(Вячаслаў Ракіцкі: ) “Беларусь як старажытная і колісь высокаразьвітая эўрапейская дзяржава мае багатую гісторыю і багатую, але, на жаль, разбураную культурную спадчыну. І гэтая спадчына патрабуе свайго аднаўленьня. Сёлета, як ніколі раней, улады краіны загаварылі пра аднаўленьне помнікаў архітэктуры. Пачнем нашу экспэртызу зь вельмі канкрэтнага пытаньня. Мо і я, як асобныя нашыя слухачы ў сваіх лістах на Свабоду, падамся вам, спадары экспэрты, дылетантам. Але… У той час, як дзясяткі, сотні помнікаў архітэктуры гінуць, чакаюць свайго часу быць адрэстаўраванымі, у Гомелі адбудаваны палац Паскевічаў. Чаму гэты помнік стаўся для ўладаў прыярытэтным?”
(Вадзім Гліньнік: ) “Захаваньне і рэстаўрацыя культурнай спадчыны ёсьць складовай часткай культурнай палітыкі. І ў сытуацыі Беларусі, якая вызначаецца адлучанасьцю грамадзтва ад прыняцьця дзяржаўных рашэньняў, культурная палітыка вызначаецца дзяржавай, а дакладней — групай чыноўнікаў. Натуральна, што і прыярытэты ў захаваньні й аднаўленьні спадчыны сьведчаць аб прыярытэтах гэтай групы нашага грамадзтва. Але ў выпадку з палацам Паскевіча, на маю думку, няма ідэалягічнага падтэксту. Гэты аб’ект варта захоўваць, як і многія іншыя”.
(Валянцін Калнін: ) “Тут, сапраўды, варта параўноваць гэты гомельскі палац з, прыкладам, Крэўскім замкам. На Гомельшчыне няма Крэўскага замку і для іх, для гамельчукоў, канечне, свой помнік — гэта знакавы помнік. А ў межах Беларусі ёсьць болей значныя”.(Ракіцкі: ) “Натуральна, гаворачы пра той ці іншы помнік, цяжка вызначыць, які зь іх болей каштоўны. Але, напэўна, усё ж можна вызначыць, якія зь іх, як выказаўся спадар Калнін, знакавыя для Беларусі з гледзішча і гісторыі краіны, і разьвіцьця архітэктуры, і нават увогуле шырокага культурніцкага кантэксту нацыі. Ці маглі б вы назваць некалькі найболей знакавых для беларускай гісторыі і культуры помнікаў, якія мелі б прыярытэт адносна іншых?”
(Гліньнік: ) “Перадусім мы павінны ўступіць у правы спадчыннасьці. І ў гэтай плашчыні мы ня маем права судзіць, што болей значнае, а што меней значнае. Але для таго, каб эфэктыўна ладзіць культурную палітыку ў галіне захаваньня і рэстаўрацыі, напэўна, культурную спадчыну трэба падзяліць. І ня трэба тут нечага выдумляць. Трэба карыстацца агульнапрынятым у сучасным сьвеце падзелам. Трэба (і гэтая праца шмат у чым ужо зробленая) інвэнтарызаваць усе культурныя рэсурсы, якія знаходзяцца на тэрыторыі сучаснай Беларусі, і вызначыць тую групу аб’ектаў, вартасьці якіх дазваляюць іх аднесьці да міжнароднага ўзроўню. Мы мусім узяць адказнасьць перадусім чалавецтвам за захаваньне гэтых выключных аб’ектаў. Ёсьць група помнікаў, якая нецікавая, так бы мовіць, у міжнародным кантэксьце, але вельмі важная для нацыянальнага ўзроўню. І ёсьць агромністая група аб’ектаў, якая мае лякальнае значэньне, для мясцовага насельніцтва”.
(Ракіцкі: ) “Спадар Калнін, вы зрабілі ў свой час шэраг праектаў аднаўленьня помнікаў архітэктуры. Асабліва цікавым можа быць вашае меркаваньне, бо шэраг вашых праектаў былі выкананыя, а шэраг так і не рэалізаваныя. Ад чаго тут трэба адштурхоўвацца? І ад чаго адштурхоўваліся вы, робячы свае праекты?”
(Калнін: ) “Можна сказаць, што мне проста пашчасьціла мець дачыненьне да рэстаўрацыі такіх значных помнікаў, як Мірскі замак, палац у Ружане, распрацоўваць аднаўленьне Крэўскага замку. І ня я выбіраў. Так лёс распарадзіўся. Мне замаўлялі. Гэтыя помнікі вельмі значныя ня толькі для мяне, а і для іншых людзей. Падыход заўсёды будзе суб’ектыўным. Калі глядзець на падыход аб’ектыўны, варта рабіць нейкія “кольцы” накшталт Залатога кальца ў Расеі. Я ведаю, што ўжо ёсьць такія моладзевыя экскурсіі, калі аўтобусамі спэцыяльна выяжджаюць, каб паглядзець на помнікі. Паводле гэтых маршрутаў ужо можна меркаваць, якія архітэктурныя аб’екты ёсьць важнымі й цікавымі для людзей. Адразу ахапіць усё немагчыма. Неабходнае павышэньне культуры ўспрыняцьця помнікаў і культуры рэстаўрацыі”.
(Ракіцкі: ) “Калі стаць на вашую пазыцыю, дык мы такім чынам зноў аддаем перавагу турызму, бізнэсу. І пакуль будуць аднаўляцца ці рэстаўравацца тыя помнікі, якія даволі хутка можна адбудаваць, даволі хутка вярнуць укладзеныя ў іх грошы, тымчасам будуць разбурацца помнікі, якія застануцца ў баку ад турыстычных дарог. Як сумясьціць турызм і сапраўднае аднаўленьне помнікаў, аднаўленьне на пэрспэктыву?”
(Гліньнік: ) “Належыць будаваць вельмі гнуткую і эфэктыўную культурную палітыку, якая будзе дакладна падзяляць на катэгорыі культурныя. І дзеля таго, каб захаваць культурныя аб’екты, патрэбныя фінансавыя рэсурсы. Культурны турызм якраз дазваляе прывабіць дадатковыя крыніцы фінансаваньня дзеля захаваньня гэтых аб’ектаў. Іншая справа, што прыватныя інвэстары будуць захоўваць тое, што дае прыбытак, а ня тое, што хацелася б нам паводле высокіх меркаваньняў. Таму павінны быць вызначаны прыярытэтныя аб’екты дзяржаўнага значэньня, якія будуць фінансавацца ня коштам прыватных інвэстыцыяў, а коштам нацыянальнага буджэту. І да такіх аб’ектаў належаць аб’екты кшталту Крэўскага замку, альбо тыя аб’екты, куды турысты не паедуць, але яны павінны быць захаваныя для наступных пакаленьняў”.
(Ракіцкі: ) “І ў той час, калі рэстаўрацыя шэрагу аб’ектаў, якія ўжо ўключаныя ў турыстычныя маршруты, — Мірскі замак, Лідзкі замак, Нясьвіскі замак — не завершаная, пачынаецца адбудова Аўгустоўскага каналу. У чым тут прычына?”
(Калнін: ) “У жаданьні ахапіць усё і адразу. Ёсць намаганьні зрабіць нешта карыснае, але прыярытэты ня вызначаныя. Чаму? Ды таму, з майго гледзішча, што ў краіне няма дыскусійнасьці. А безь яе мы ня можам вызначыць, што ёсьць найважнейшым. Як вызначыць знакавасьць? Толькі вось такімі абмеркаваньнямі, як мы і вядзем цяпер. А яшчэ — літаратурнымі творамі, якія архітэктурны помнік могуць міталягізаваць, зрабіць сымбалічным для нацыі. Тое, што зрабіў Уладзімер Караткевіч для Альшанскага замку. Шкада, што так і не зьявіўся ў беларускай літаратуры твор пра Крэўскі замак. І таму ён мала каму вядомы. І яго лёс ня мае падтрымкі. Толькі ў выніку дыскусіі ці зьяўленьня літаратурнага твору можа і зрушыцца справа зь яго аднаўленьнем”.
(Ракіцкі: ) “І натуральным чынам мы пераходзім да пытаньня: хто мае ўсталяваць прыярытэты, ці, калі хочаце, гіерархію, у аднаўленьні помнікаў?”
(Гліньнік: ) “Сёньня гіерархія вызначаецца дзяржавай. Мне таксама хацелася б, каб і сапраўды была адкрытасьць дыскусіі, паколькі чыноўнікі, якія прымаюць рашэньні, маюць сваю сыстэму культурных вартасьцяў. Але па-за гэтай палітыкай застаюцца шэраг аб’ектаў, якія каштоўныя для іншых сацыяльных групаў. У сытуацыі адкрытага грамадзтва тая дыскусія, якая мае быць, пашырыла б вобраз культурнай спадчыны.
Я, думаю, ня вельмі дарэчы закідваць уладам, што яны заняліся Аўгустоўскім каналам, паколькі гэта аб’ект экстра-клясы, якіх надзвычай мала ў сьпісах усясьветнай спадчыны ЮНЭСКА. Гэта клясычны культурны краявід. Я перапрашаю за крамольную думку, але такіх замкаў, як Мірскі ці Нясьвіскі, у Эўропе поўна, прычым, у лепшым стане захаванасьці й з цэлымі інтэр’ерамі, напоўненымі аўтэнтычнымі рэчамі. Гэтыя аб’екты — вельмі важныя для беларусаў, але з гледзішча эўрапейскага сумеру, на маю думку, Аўгустоўскі канал перавысіць гэтыя замкі. І тое, што ўзяліся за яго захаваньне, якраз сьведчыць пра нармалізацыю сытуацыі, яе рацыяналізацыю”.
(Калнін: ) “Мяне турбуе яшчэ й іншае пытаньне. Гэта культура выканаўства. Яна таксама знакавая. Замоўца і выканаўца… У Беларусі прафэсійная рэстаўрацыя пачыналася вельмі позна, і тады была назапашаная моцная тэарэтычная база. Але пасьля перабудовы пайшлі іншыя часы, якія і цяпер пануюць. Яны спарадзілі “цукерачны” падыход да аднаўленьня помнікаў мінуўшчыны. Гэтая цукерачнасьць зьбівае з панталыку ўсіх — і тых, хто глядзіць, і тых, хто выконвае, бо замоўца дае грошы, і ён хоча бачыць цукерку. А выканаўцу, архітэктару, нават падрыхтаванаму, таксама патрэбныя грошы, і ён вымушаны гэтую цукерачнасьць ствараць. І ён адкідвае ўбок той вялікі тэарэтычны падмурак, які выпрацавалі старэйшыя пакаленьні рэстаўратараў. Нарэшце, здаецца, ужо павінны аб’есьціся гэтымі цукеркамі і замоўцы, і выканаўцы. Мусіць настаць ацьверазьненьне”.
(Ракіцкі: ) “Калі я вас дакладна зразумеў, то гаворка вядзецца пра тое, што сёньня ў Беларусі не стае, так бы мовіць, культуры аднаўленьня помнікаў. І ў гэтым зьвязку на завяршэньне сёньняшняй нашай дыскусіі я хацеў бы задаць такое пытаньне: дык аднаўляць, рэканструяваць ці кансэрваваць? Пакуль мы нешта аднаўляем, нават вельмі каштоўнае і прывабнае з гледзішча бізнэсу, тым часам у Крэўскім замку, як і раней, пасьвяцца каровы, і тыя невялікія рэшткі муроў, што час захаваў, гінуць”.
(Гліньнік: ) “Канечне, калі падыходзіць па-дзяржаўніцку, належыць сьпярша ўсё захаваць, гэта значыць, закансэрваваць. Пасьля гэтага высьветліцца, што для бальшыні спажыўцоў культурнай спадчыны гэтыя руіны руінаў, што сёньня ўяўлюць сабою Крэўскі замак, нецікавыя, яны не паедуць іх глядзець. Таму мы змушаныя рабіць рэстаўрацыю, дарабляць нешта такое, каб аб’ект стаў болей зразумелы і чытэльны для спажыўца. Канечне, большасьць аб’ектаў трэба мадэрнізаваць, прыстасаваць да сучаснасьці й гарантаваць нашым людзям якасьць жыцьця ў трэцім тысячагодзьдзі. Што да аднаўленьня, то гэтая праблема вартая асобнай гаворкі, паколькі яна зьвязаная з этыкай захаваньня спадчыны. Наша грамадзтва — гэта грамадзтва са страчаным густам аўтэнтычнасьці, сапраўднасьці культурных аб’ектаў. Таму гэта трэба пакінуць на самую апошнюю чаргу, не губляць грошай, якіх не стае. Але найбольш важныя для нашай гісторыі, сымбалічныя аб’екты, у будучым абавязкова трэба аднавіць”.
(Калнін: ) “Найперш, праблема палягае на тых помніках, што руйнуюцца. Павінна існаваць нейкая добрая воля, і да кансэрвацыі трэба знайсьці болей грунтоўны падыход, як гэта было, прыкладам, у Літве. Яны там на пачатку, яшчэ не рэстаўруючы, зрабілі праграму кансэрвацыі. Кансэрвацыі грунтоўнай, а не такой прымітыўнай, што рабілася ў нас, — проста дашкам пакрыць аб’ект. Станоўчы прыклад даў расейскі горад Суздаль, дзе таксама пасьля сацыялістычных разбурэньняў пачалі з кансэрвацыі храмаў, якія там захаваліся, а потым ужо пайшлі рэстаўрацыя, аднаўленьне. Паўтару, на пачатку была распрацаваная шырокая і грунтоўная праграма кансэрвацыі ўсіх суздальскіх руйнаваных храмаў. На гэта павінна быць добрая воля. Хай сёньня архітэктурныя аб’екты ня будуць цукеркамі, але захаваюцца на будучыню”.
(Ракіцкі: ) “Рознасьць меркаваньняў экспэртаў Свабоды пацьвярджае думку пра тое, што ў краіне павінны існаваць прыярытэты ў аднаўленьні помнікаў архітэктуры — прыярытэты і ў вызначэньні саміх аб’ектаў дзеля аднаўленьня, і ў прынцыпах падыходу да гэтага аднаўленьня, а таксама фінансаваньня гэтай працы. А гэта, магчыма, як лічаць дасьведчаныя архітэктары-рэстаўратары Валянцін Калнін і Вадзім Гліньнік, толькі пры адкрытасьці праблемы для ўсяго грамадзтва”.
