21 лютага, панядзелак
Прачнуўся, а галава — як вараны гарбуз: сьвядомасьць дрэйфуе, і няма дзе кінуць якар. Адчуваю сябе апошнім расхэйдусам, што гатовы бязмэтна пралайдачыць яшчэ адзін дзень. Каб разварушыцца, вырашаю традыцыйную вечаровую прабежку перанесьці на раніцу. Бягу па звыклым трохкілямэтровым маршруце. Наўсьлед гаўкаюць сабакі, якіх выгульваюць задуменныя гаспадыні. Іхная задуменнасьць аднойчы ўжо абярнулася для мяне парванай калашынай, паколькі спадарыні сабакаркі ўвесьчасна забываюцца начапіць на сваіх чацьвераногіх сяброў наморднікі. Сёньня, дзякуй Богу, абышлося…
Пасьля прагулянкі для цела вырашаю зрабіць мацыён і для душы: стаўлю нядаўна набыты “Беларускі альбом” Валерыя Дайнэкі. “Гаю мой, ня кліч”, “Чырвоны касьцёл”, “Зачарованая мая”, “Стася”… Настрой праясьніваецца, як, зрэшты, і неба за вакном. Штосьці мне зарупіла, калі пачуў словы: “Ой ты Стася, смуглявая Стася… А што далей — у ветру спытайся”. Дастаў з паліцы том Язэпа Пушчы — так і ёсьць, верш ягоны, прысьвечаны жонцы, Станіславе Плашчынскай. А на Данэйкавым кампакце аўтарам “Стасі” названы Алег Лойка. Правяраю аўтарства песьні на сайце “Беларускіх песьняроў” — там ейным бацькам зарэкамэндаваны паэт-песеньнік Лягчылаў. Плюс да ўсяго прыгадваецца, як на апошнім “Славянскім базары” ў Віцебску на аўтара “Стасі” зусім забыліся, хоць яе выканаўца і атрымаў Гран-пры. Вось як не шанцуе Пушчу. Паўтараецца сытуацыя, пра якую ён сам пісаў па вяртаньні з савецкіх лягераў:
Выстрыгалі з фатакартак, выстрыгаюць і цяпер. Ўспамінаць яго ня варта ні ў нядзелю, ні ў чацьвер…
Кампазытары заўсёды былі больш ляяльнымі да ўлады, чым пісьменьнікі. Ня варта забывацца, што Саюз кампазытараў голасам свайго старшыні Лучанка падтрымаў апошні лукашэнкаўскі рэфэрэндум. А паэтаў дзяржава будзе і надалей замоўчваць ды выганяць зь іх уласнага Дому літаратара. А ўсё з-за таго, што не ляглі паслухмяна пад уладу, якая падобныя зносіны неаднойчы і бесцырымонна прапаноўвала. Кампазытары ляглі і ня піснулі. Што ж, і гусьлям у нашай краіне пішуць законы…
Па абедзе на адной “кансьпіратыўнай” кватэры сустракаемся з колішнім актывістам Саюзу беларускай моладзі і асьвятовым афіцэрам Беларускай краёвай абароны Юрасём Дубовікам, які адмыслова прыехаў у Менск на прэзэнтацыю часопіса “Veritas”. Спадар Юрась за СБМ, БКА ды арганізацыю беларускага школьніцтва на Маладзечаншчыне падчас другой усясьветнай вайны адбыў 10 гадоў у ГУЛАГу. Выйшаўшы на волю, двойчы спрабаваў паступіць у навучальныя ўстановы — беспасьпяхова, падводзіла біяграфія. І Дубовік вырашыў рызыкнуць: пры чарговым паступленьні ў адну з маскоўскіх ВНУ ў анкетнай графе “ранейшыя месцы працы” ён сумленна напісаў, што “з 1947 па 1957 год працаваў у сыстэме НКВД”. Праз два тыдні з Масквы прыйшло запрашэньне на іспыты, на якіх дзяржаўная прыймовая камісія была надзіва непатрабавальнай да абітурыента зь Беларусі. “Супрацоўніка НКВД” выкрылі толькі гадоў празь пятнаццаць. Дзякуй Богу, часы зьмяніліся, і авантура закончылася звычайнай прафіляктычнай гутаркай зь пільнавокім і чуйнавухім “таварышам маёрам”.
На сустрэчы з Дубовікам быў і гісторык Міхась Чарняўскі, ад якога атрымліваю каля трох дзясяткаў лістоў Ларысы Геніюш — для кнігі яе эпісталярнай спадчыны, што мае выйсьці сёлета ў адным зь менскіх выдавецтваў.
22 лютага, аўторак
З раніцы бяруся расчытваць лісты Ларысы Геніюш. Ідэя збору і выданьня эпісталярнай спадчыны Ларысы Геніюш узьнікла ў 2000 годзе, калі ў сэрыі “Беларускі кнігазбор” выйшаў том выбраных твораў паэткі. Тады я, як укладальнік, атрымаў шмат водгукаў менавіта на яе эпісталяр. А Данута Бічэль, якая доўгі час сябравала з Ларысай Антонаўнай, параіла сабраць яе лісты ў асобную кнігу. Я пачаў зьвязвацца з патрэбнымі людзьмі, наведвацца ў архівы. За пяць гадоў матэрыялу набралася на ладную таміну. Спадзяюся, праект удасца ажыцьцявіць сёлета, да 95-годзьдзя Геніюш.
У лістах з Зэльвы — цікавасьць да ўсяго, што адбываецца ў Беларусі і сьвеце, паэтка без аглядкі на лішнія вочы дзеліцца са сваімі карэспандэнтамі думкамі й пачуцьцямі, патрабуючы наўзамен навінаў і навінаў. Шчодрасьці яе душы хапала на ўсіх. Вось яна ладуе для перасылкі ў накрайсьветную Канаду для Раісы Жук-Грышкевіч бандэроль з кнігамі, сярод якіх “Чалавечы знак” А.Вярцінскага, “Падарожжа ў ХІХ стагодзьдзе” А. Мальдзіса… Вось абмяркоўвае з А.Мальдзісам магчымасьць пераносу праху М.Багдановіча зь Ялты на радзіму, “бліжэй да сэрца народу”, як тое зрабілі чэхі са сваім паэтам К.Махам. Вось шле рэцэпты схварэламу, але непакананаму духам Алесю Белакозу, які, дзякаваць Богу, перамог усе хваробы і сёньня сам увядоміўся на Гарадзеншчыне як народны лекар. Вось паэтка заклінае (вершам) Рыгора Барадуліна, каб пазьбягаў зачастых абдымкаў з Бахусам, і — заклён дапамог! — Рыгор Іванавіч з тае пары, ужо гадоў трыццаць, і ў рот не бярэ…
Гартаю ў кампутары ўжо набраныя лісты. 1968 год. Па старых брукаванках Прагі лязгаюць гусеніцамі савецкія танкі. У акупаванай Чэхаславаччыне прафэсар Ярамір Востры атрымлівае ліст з Зэльвы. Пасьля словаў падтрымкі — верш:
На сэрцы ў нас рубцы і рубчыкі Ад кіпцяў, ад мядзьведжых лап. Каб беларускага мы мелі Дубчэка — Інакшай гутарка была б!
У другой палове дня Рада Саюзу пісьменьнікаў. Генэрал Чаргінец, які воляю выпадку стаў яшчэ і старшынём Літфонду, падрабязна расказвае, як ён клапоціцца пра пісьменьніцкі Дом творчасьці “Іслач”. З установы, дзе асноўнае месца працы тав. Чаргінца, пісьменьнікам ужо прапаноўвалася перадаць “Іслач” дзяржаве, прычым “оперативно и безвозмездно”. Пісьменьнікі, зразумела, не пагадзіліся. І вось цяпер руплівы літфондаўскі старшыня начамі ня сьпіць, езьдзіць у іслацкі лес і падпірае сваімі шырокімі генэральскімі плячамі пахіленыя муры Дому творчасьці, каб ня ўпалі… Жаласьліва гледзячы на пісьменьнікаў, Чаргінец запінаецца і кажа, што ператварыць “Іслач” у рай для творцаў яму перашакаджае нейкі Скобла-еў. Я ажно ўздрыгваю. “Скобелеў”, — тут жа папраўляецца генэрал.
Прыгадваю, як яго красамоўны начальнік з прозьвішчаў Барадулін і Бураўкін ляпіў Барадаўкіна, і разумею, чыё гэта вынаходніцтва. Што ж, “от тебя мне хула — похвала”, хочацца сказаць Чаргінцу словамі Ганны Ахматавай. Але генэрал, выступіўшы, хуценька зьбягае. А мы застаемся і прымаем у Саюз дванаццаць новых сяброў, сярод якіх Алесь Краўцэвіч з Горадні, а таксама дзьве красуні Аксаны — Данільчык і Спрынчан. На банкеце прысуседжваюся да іх, і будучыня Саюзу пісьменьнікаў уяўляецца мне сьветлай і даўгавечнай.
Позна ўвечары — тэлефонны званок. Ужо лежачы ў ложку, здымаю слухаўку і чую сумны голас сябра Сяргея з гораду N. Ён толькі што разьвітаўся са сваёй сымпатыяй і ня ведае, што рабіць аднаму ў гатэлі. Ехаць у маю “Малінаўку” таксама не выпадае — заўтра цягнік а пятай раніцы. “І заснуць не магу”, — скардзіцца. “Выпі”, — падказваю. “Я сам-насам не магу”. З апошніх сіл мабілізую памяць і дыктую сябру тост, для якога непатрэбная кампанія. Мужык бярэ поўную чарку, зь любоўю глядзіць на яе, і адбываецца такі дыялёг: “Хто ты?” — “Акавіта”. — “А з чаго ты?” — “З жыта”. — “А пашпарт у цябе ёсьць?” — “Няма”. — “Дык вось табе турма!” Сябра застаўся задаволены. А ў мяне сон прапаў.
23 лютага, серада
У дзень, калі паводле афіцыйнага календара, належыць адчуваць сябе абаронцам Айчыны, разам з Эдуардам Акуліным і Леанідам Дранько-Майсюком едзем у Капыль прэзэнтаваць часопіс “Дзеяслоў”. Па слуцкай шашы Эдуард лёгка дасягае 150 кілямэтраў за гадзіну. Пасадка ў “Мазьдзе-323” нізкая, адчуваньне, што вось-вось кранесься дарогі далікатным месцам, а асфальт — шурпаты, як наждачка. Міжволі згадваецца анэкдот пра памаўзльлівага ката, ад якога пры спробе пакоўзацца па аналягічнай паверхні засталіся адны вушы…
Першая сустрэча — у гарадзкой гімназіі, дзе калісьці вучыўся паэт Аляксей Коршак. Леанід спрактыкавана вядзе рэй, і неўзабаве паўтары сотні юных галасоў хорам паўтараюць за паэтам:
Мы ня бачыліся цэлае каханьне. На маёй трывозе — сівізна. Там, дзе ўспомню пра тваё дыханьне, Там і пачынаецца вясна.
Эдуард бярэ ў абдымкі гітару, і хлопцы-гімназісты сходу пачынаюць падцягваць арыю галоднага ваўка: “Я ня шкодны воўк, я галодны воўк — у-у-у-у”. Гэтае ваўчынае “у-у-у” настолькі дружнае і натуральнае, што ледзь сапраўдныя ваўкі з усіх навакольных лясоў не пазьбягаліся.
Другі выступ — у раённай бібліятэцы імя Анатоля Астрэйкі, аўдыторыя — бібліятэкары з усёй Капыльшчыны. Што нам і трэба, бо калі “Дзеяслоў” патураць з кнігарняў (а справа да гэтага ідзе), застанецца спадзявацца толькі на падпіску ды бібліятэкі. Слухачы і тут натрапіліся ўдзячныя. Нават Ленін з партрэта на сьцяне, здаецца, па-сяброўску падміргвае і з картавінкай прамаўляе: “А неплохой жугнальчик вы, гебята, соогудили. Но “Искга”, батенька, всё-таки погеволюционнее была”.
У Менск вяртаемся задаволеныя. Пад Вялешынам дарогу перамяло, і Эдуард літаральна тараніць белыя варухлівыя сумёты. Поўня, як залатое ядро, ляціць паўзьверх спалоханых прыдарожных бярозаў. Яна так шчодра лье долу пазычанае ў сонца па той бок зямлі сьвятло, што кіроўца выключае фары, і мы кілямэтраў пяць едзем адно пад яе савіным наглядам, як партызаны ці самнамбулы-памесяўнікі. Каб не падпасьці пад чарадзейны ўплыў поўні, я пачынаю чытаць услых Кандрата Крапіву, які, у адрозьненьне ад нас, Капыля відавочна не далюбліваў:
Вось Капыль: сьвінарнік бачу, Чую музыку сьвінячу. Тут, як помніцца, даўней добрых шмат было сьвіней. Жарабцы былі, паэты — пладавіты горад гэты. За тры мілі ад Капылі Кузьму белага чарнілі…
Пачуўшы гэткую “мужыцкую” сатыру, пані поўня грэбліва хаваецца ў хмарах і на душы спакойнее.
Вечар заканчваецца звыкла — пры кампутары: рыхтую для “Беларускага кнігазбору” том Рыгора Крушыны. Тэксты падабраныя, прадмова напісаная, засталася самая няўдзячная праца — камэнтар.
24 лютага, чацьвер
Дзень пачынаецца з прыемнага, па тэлефоне віншую з 70-годзьдзем Рыгора Барадуліна. Дзядзьку Рыгору нядужыцца, нягледзячы на тое, што нядаўна паднаўляў сілы ў санаторыі “Крыніца” ў Ждановічах. Падзіўляю яго энэргію і працаздольнасьць: у свой юбілейны год паэт напісаў кнігі “Песьні матчыны з Вушаччыны” і “Дуліна ад Барадуліна”, пераклаў паэтычныя зборнікі Папы рымскага Яна Паўла ІІ і імама Чачэніі Зелімхана Яндарбіева. Гэта тое, што выдадзена, а колькі барадулінскіх твораў яшчэ чакаюць на сустрэчу з варштатам Скарыны, пэўна і сам паэт ня ведае, бо кажа: “Заблудзіўся я ў вершах, як у лесе”.
Па дарозе ў Акадэмічную бібліятэку забягаю ў кнігарню і набываю “Старажытныя маёнткі Берасьцейшчыны” Анатоля Федарука. Чакаючы замоўленыя выданьні, гартаю прыемны на дотык гросбух і бачу цэлую галерэю княскіх партрэтаў: канцлер Леў Сапега, паўстанец Яўстах Каятан Сапега, генэрал літоўскай артылерыі Францішак Сапега... А вось і князь Яўстах Севярын Сапега, зь якім мне выпала тройчы сустракацца — у Горадні, Дзярэчыне і Варшаве. Жыве князь у сталіцы Кеніі Найробі, разьмяняў дзявяты дзясятак, але малады душой і любіць прыяжджаць на радзіму.
Гадоў пяць таму мой сябра Валянцін Дубатоўка ўсталяваў у Дзярэчынскім касьцёле памятную шыльду па Сапегу-паўстанцу і прывёз на адкрыцьцё ягонага праўнука, што не паленаваўся прыляцець з Афрыкі. Паглядзець на сапраўднага князя Сапегу зьбеглася паў-Дзярэчына. Князю паднесьлі каравай на бел-чырвона-белым ручніку, пасадзілі, як самага ганаровага госьця, на амбоне. Падчас вячэры, акурат калі князь устаў з чаркай у руках, з касьцельнай вежы бомкнуў стары сапегаўскі звон. “Ён пазнаў мяне!” — узрушана прамовіў князь і ня змог стрымаць сьлёзаў.
Па дарозе ў Горадню высокі госьць прызнаўся, што хацеў схадзіць на паляваньне ў фамільным лесе пад Ружанамі, але мясцовы начальнік сказаў, што трэба прасіць дазволу ў Лукашэнкі. Давялося паехаць “таварышу Сапегу” дахаты без паляўнічых трафэяў… За бібліятэчным вакном пасьвіствае завея. Як там, ці ня горача на экватары, вяльможны князь?
“Накамэнтаваўшыся” да рабаценьня ў вачох і трохі адпачыўшы ўдома, позна ўвечары сядаю за “Галасы з-за небакраю”. Анталёгія усясьветнай паэзіі ў беларускіх перакладах (720 паэтаў, 190 перакладчыкаў) амаль гатовая, засталіся драбніцы. У бібліятэцы знайшоўся заходнебеларускі часопіс “Chryscjanskaja dumka” за 1932 год, дзе быў апублікаваны славуты “Гімн” Ю. Славацкага ў перакладзе Вінцука Адважнага.
Сумна мне, Божа! Хоць пагода красна, Зямелька ўвосень багацее дужа, На небе сонца яшчэ свеціць ясна — Прыходзе і служа… Мяне ўсё гэта пацешыць ня можа. Сумна мне, Божа!
Захацелася зьверыцца з арыгіналам, палазіў па кутніх паліцах і знайшоў тое, што шукаў — “Wiersze i poematy” вялікага польскага рамантыка. Чытаю:
Smutno mi, Boże! — Dla mnie na zachodzie Rozlałeś tęczę blaskόw promienistą; Przede mną gasisz w lazurovej wodzie Gwiazdę ognistą… Choć mi tak niebo ty zlocisz i morze, Smutno mi, Boże!
Параўноваю пераклад Адважнага зь перакладам Гальяша Леўчыка і, трохі паразважаўшы, аддаю перавагу першаму. У паэта-ксяндза зварот да Бога атрымаўся ўсё ж лепш.
25 лютага, пятніца
Я паводле арыентацыі ў часе сутак — сава. Звык марнець пра кампутары да дзьвюх, а то і трох гадзінаў ночы. Пад’ём а сёмай ці восьмай раніцы, калі часам трэба адвесьці дачку ў школу, для мяне — катастрофа. А тут тэлефонны званок а шостай! Не расплюшчваючы вачэй, з патаемнай надзеяй, што нехта памыліўся нумарам, бяру слухаўку. Вясёлы голас паведамляе: “Сяджу пад кактусам на беразе акіяну, і для поўнага шчасьця мне не хапае беларускай мовы!” Сон мяне яшчэ не адпусьціў дарэшты, але я пачынаю кеміць, што нехта мяне разыгрывае. Бо мовы для шчасьця можа не хапаць, на беразе таксама пасядзець можна, але каб — пад кактусам?! Гэта дзе ж такія кактусы растуць? Аказалася, у Мэксыцы. А засумаваў бяз роднай мовы на далёкім кантынэнце Валодзя Клімовіч — кампанейскі хлопец родам зь Лідчыны, аўтар дзьвюх кніжак харошай прозы.
Гадоў шэсьць таму ён ні з пушчы, ні з поля разам зь сям’ёй махануў за акіян, вывучыў гішпанскую мову (чытае ў арыгінале Борхеса!), але ні Борхес, ні Маркес, ні Актавіё Пас на дадзены момант ашчасьлівіць яго ня могуць. Тэрмінова спатрэбілася беларуская мова. З паўгадзіны, ужо канчаткова прачнуўшыся, размаўляю зь земляком па-беларуску і чую ў трубцы, як недзе далёка ўздыхае Атлянтычны акіян. На разьвітаньне расчулены Валодзя абяцае сёлета прыехаць і прывезьці ў падарунак папругу з кракадзілавай скуры.
У маршрутцы па дарозе на працу разгортваю кнігу пра Буніна, якую напісаў вядомы дасьледчык-буніназнавец Аляксандар Бабарэка (мяркуючы па прозьвішчы — наш чалавек). Аказваецца, жонка называла пісьменьніка не Иваном, а Янам, а сам Бунін ганарыўся, што паходзіць зь ліцьвінскага роду Бункоўскіх. Маршрутку на калдобінах падтрэсвае, і перад працай у маёй галаве з усяго прачытанага застаецца толькі адзін сказ. Шаляпін — Буніну: “Милый Ваня! Мой Бог свободен от цензуры, и я ликую!” Шчасьлівы Шаляпін.
Вярнуўшы з працы, сядаю за больш прыемны занятак — чытаньне-рэдагаваньне кнігі Лявона Юрэвіча “Мэмуары на эміграцыі”. Уся кніга — клясычным правапісам, а прадмова Міколы Нікалаева зь Пецярбургу — наркамаўкай. І як мы з выдаўцом ні пераконвалі шаноўнага навукоўца паправіць свае дзьве старонкі, катэгарычна адмовіўся. Што ж, пагодзімся з Плятонам, які сьцьвярджаў: “Temperancia est custos vitae” (“Памяркоўнасьць — захавальніца жыцьця”).
Вячэру перарывае званок з Лунінца. Лунінец сьвяткуе. Што за сьвята? Аказваецца, прынятая тры дні таму ў сябры Саюзу пісьменьнікаў Аксана Спрынчан — адзіная афіцыйна засьведчаная пісьменьніца за ўсю гісторыю Лунінецкага раёну. З гэткай сапраўды незвычайнай нагоды ў горадзе мае адбыцца вялікае літаратурнае сьвята, куды запрашаецца і “Дзеяслоў”, дзе Аксана нядаўна выступіла зь яркай паэтычнай падборкай. Што ж, будзем зьбірацца ў новую дарогу.
Прачнуўся, а галава — як вараны гарбуз: сьвядомасьць дрэйфуе, і няма дзе кінуць якар. Адчуваю сябе апошнім расхэйдусам, што гатовы бязмэтна пралайдачыць яшчэ адзін дзень. Каб разварушыцца, вырашаю традыцыйную вечаровую прабежку перанесьці на раніцу. Бягу па звыклым трохкілямэтровым маршруце. Наўсьлед гаўкаюць сабакі, якіх выгульваюць задуменныя гаспадыні. Іхная задуменнасьць аднойчы ўжо абярнулася для мяне парванай калашынай, паколькі спадарыні сабакаркі ўвесьчасна забываюцца начапіць на сваіх чацьвераногіх сяброў наморднікі. Сёньня, дзякуй Богу, абышлося…
Пасьля прагулянкі для цела вырашаю зрабіць мацыён і для душы: стаўлю нядаўна набыты “Беларускі альбом” Валерыя Дайнэкі. “Гаю мой, ня кліч”, “Чырвоны касьцёл”, “Зачарованая мая”, “Стася”… Настрой праясьніваецца, як, зрэшты, і неба за вакном. Штосьці мне зарупіла, калі пачуў словы: “Ой ты Стася, смуглявая Стася… А што далей — у ветру спытайся”. Дастаў з паліцы том Язэпа Пушчы — так і ёсьць, верш ягоны, прысьвечаны жонцы, Станіславе Плашчынскай. А на Данэйкавым кампакце аўтарам “Стасі” названы Алег Лойка. Правяраю аўтарства песьні на сайце “Беларускіх песьняроў” — там ейным бацькам зарэкамэндаваны паэт-песеньнік Лягчылаў. Плюс да ўсяго прыгадваецца, як на апошнім “Славянскім базары” ў Віцебску на аўтара “Стасі” зусім забыліся, хоць яе выканаўца і атрымаў Гран-пры. Вось як не шанцуе Пушчу. Паўтараецца сытуацыя, пра якую ён сам пісаў па вяртаньні з савецкіх лягераў:
Выстрыгалі з фатакартак, выстрыгаюць і цяпер. Ўспамінаць яго ня варта ні ў нядзелю, ні ў чацьвер…
Кампазытары заўсёды былі больш ляяльнымі да ўлады, чым пісьменьнікі. Ня варта забывацца, што Саюз кампазытараў голасам свайго старшыні Лучанка падтрымаў апошні лукашэнкаўскі рэфэрэндум. А паэтаў дзяржава будзе і надалей замоўчваць ды выганяць зь іх уласнага Дому літаратара. А ўсё з-за таго, што не ляглі паслухмяна пад уладу, якая падобныя зносіны неаднойчы і бесцырымонна прапаноўвала. Кампазытары ляглі і ня піснулі. Што ж, і гусьлям у нашай краіне пішуць законы…
Па абедзе на адной “кансьпіратыўнай” кватэры сустракаемся з колішнім актывістам Саюзу беларускай моладзі і асьвятовым афіцэрам Беларускай краёвай абароны Юрасём Дубовікам, які адмыслова прыехаў у Менск на прэзэнтацыю часопіса “Veritas”. Спадар Юрась за СБМ, БКА ды арганізацыю беларускага школьніцтва на Маладзечаншчыне падчас другой усясьветнай вайны адбыў 10 гадоў у ГУЛАГу. Выйшаўшы на волю, двойчы спрабаваў паступіць у навучальныя ўстановы — беспасьпяхова, падводзіла біяграфія. І Дубовік вырашыў рызыкнуць: пры чарговым паступленьні ў адну з маскоўскіх ВНУ ў анкетнай графе “ранейшыя месцы працы” ён сумленна напісаў, што “з 1947 па 1957 год працаваў у сыстэме НКВД”. Праз два тыдні з Масквы прыйшло запрашэньне на іспыты, на якіх дзяржаўная прыймовая камісія была надзіва непатрабавальнай да абітурыента зь Беларусі. “Супрацоўніка НКВД” выкрылі толькі гадоў празь пятнаццаць. Дзякуй Богу, часы зьмяніліся, і авантура закончылася звычайнай прафіляктычнай гутаркай зь пільнавокім і чуйнавухім “таварышам маёрам”.
На сустрэчы з Дубовікам быў і гісторык Міхась Чарняўскі, ад якога атрымліваю каля трох дзясяткаў лістоў Ларысы Геніюш — для кнігі яе эпісталярнай спадчыны, што мае выйсьці сёлета ў адным зь менскіх выдавецтваў.
22 лютага, аўторак
З раніцы бяруся расчытваць лісты Ларысы Геніюш. Ідэя збору і выданьня эпісталярнай спадчыны Ларысы Геніюш узьнікла ў 2000 годзе, калі ў сэрыі “Беларускі кнігазбор” выйшаў том выбраных твораў паэткі. Тады я, як укладальнік, атрымаў шмат водгукаў менавіта на яе эпісталяр. А Данута Бічэль, якая доўгі час сябравала з Ларысай Антонаўнай, параіла сабраць яе лісты ў асобную кнігу. Я пачаў зьвязвацца з патрэбнымі людзьмі, наведвацца ў архівы. За пяць гадоў матэрыялу набралася на ладную таміну. Спадзяюся, праект удасца ажыцьцявіць сёлета, да 95-годзьдзя Геніюш.
У лістах з Зэльвы — цікавасьць да ўсяго, што адбываецца ў Беларусі і сьвеце, паэтка без аглядкі на лішнія вочы дзеліцца са сваімі карэспандэнтамі думкамі й пачуцьцямі, патрабуючы наўзамен навінаў і навінаў. Шчодрасьці яе душы хапала на ўсіх. Вось яна ладуе для перасылкі ў накрайсьветную Канаду для Раісы Жук-Грышкевіч бандэроль з кнігамі, сярод якіх “Чалавечы знак” А.Вярцінскага, “Падарожжа ў ХІХ стагодзьдзе” А. Мальдзіса… Вось абмяркоўвае з А.Мальдзісам магчымасьць пераносу праху М.Багдановіча зь Ялты на радзіму, “бліжэй да сэрца народу”, як тое зрабілі чэхі са сваім паэтам К.Махам. Вось шле рэцэпты схварэламу, але непакананаму духам Алесю Белакозу, які, дзякаваць Богу, перамог усе хваробы і сёньня сам увядоміўся на Гарадзеншчыне як народны лекар. Вось паэтка заклінае (вершам) Рыгора Барадуліна, каб пазьбягаў зачастых абдымкаў з Бахусам, і — заклён дапамог! — Рыгор Іванавіч з тае пары, ужо гадоў трыццаць, і ў рот не бярэ…
Гартаю ў кампутары ўжо набраныя лісты. 1968 год. Па старых брукаванках Прагі лязгаюць гусеніцамі савецкія танкі. У акупаванай Чэхаславаччыне прафэсар Ярамір Востры атрымлівае ліст з Зэльвы. Пасьля словаў падтрымкі — верш:
На сэрцы ў нас рубцы і рубчыкі Ад кіпцяў, ад мядзьведжых лап. Каб беларускага мы мелі Дубчэка — Інакшай гутарка была б!
У другой палове дня Рада Саюзу пісьменьнікаў. Генэрал Чаргінец, які воляю выпадку стаў яшчэ і старшынём Літфонду, падрабязна расказвае, як ён клапоціцца пра пісьменьніцкі Дом творчасьці “Іслач”. З установы, дзе асноўнае месца працы тав. Чаргінца, пісьменьнікам ужо прапаноўвалася перадаць “Іслач” дзяржаве, прычым “оперативно и безвозмездно”. Пісьменьнікі, зразумела, не пагадзіліся. І вось цяпер руплівы літфондаўскі старшыня начамі ня сьпіць, езьдзіць у іслацкі лес і падпірае сваімі шырокімі генэральскімі плячамі пахіленыя муры Дому творчасьці, каб ня ўпалі… Жаласьліва гледзячы на пісьменьнікаў, Чаргінец запінаецца і кажа, што ператварыць “Іслач” у рай для творцаў яму перашакаджае нейкі Скобла-еў. Я ажно ўздрыгваю. “Скобелеў”, — тут жа папраўляецца генэрал.
Прыгадваю, як яго красамоўны начальнік з прозьвішчаў Барадулін і Бураўкін ляпіў Барадаўкіна, і разумею, чыё гэта вынаходніцтва. Што ж, “от тебя мне хула — похвала”, хочацца сказаць Чаргінцу словамі Ганны Ахматавай. Але генэрал, выступіўшы, хуценька зьбягае. А мы застаемся і прымаем у Саюз дванаццаць новых сяброў, сярод якіх Алесь Краўцэвіч з Горадні, а таксама дзьве красуні Аксаны — Данільчык і Спрынчан. На банкеце прысуседжваюся да іх, і будучыня Саюзу пісьменьнікаў уяўляецца мне сьветлай і даўгавечнай.
Позна ўвечары — тэлефонны званок. Ужо лежачы ў ложку, здымаю слухаўку і чую сумны голас сябра Сяргея з гораду N. Ён толькі што разьвітаўся са сваёй сымпатыяй і ня ведае, што рабіць аднаму ў гатэлі. Ехаць у маю “Малінаўку” таксама не выпадае — заўтра цягнік а пятай раніцы. “І заснуць не магу”, — скардзіцца. “Выпі”, — падказваю. “Я сам-насам не магу”. З апошніх сіл мабілізую памяць і дыктую сябру тост, для якога непатрэбная кампанія. Мужык бярэ поўную чарку, зь любоўю глядзіць на яе, і адбываецца такі дыялёг: “Хто ты?” — “Акавіта”. — “А з чаго ты?” — “З жыта”. — “А пашпарт у цябе ёсьць?” — “Няма”. — “Дык вось табе турма!” Сябра застаўся задаволены. А ў мяне сон прапаў.
23 лютага, серада
У дзень, калі паводле афіцыйнага календара, належыць адчуваць сябе абаронцам Айчыны, разам з Эдуардам Акуліным і Леанідам Дранько-Майсюком едзем у Капыль прэзэнтаваць часопіс “Дзеяслоў”. Па слуцкай шашы Эдуард лёгка дасягае 150 кілямэтраў за гадзіну. Пасадка ў “Мазьдзе-323” нізкая, адчуваньне, што вось-вось кранесься дарогі далікатным месцам, а асфальт — шурпаты, як наждачка. Міжволі згадваецца анэкдот пра памаўзльлівага ката, ад якога пры спробе пакоўзацца па аналягічнай паверхні засталіся адны вушы…
Першая сустрэча — у гарадзкой гімназіі, дзе калісьці вучыўся паэт Аляксей Коршак. Леанід спрактыкавана вядзе рэй, і неўзабаве паўтары сотні юных галасоў хорам паўтараюць за паэтам:
Мы ня бачыліся цэлае каханьне. На маёй трывозе — сівізна. Там, дзе ўспомню пра тваё дыханьне, Там і пачынаецца вясна.
Эдуард бярэ ў абдымкі гітару, і хлопцы-гімназісты сходу пачынаюць падцягваць арыю галоднага ваўка: “Я ня шкодны воўк, я галодны воўк — у-у-у-у”. Гэтае ваўчынае “у-у-у” настолькі дружнае і натуральнае, што ледзь сапраўдныя ваўкі з усіх навакольных лясоў не пазьбягаліся.
Другі выступ — у раённай бібліятэцы імя Анатоля Астрэйкі, аўдыторыя — бібліятэкары з усёй Капыльшчыны. Што нам і трэба, бо калі “Дзеяслоў” патураць з кнігарняў (а справа да гэтага ідзе), застанецца спадзявацца толькі на падпіску ды бібліятэкі. Слухачы і тут натрапіліся ўдзячныя. Нават Ленін з партрэта на сьцяне, здаецца, па-сяброўску падміргвае і з картавінкай прамаўляе: “А неплохой жугнальчик вы, гебята, соогудили. Но “Искга”, батенька, всё-таки погеволюционнее была”.
У Менск вяртаемся задаволеныя. Пад Вялешынам дарогу перамяло, і Эдуард літаральна тараніць белыя варухлівыя сумёты. Поўня, як залатое ядро, ляціць паўзьверх спалоханых прыдарожных бярозаў. Яна так шчодра лье долу пазычанае ў сонца па той бок зямлі сьвятло, што кіроўца выключае фары, і мы кілямэтраў пяць едзем адно пад яе савіным наглядам, як партызаны ці самнамбулы-памесяўнікі. Каб не падпасьці пад чарадзейны ўплыў поўні, я пачынаю чытаць услых Кандрата Крапіву, які, у адрозьненьне ад нас, Капыля відавочна не далюбліваў:
Вось Капыль: сьвінарнік бачу, Чую музыку сьвінячу. Тут, як помніцца, даўней добрых шмат было сьвіней. Жарабцы былі, паэты — пладавіты горад гэты. За тры мілі ад Капылі Кузьму белага чарнілі…
Пачуўшы гэткую “мужыцкую” сатыру, пані поўня грэбліва хаваецца ў хмарах і на душы спакойнее.
Вечар заканчваецца звыкла — пры кампутары: рыхтую для “Беларускага кнігазбору” том Рыгора Крушыны. Тэксты падабраныя, прадмова напісаная, засталася самая няўдзячная праца — камэнтар.
24 лютага, чацьвер
Дзень пачынаецца з прыемнага, па тэлефоне віншую з 70-годзьдзем Рыгора Барадуліна. Дзядзьку Рыгору нядужыцца, нягледзячы на тое, што нядаўна паднаўляў сілы ў санаторыі “Крыніца” ў Ждановічах. Падзіўляю яго энэргію і працаздольнасьць: у свой юбілейны год паэт напісаў кнігі “Песьні матчыны з Вушаччыны” і “Дуліна ад Барадуліна”, пераклаў паэтычныя зборнікі Папы рымскага Яна Паўла ІІ і імама Чачэніі Зелімхана Яндарбіева. Гэта тое, што выдадзена, а колькі барадулінскіх твораў яшчэ чакаюць на сустрэчу з варштатам Скарыны, пэўна і сам паэт ня ведае, бо кажа: “Заблудзіўся я ў вершах, як у лесе”.
Па дарозе ў Акадэмічную бібліятэку забягаю ў кнігарню і набываю “Старажытныя маёнткі Берасьцейшчыны” Анатоля Федарука. Чакаючы замоўленыя выданьні, гартаю прыемны на дотык гросбух і бачу цэлую галерэю княскіх партрэтаў: канцлер Леў Сапега, паўстанец Яўстах Каятан Сапега, генэрал літоўскай артылерыі Францішак Сапега... А вось і князь Яўстах Севярын Сапега, зь якім мне выпала тройчы сустракацца — у Горадні, Дзярэчыне і Варшаве. Жыве князь у сталіцы Кеніі Найробі, разьмяняў дзявяты дзясятак, але малады душой і любіць прыяжджаць на радзіму.
Гадоў пяць таму мой сябра Валянцін Дубатоўка ўсталяваў у Дзярэчынскім касьцёле памятную шыльду па Сапегу-паўстанцу і прывёз на адкрыцьцё ягонага праўнука, што не паленаваўся прыляцець з Афрыкі. Паглядзець на сапраўднага князя Сапегу зьбеглася паў-Дзярэчына. Князю паднесьлі каравай на бел-чырвона-белым ручніку, пасадзілі, як самага ганаровага госьця, на амбоне. Падчас вячэры, акурат калі князь устаў з чаркай у руках, з касьцельнай вежы бомкнуў стары сапегаўскі звон. “Ён пазнаў мяне!” — узрушана прамовіў князь і ня змог стрымаць сьлёзаў.
Па дарозе ў Горадню высокі госьць прызнаўся, што хацеў схадзіць на паляваньне ў фамільным лесе пад Ружанамі, але мясцовы начальнік сказаў, што трэба прасіць дазволу ў Лукашэнкі. Давялося паехаць “таварышу Сапегу” дахаты без паляўнічых трафэяў… За бібліятэчным вакном пасьвіствае завея. Як там, ці ня горача на экватары, вяльможны князь?
“Накамэнтаваўшыся” да рабаценьня ў вачох і трохі адпачыўшы ўдома, позна ўвечары сядаю за “Галасы з-за небакраю”. Анталёгія усясьветнай паэзіі ў беларускіх перакладах (720 паэтаў, 190 перакладчыкаў) амаль гатовая, засталіся драбніцы. У бібліятэцы знайшоўся заходнебеларускі часопіс “Chryscjanskaja dumka” за 1932 год, дзе быў апублікаваны славуты “Гімн” Ю. Славацкага ў перакладзе Вінцука Адважнага.
Сумна мне, Божа! Хоць пагода красна, Зямелька ўвосень багацее дужа, На небе сонца яшчэ свеціць ясна — Прыходзе і служа… Мяне ўсё гэта пацешыць ня можа. Сумна мне, Божа!
Захацелася зьверыцца з арыгіналам, палазіў па кутніх паліцах і знайшоў тое, што шукаў — “Wiersze i poematy” вялікага польскага рамантыка. Чытаю:
Smutno mi, Boże! — Dla mnie na zachodzie Rozlałeś tęczę blaskόw promienistą; Przede mną gasisz w lazurovej wodzie Gwiazdę ognistą… Choć mi tak niebo ty zlocisz i morze, Smutno mi, Boże!
Параўноваю пераклад Адважнага зь перакладам Гальяша Леўчыка і, трохі паразважаўшы, аддаю перавагу першаму. У паэта-ксяндза зварот да Бога атрымаўся ўсё ж лепш.
25 лютага, пятніца
Я паводле арыентацыі ў часе сутак — сава. Звык марнець пра кампутары да дзьвюх, а то і трох гадзінаў ночы. Пад’ём а сёмай ці восьмай раніцы, калі часам трэба адвесьці дачку ў школу, для мяне — катастрофа. А тут тэлефонны званок а шостай! Не расплюшчваючы вачэй, з патаемнай надзеяй, што нехта памыліўся нумарам, бяру слухаўку. Вясёлы голас паведамляе: “Сяджу пад кактусам на беразе акіяну, і для поўнага шчасьця мне не хапае беларускай мовы!” Сон мяне яшчэ не адпусьціў дарэшты, але я пачынаю кеміць, што нехта мяне разыгрывае. Бо мовы для шчасьця можа не хапаць, на беразе таксама пасядзець можна, але каб — пад кактусам?! Гэта дзе ж такія кактусы растуць? Аказалася, у Мэксыцы. А засумаваў бяз роднай мовы на далёкім кантынэнце Валодзя Клімовіч — кампанейскі хлопец родам зь Лідчыны, аўтар дзьвюх кніжак харошай прозы.
Гадоў шэсьць таму ён ні з пушчы, ні з поля разам зь сям’ёй махануў за акіян, вывучыў гішпанскую мову (чытае ў арыгінале Борхеса!), але ні Борхес, ні Маркес, ні Актавіё Пас на дадзены момант ашчасьлівіць яго ня могуць. Тэрмінова спатрэбілася беларуская мова. З паўгадзіны, ужо канчаткова прачнуўшыся, размаўляю зь земляком па-беларуску і чую ў трубцы, як недзе далёка ўздыхае Атлянтычны акіян. На разьвітаньне расчулены Валодзя абяцае сёлета прыехаць і прывезьці ў падарунак папругу з кракадзілавай скуры.
У маршрутцы па дарозе на працу разгортваю кнігу пра Буніна, якую напісаў вядомы дасьледчык-буніназнавец Аляксандар Бабарэка (мяркуючы па прозьвішчы — наш чалавек). Аказваецца, жонка называла пісьменьніка не Иваном, а Янам, а сам Бунін ганарыўся, што паходзіць зь ліцьвінскага роду Бункоўскіх. Маршрутку на калдобінах падтрэсвае, і перад працай у маёй галаве з усяго прачытанага застаецца толькі адзін сказ. Шаляпін — Буніну: “Милый Ваня! Мой Бог свободен от цензуры, и я ликую!” Шчасьлівы Шаляпін.
Вярнуўшы з працы, сядаю за больш прыемны занятак — чытаньне-рэдагаваньне кнігі Лявона Юрэвіча “Мэмуары на эміграцыі”. Уся кніга — клясычным правапісам, а прадмова Міколы Нікалаева зь Пецярбургу — наркамаўкай. І як мы з выдаўцом ні пераконвалі шаноўнага навукоўца паправіць свае дзьве старонкі, катэгарычна адмовіўся. Што ж, пагодзімся з Плятонам, які сьцьвярджаў: “Temperancia est custos vitae” (“Памяркоўнасьць — захавальніца жыцьця”).
Вячэру перарывае званок з Лунінца. Лунінец сьвяткуе. Што за сьвята? Аказваецца, прынятая тры дні таму ў сябры Саюзу пісьменьнікаў Аксана Спрынчан — адзіная афіцыйна засьведчаная пісьменьніца за ўсю гісторыю Лунінецкага раёну. З гэткай сапраўды незвычайнай нагоды ў горадзе мае адбыцца вялікае літаратурнае сьвята, куды запрашаецца і “Дзеяслоў”, дзе Аксана нядаўна выступіла зь яркай паэтычнай падборкай. Што ж, будзем зьбірацца ў новую дарогу.
