьці бульдозэрамі!” Сытуацыю выратаваў Машэраў, ён зьвязаўся зь сакратаром ЦК КПСС па ідэалёгіі Дземічавым, які прыехаў, паглядзеў і адобрыў”.

(Скобла: ) “Канец 1960-х гадоў, час будаўніцтва мэмарыялу — эпоха ваяўнічага бязбожжа. Адкуль бралі званы на 26 комінаў, што стаяць на месцы спаленых хатаў? Ходзяць чуткі, што іх здымалі з зачыненых храмаў”.

(Левін: ) “Гэта чуткі, і ня больш. Гэта вам могуць пацьвердзіць тыя, хто адліваў званы. Ніхто не здымаў званоў з храмаў і не пераліваў іх для хатынскіх комінаў”.

(Скобла: ) “А вось што прыгадаў першы дырэктар “Хатыні” Анатоль Белы”.

(Анатоль Белы: ) “За аснову быў узяты звон, які цяпер вісіць на месцы хаты Камінскага. Ну, гэта быў звон, зьняты зь нейкай царквы. У яго ёсьць язык. А ў астатніх званоў, адлітых па ягоным узоры, языкоў няма, там такія малаточкі. Па прывезеным звоне былі адлітыя ўсе астатнія званы. Але ён адрозьніваецца ад астатніх сваёй мэлядычнасьцю, прыгажосьцю гуку. А адлітыя спэцыяльна для мэмарыялу званы тупыя, глухія, яны ня так зьвіняць”.

(Скобла: ) “Гісторыю з хатынскімі званамі прыгадаў і скульптар Алесь Шатэрнік”.

(Алесь Шатэрнік: ) “Пры канцы 1960-х гадоў у Менску быў створаны на Радыятарным заводзе невялікі цэх мастацкага ліцьця. Мы там адлівалі свае першыя творчыя працы. Аднойчы я зайшоў у цэх і быў моцна зьдзіўлены. На падлозе, як шалупіньне, ляжалі аскабалкі бронзы. Я прыгледзеўся і ўбачыў, што гэта разьбітыя званы. У рабочых, якія там былі, я спытаўся: адкуль гэта? І яны мне расказалі, што з усёй Беларусі звозяць невялікія, прыкладна пудовыя, званы, разьбіваюць іх і адліваюць званы для “Хатыні”. Я калі ўзяў тыя аскабалкі ў рукі, пабачыў на іх цудоўныя выявы, там і тэксты нейкія былі. Мяне проста жах апанаваў. Я кажу: “Хлопцы, што ж вы робіце?!”. А яны адказваюць: “Гэта ня мы, у нас загад начальства”. Там пару званоў цэлых было. І я іх выкупіў за гарэлку. І адзін з тых званоў роўна праз дваццаць гадоў прагучаў на Плошчы Незалежнасьці падчас “Чарнобыльскага шляху” — гэта так званы “Чарнобыльскі звон”. Пасьля мы гэты звон выкарыстоўвалі падчас шэсьцяў, мітынгаў, на Дзяды, на 25 Сакавіка. Адлітыя званы ў Хатыні не гучалі. І ведаеце, што яны зрабілі? Запісалі гукі званоў на магнітафон, і пракручваюць кожны раз”.

(Скобла: ) “Дык што, хатынскія званы гучаць пад фанаграму?”

(Шатэрнік: ) “Канечне. У савецкі час так і было. Я думаю, што й цяпер так засталося”.

(Скобла: ) “Ваш камэнтар да сказанага, спадар Леанід”.

(Левін: ) “Ды няпраўда гэта. Званы Хатыні ня зробленыя са званоў, якія здымаліся з храмаў. Не, не й яшчэ раз не!”

(Скобла: ) “Спадар Леанід, у гісторыі манумэнтальнага мастацтва нярэдкія выпадкі, калі нейкі твор капіюецца і таксама выстаўляецца. Мабыць, самы вядомы такі манумэнт — Статуя Свабоды, якую прывезьлі ў Нью-Ёрк з Парыжу. А “Хатынь” растыражаваць нікому не прыходзіла ў галаву?”

(Левін: ) “Прыходзіла. У 1970-я гады мы працавалі над помнікам загінулым у гады другой сусьветнай вайны ва Ўзбэкістане. І так здарылася, што падчас абмеркаваньня праекту я сустрэўся зь першым сакратаром ЦК Кампартыі Ўзбэкістану Рашыдавым. А ён прысутнічаў на адкрыцьці “Хатыні”. Дык вось, галоўны ўзбэцкі камуніст “зарэзаў” наш помнік героям-бухарцам і запрапанаваў копію “Хатыні” паставіць у Бухары. Яшчэ ён сказаў: “Мастак можа стварыць толькі адзін сапраўды таленавіты твор. Вы ўдзельнічалі ў стварэньні Хатыні… Вельмі таленавітая праца. Колькі яна каштуе?” Я назваў суму”.

(Скобла: ) “А колькі каштавала “Хатынь”?”

(Левін: ) “Сумесна з дарогай, якую падвялі да “Хатыні”, паўтара мільёна рублёў. Гэта былі грошы, незраўнаныя са сродкамі, скарыстанымі на ўзьвядзеньне Берасьцейскай крэпасьці ці Мамаевага кургана. Там сумы былі проста астранамічныя. А Рашыдаў даваў 15 мільёнаў і казаў: “Нашы людзі шмат працуюць, зьбіраюць бавоўну, ім няма калі ехаць у Беларусь. А я бачыў Хатынь, і мне вельмі спадабалася. Давайце мы пабудуем яшчэ адну Хатынь у Бухары”.

Але — і гэта вельмі важна — Хатынь нельга пабудаваць ні ў якім іншым месцы. Хатынь беларуская. Яна нарадзілася на нашай зямлі, мы знайшлі нешта такое, што блізка кожнаму беларускаму сэрцу. І беларуская зямля прыняла “Хатынь”.

(Скобла: ) “Вы адзін са стваральнікаў архітэктурнага аблічча нашай сталіцы. Праспэкт Машэрава, Траецкае прадмесьце, станцыя мэтро “Няміга” — гэта вашая праца. А як вы ставіцеся да сёньняшніх сталічных новабудоўляў, тае ж Нацыянальнае бібліятэкі?”

(Левін: ) “Калі новазбудаваная бібліятэка будзе называцца Нацыянальнай, то яна павінна мець і нацыянальнае аблічча. Яна ня можа стаяць у Парыжы ці Брусэлі. Калі мы працавалі, тады не было гэтак званай часопіснай архітэктуры, якой сёньня запоўнены інтэрнэт. Мы — Беларусь, і архітэктура ў нас павінна быць беларуская. Гэта вельмі адказная і цяжкая праца. Шкло і бэтон — гэта не архітэктура. Калі б я будаваў бібліятэку, я б ня гнаў коней без аглядкі. Трэба глядзець на сваю Беларусь, на сваю спадчыну, слухаць дыханьне сваёй зямлі”.

(Скобла: ) “Відаць, для нацыянальнага калярыту перад будынкам бібліятэкі паставілі помнік Францішку Скарыну”.

(Левін: ) “Я быў прыхільнікам таго, каб паставіць помнік Скарыну перад Акадэміяй навук. Гэта больш адпаведнае для яго месца. Скарына — гэта Беларусь. Калі я чую слова “Скарына”, я адчуваю дух і літару Беларусі”.

(Скобла: ) “Вы вядомы на ўвесь сьвет архітэктар. Ці з вамі раяцца ўлады, запрашаюць вас на нейкія горадабудаўнічыя нарады?”

(Левін: ) “Сёньня існуе Архітэктурная рада, якая разглядае ўсе праекты. Нас не запрашаюць на абмеркаваньні. Я нават ня сябра гэтае рады”.

(Скобла: ) “Што гэта за архітэктурная рада бязь Левіна?”

(Левін: ) “Не, гэта нармальна”.

(Скобла: ) “Скажыце, чаму ў Беларусі, мірнай краіне, так схільныя мілітарызаваць гарадзкі ляндшафт? Я ня бачыў танкаў на п’едэсталах ні ў Варшаве, ні ў Празе, ні ў Будапэшце. А ў нас, куды ні глянь, гэтыя прызначаныя для забойства машыны — на пастамэнтах. Навошта?”

(Левін: ) “Я з вамі згодзен толькі часткова. Вы ж памятаеце, як быў растыражаваны салдат. Іх стаялі тысячы. Тое самае адбылося і з танкамі. Я разумею, калі танк дасталі адкуль-небудзь з балота. Знайшлі ў ім парэшткі салдатаў, перазахавалі іх, а танк паставілі як помнік. Але ж у нас як пачнуць ставіць…. У Хатыні вы ня ўбачыце, каб хтосьці кагосьці штыхом пароў, душыў ці страляў. Калі прыходзяць школьнікі й бачаць у помніку агрэсію, бачаць, што два чалавекі адзін аднаго забіваюць, яны думаюць, што так можна рабіць. У Хатыні, паўтаруся, вы не пабачыце ніякай агрэсіі. Мне здаецца, што пра вайну можна глядзець і праз прызму любові”.

(Скобла: ) “Вы кіруеце Саюзам беларускіх габрэйскіх арганізацыяў. Адкажыце шчыра: у сёньняшняй Беларусі, на вашу думку, мае месца антысэмітызм?”

(Левін: ) “Будзем шчырымі — месца мае. Як бы дзяржаўнага антысэмітызму няма, але ёсьць тыя, хто яго правакуе. Сустракаюцца антысэміцкія заклікі на старонках друку, у тым ліку дзяржаўнага. Той жа Эдуард Скобелеў, вы пачытайце, што ён піша. Такім людзям трэба даваць па руках. А памятаеце кнігу “Война по законам подлости”? А як помнікі на габрэйскіх могілках разбурылі? Мы кожны раз зьвяртаемся ў адпаведныя праваахоўныя органы, але яшчэ ні разу не знайшлі вінаватых. Усё супакойваюць — гэта звычайнае хуліганства. Але мы не павінны глядзець на падобнае скрозь пальцы. На расквітнелым беларускім полі ня месца пустазельлю. Яно не павінна размнажацца, яго трэба вырываць з коранем”.

Зьнешнія спасылкі • khatyn.by
Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава Андрэй Кузьнечык
XS
SM
MD
LG