(Вячаслаў Ракіцкі: ) “Можна ганіць масавую культуру, можна кпіць зь яе, але нельга адмаўляць ёй у праве на жыцьцё. Заўсёды былі, ёсьць і будуць стварацца творы, разьлічаныя на масавае спажываньне і на сярэдні густ. Творы, якія стандартызуюцца паводле формы і зьместу, маюць на мэце камэрцыйны посьпех. А распаўсюджваюцца яны сродкамі інфармацыі, якія таксама маюць масавы характар — у сучасным сьвеце перадусім праз тэлевізію і радыё.
У пытаньні разуменьня масавай культуры ўзрост мае істотнае значэньне, бо адной з адзнакаў масавай культуры ёсьць яе дакладная арыентацыя на ўсе, у тым ліку і на ўзроставыя, характарыстыкі спажыўца. Вось жа і нашыя візаві таксама належаць да розных пакаленьняў: Алесю Анціпенку крыху за 50, Сяргею Будкіну — за 20. І першае пытаньне, якое я прапаную нашым экспэртам. Ці істотна ў век глябалізацыі (а мы ў ім жывем), каб кожная нацыя, кожная самастойная краіна мела сваю адметную масавую культуру, якая б абапіралася на нацыянальную мастацкую традыцыю, псыхалёгію і лад жыцьця пэўнага народу? Калі так, дык, ці можна казаць, што ў Беларусі існуе свая масавая культура?”
(Алесь Анціпенка: ) “Я думаю, што ў нас існуе патэнцыя разьвіцьця сваёй масавай культуры. А што тычыцца болей агульнага вашага пытаньня, ці кожная нацыя ў адпаведнасьці са сваёй традыцыяй, мусіць ствараць нацыянальна адметны прадукт масавай культуры, дык гэта абавязкова адбываецца. І самы тыповы, відаць, прыклад — лацінскамэрыканская музыка, якая базуецца на традыцыйнай мэлёдыцы і традыцыйных рытмах, фактычна па ўсім сьвеце стала папулярным прадуктам масавай культуры”.
(Ракіцкі: ) “Я хацеў бы ўдакладніць у вас, спадар Анціпенка, якія творы вы маглі б назваць як прыклады сучаснай беларускай масавай культуры?”
(Анціпенка: ) “Такім прарывам быў альбом “Я нарадзіўся тут”. Гэта ёсьць тыповым прыкладам беларускай масавай культуры. Прычым, з майго гледзішча, гэта вельмі цікавы фэномэн, бо тут беларуская масавая культура спрабавала ўвайсьці ў нашу музычную прастору праз рымэйкі некаторых беларускіх мэлёдыяў мінулага і мэлёдыяў, якія існуюць ва ўсясьветнай поп-культуры апошняга часу”.
(Сяргей Будкін: ) “Я мяркую, што цяпер зараджаецца беларуская масавая культура, і мы сьведкамі гэтаму. Яна мае досыць трывалыя традыцыі. Тут прыгадаем творы Ўладзімера Караткевіча, нейкія творы суполкі “Тутэйшыя”, савецкія ансамблі “Песьняры”, “Верасы”, “Сябры”. І гэтыя традыцыі набываюць працяг”.
(Ракіцкі: ) “Масавай культура ёсьць не тады, калі створана сотня песенек, а тады, калі іх будзе слухаць мільён людзей. Рэальна ці існуе ў Беларусі масавы спажывец прадуктаў беларускай масавай культуры? Хто яны, гэтыя людзі?”
(Будкін: ) “З майго гледзішча, існуе сьцяна паміж тымі, хто намагаецца прадукаваць творы масавай культуры, і тымі, хто іх спажывае. Але калі-нікалі гэтая сьцяна прабіваецца. Яскравы прыклад — песьня “Госьці” з праграмы “Крамбамбуля”, якую засьпявалі нават людзі, далёкія ад ідэяў беларушчыны”.
(Ракіцкі: ) “Такім чынам, маючы крыху розныя падыходы, нашыя экспэрты ўсё ж пагаджаюцца, што ў Беларусі ёсьць людзі, якія прадукуюць творы для масавай публікі. Ёсьць і патэнцыйная масавая публіка. Тады чаму культурная прастора, адведзеная для масавага мастацтва, запаўняецца прадуктамі, вырабленымі іншымі народамі, а свая, беларуская, трапляе да спажыўца зь вялікімі цяжкасьцямі?”
(Анціпенка: ) “Дзесяць гадоў беларускай незалежнасьці дазволілі, з аднаго боку, стварыць моцны палітычны цэнтар, і гэты цэнтар у Менску. Але беларуская грамадзкасьць па-ранейшаму застаецца ў расейскай культурнай прасторы. Гэтая праблема зьвязаная і са зьместам адукацыі, і ўвогуле і са складанасьцямі зьмены культурных стэрэатыпаў. Гэта вельмі кансэрватыўныя рэчы, і таму па-ранейшаму значная частка беларускага насельніцтва ўспрымае былыю мэтраполію як свой культурніцкі цэнтар. Беларусы, з аднаго боку, зьяўляюцца грамадзянамі сваёй краіны, але жывуць у чужой інфармацыйнай і культурнай прасторы. Парадаксальная сытуацыя, але, я думаю, гэта зьява, якая паступова будзе зьнікаць”.
(Ракіцкі: ) “Ці сапраўды маладыя людзі ў Беларусі аддаюць перавагу прадуктам расейскай масавай культуры, а не заходняй? І з вашага гледзішча, чаму гэта адбываецца?”
(Будкін: ) “Збольшага арыентацыя на расейскую масавую культуру адбываецца з тае прычыны, што кнігі, напрыклад, Пялевіна выдавецтва “Вагриус” лягчэй набыць, бо ў іх мільённыя наклады. А кнігі выдавецтва “Логвінаў” купіць няпроста, бо тут наклады вылічваюцца ўсяго сотнямі асобнікаў. Вось яны і не даходзяць да спажыўца”.
(Ракіцкі: ) “Цікавая рэч: згадваючы сваё студэнцкае юнацтва (і спадар Анціпенка як мой аднагодка, напэўна ж, з тым пагодзіцца), я цьверджу, што тады моладзь выразна аддавала перавагу прадуктам заходняй масавай культуры, прыкладам, рок-музыцы ці джазу”.
(Анціпенка: ) “Гэта, безумоўна, так. Праз гэта выяўляўся вельмі істотны зрух у сьвядомасьці нашай генэрацыі, бо, скажам, савецкая сыстэма ў нашым успрыняцьці была цалкам дыскрэдытаванай. Мы ня верылі ў тыя ідэалы, якія нам навязваліся. Мы ня верылі тым людзям, якія гэтыя ідэалы рэпрэзэнтавалі. Мы былі страшэнна крытычныя да ўсё сыстэмы і, безумоўна, гэта спрыяла таму, што мы шукалі зусім іншыя ўзоры і музыкі, і літаратуры, і мастацтва, і культуры ўвогуле”.
(Ракіцкі: ) “Правадніком масавай культуры да спажыўца зьяўляюцца сродкі масвай інфармацыі. Перадусім, у сёньняшнім часе, электронныя — радыё і тэлевізія. Чаму яны аддаюць перавагу расейскім творам?”
(Будкін: ) “Я мяркую, што проста расейскай якаснай папулярнай музыкі значна больш. У нас жа ствараецца нейкі андэграўнд у андэграўндзе, то бок, прадусары ствараюць нейкі прадукт, які відавочна ня будзе гучаць на FM-станцыях. Гэта якія-небудзь мэталёвыя складанкі. У той жа час яшчэ ніхто не працаваў над складанкаю ў радыёфармаце папсовай беларускай музыкі. І таму проста трэба працаваць у гэтым кірунку”.
(Ракіцкі: ) “А як жа быць з зусім нядрэннымі, з майго, натуральна, гледзішча, беларускамоўнымі дыскамі такіх поп-выканаўцаў, як Валеры Дайнэка, Ірыны Дарафеевай ці Алена? Чаму яны не зьяўляюцца таварам на рынку масавай культуры, калі, праўда, такі рынак увогуле існуе?”
(Анціпенка: ) “Па-першае, нашы FM-станцыі, як і астатнія сродкі масавай інфармацыі, якія можна ўмоўна назваць недзяржаўнымі, знаходзяцца ў сытуацыі татальнага кантролю. Вось ім указваюць пушчаць у эфір 50% беларускай музыкі, потым гэта лічба павялічваецца да 75%. Гэтыя станцыі несвабодныя ў сваёй інфармацыйнай і музычнай палітыцы. Яны дагаджаюць тым густам, якія існуюць у грамадзтве. Зь іншага боку, безумоўна, існуе шмат комплексаў у дачыненьні да праяваў сучаснай беларускай культуры. Гэта людзі, якія жывуць у іншай інфармацыйнай і культурніцкай прасторы, Для іх усё гэта чужое, неістотнае…”
(Будкін: ) “Я яшчэ хацеў бы падкрэсьліць, што ў Беларусі мала людзей, якія займаюцца прасоўваньнем масавага мастацкага прадукту. Вельмі часта музыкі зьяўляюцца самі сабе і прадусарамі. Яны самі носяць гэты дыск па радыёстанцыях, па крамах, а гэта павінны рабіць адмысловыя людзі — прадусары, піяр-мэнэджэры. Гэтых людзей акурат і не стае”.
(Ракіцкі: ) “Натуральным чынам мы выйшлі на праблему рынку масавай культуры ў Беларусі. Ці існуе ён увогуле, і якія месцы ў гэтым рынку найболей праблематычныя?”
(Анціпенка: ) “Рынак перадусім — гэта бізнэс і інфраструктура. У нас, паколькі няма масавага спажыўца беларускіх прадуктаў масавай культуры, то адпаведна і рынак знаходзіцца ў такім зачаткавым стане. Адсюль — мала прадусараў. Але гэты рынак усё роўна ёсьць. Гэта той жа самы рынак, на якім, прыкладам, распаўсюджваецца той жа часопіс “Партызан”. Альбо гэта той жа самы рынак, на якім распаўсюджваюцца кнігі, выдадзеныя саматугам”.
(Ракіцкі: ) “Мы пераважна гаворым пра поп-музыку, з кантэксту і нашай размовы, нібы наўздагон таму, што робіцца ў беларускім эфіры, выпадаюць кіна- і тэатральныя творы, забаўляльныя жанры літаратуры. Што тычыцца музыкі, то віною называюць “няякасныя запісы”, а што тычыцца тэатру, кіно? Чаму іх не рэпрэзэнтуюць беларускія тэлеканалы? А чаму FM-станцыі не рэпрэзэнтуюць папулярныя літаратурныя жанры, хоць бы на ўзроўні гумарэсак, крымінальных чытанак?”
(Анціпенка: ) “Я думаю, што гэта зьвязана з той самай арыентацыяй на культурніцкі віртуальны цэнтар, якім застаецца для значнай часткі беларускіх спажыўцоў Масква. Безумоўна, калі культурніцкі цэнтар ляжыць па-за межамі краіны, ня можа быць якаснага прадукту. І нашы творцы — гэта людзі, арыентаваныя на маскоўскія стандарты. Яны ня могуць паверыць у тое, што творцамі ёсьць яны, што яны ёсьць у тым цэнтры, які яшчэ не актуалізаваўся. У гэтым праблема.
І гэта тычыцца ня толькі людзей тэатру ці людзей кіно. Гэта тычыцца і эстрады. Найбольшая мара часткі нашых творцаў масавай культуры — гэта патрапіць у Маскву. Між тым, гэта сьведчыць пра іхную правінцыйнасьць. А правінцыйны прадукт, паводле вызначэньня, ня можа скласьці канкурэнцыю прадукту, які ствараецца ў цэнтры. Тады, калі Менск станецца культурным цэнтрам, тады гэтыя праблемы будуць вырашацца на карысьць прадуктаў беларускай масавай культуры”.
(Ракіцкі: ) “Давайце падсумуем нашую размову прагнозам — якія чыньнікі могуць паўплываць на тое, каб прастора масавай культуры ў Беларусі ўсё ж запаўнялася пераважна айчынным мастацкім прадуктам?”
(Будкін: ) “Трэба працаваць над нейкімі новымі ідэямі, іх увасабленьнем. У моладзі такіх ідэяў вельмі шмат. Так, напярэдадні рэфэрэндуму была ідэя зрабіць саколкі з надпісам “Пацалуй мяне ў за…” як пратэст той кампаніі, якую вяла дзяржава і зазначыць сваю грамадзянскую пазыцыю. Можна ствараць нейкі беларускі пазнавальны брэнд, не “БелАз” ці “МАЗ”, а зьвязаны зь беларускаю культураю. Тым болей, што беларуская мова цяпер становіцца нават моднай. Можна замест “дажынак” наладзіць нейкае бульбяное сьвята, карнавал. Гэта трэба пашыраць, і рабіць гэта творча”.
(Анціпенка: ) “У нас абсалютна нармальная пэрспэктыва. І яна зьвязаная з агульнымі працэсамі. У Беларусі адбылося фармаваньне палітычнага цэнтру. І гэты цэнтар знаходзіцца ў цэнтры нашай краіны. Мала хто цяпер глядзіць на Маскву: што скажа Ўладзімер Уладзімеравіч Пуцін. Іншая справа, што гэта — цэнтар аўтарытарнай улады Але ўсё роўна ў агульнай пэрспэктыве гэта станоўчы працэс. Я маю на ўвазе, стварэньне цэнтру. Ствараецца таксама інфармацыйны цэнтар менавіта ў горадзе Менску. Я думаю, наступны натуральны крок адбудзецца тады, калі Менск стане культурным цэнтрам гэтай краіны. І гэта натуральна: ёсьць гэтая краіна, ёсьць яе межы, а калі ёсьць межы, заўсёды паўстае пытаньне — а дзе цэнтар?”
У пытаньні разуменьня масавай культуры ўзрост мае істотнае значэньне, бо адной з адзнакаў масавай культуры ёсьць яе дакладная арыентацыя на ўсе, у тым ліку і на ўзроставыя, характарыстыкі спажыўца. Вось жа і нашыя візаві таксама належаць да розных пакаленьняў: Алесю Анціпенку крыху за 50, Сяргею Будкіну — за 20. І першае пытаньне, якое я прапаную нашым экспэртам. Ці істотна ў век глябалізацыі (а мы ў ім жывем), каб кожная нацыя, кожная самастойная краіна мела сваю адметную масавую культуру, якая б абапіралася на нацыянальную мастацкую традыцыю, псыхалёгію і лад жыцьця пэўнага народу? Калі так, дык, ці можна казаць, што ў Беларусі існуе свая масавая культура?”
(Алесь Анціпенка: ) “Я думаю, што ў нас існуе патэнцыя разьвіцьця сваёй масавай культуры. А што тычыцца болей агульнага вашага пытаньня, ці кожная нацыя ў адпаведнасьці са сваёй традыцыяй, мусіць ствараць нацыянальна адметны прадукт масавай культуры, дык гэта абавязкова адбываецца. І самы тыповы, відаць, прыклад — лацінскамэрыканская музыка, якая базуецца на традыцыйнай мэлёдыцы і традыцыйных рытмах, фактычна па ўсім сьвеце стала папулярным прадуктам масавай культуры”.(Ракіцкі: ) “Я хацеў бы ўдакладніць у вас, спадар Анціпенка, якія творы вы маглі б назваць як прыклады сучаснай беларускай масавай культуры?”(Анціпенка: ) “Такім прарывам быў альбом “Я нарадзіўся тут”. Гэта ёсьць тыповым прыкладам беларускай масавай культуры. Прычым, з майго гледзішча, гэта вельмі цікавы фэномэн, бо тут беларуская масавая культура спрабавала ўвайсьці ў нашу музычную прастору праз рымэйкі некаторых беларускіх мэлёдыяў мінулага і мэлёдыяў, якія існуюць ва ўсясьветнай поп-культуры апошняга часу”.
(Сяргей Будкін: ) “Я мяркую, што цяпер зараджаецца беларуская масавая культура, і мы сьведкамі гэтаму. Яна мае досыць трывалыя традыцыі. Тут прыгадаем творы Ўладзімера Караткевіча, нейкія творы суполкі “Тутэйшыя”, савецкія ансамблі “Песьняры”, “Верасы”, “Сябры”. І гэтыя традыцыі набываюць працяг”.(Ракіцкі: ) “Масавай культура ёсьць не тады, калі створана сотня песенек, а тады, калі іх будзе слухаць мільён людзей. Рэальна ці існуе ў Беларусі масавы спажывец прадуктаў беларускай масавай культуры? Хто яны, гэтыя людзі?”
(Будкін: ) “З майго гледзішча, існуе сьцяна паміж тымі, хто намагаецца прадукаваць творы масавай культуры, і тымі, хто іх спажывае. Але калі-нікалі гэтая сьцяна прабіваецца. Яскравы прыклад — песьня “Госьці” з праграмы “Крамбамбуля”, якую засьпявалі нават людзі, далёкія ад ідэяў беларушчыны”.
(Ракіцкі: ) “Такім чынам, маючы крыху розныя падыходы, нашыя экспэрты ўсё ж пагаджаюцца, што ў Беларусі ёсьць людзі, якія прадукуюць творы для масавай публікі. Ёсьць і патэнцыйная масавая публіка. Тады чаму культурная прастора, адведзеная для масавага мастацтва, запаўняецца прадуктамі, вырабленымі іншымі народамі, а свая, беларуская, трапляе да спажыўца зь вялікімі цяжкасьцямі?”
(Анціпенка: ) “Дзесяць гадоў беларускай незалежнасьці дазволілі, з аднаго боку, стварыць моцны палітычны цэнтар, і гэты цэнтар у Менску. Але беларуская грамадзкасьць па-ранейшаму застаецца ў расейскай культурнай прасторы. Гэтая праблема зьвязаная і са зьместам адукацыі, і ўвогуле і са складанасьцямі зьмены культурных стэрэатыпаў. Гэта вельмі кансэрватыўныя рэчы, і таму па-ранейшаму значная частка беларускага насельніцтва ўспрымае былыю мэтраполію як свой культурніцкі цэнтар. Беларусы, з аднаго боку, зьяўляюцца грамадзянамі сваёй краіны, але жывуць у чужой інфармацыйнай і культурнай прасторы. Парадаксальная сытуацыя, але, я думаю, гэта зьява, якая паступова будзе зьнікаць”.
(Ракіцкі: ) “Ці сапраўды маладыя людзі ў Беларусі аддаюць перавагу прадуктам расейскай масавай культуры, а не заходняй? І з вашага гледзішча, чаму гэта адбываецца?”
(Будкін: ) “Збольшага арыентацыя на расейскую масавую культуру адбываецца з тае прычыны, што кнігі, напрыклад, Пялевіна выдавецтва “Вагриус” лягчэй набыць, бо ў іх мільённыя наклады. А кнігі выдавецтва “Логвінаў” купіць няпроста, бо тут наклады вылічваюцца ўсяго сотнямі асобнікаў. Вось яны і не даходзяць да спажыўца”.
(Ракіцкі: ) “Цікавая рэч: згадваючы сваё студэнцкае юнацтва (і спадар Анціпенка як мой аднагодка, напэўна ж, з тым пагодзіцца), я цьверджу, што тады моладзь выразна аддавала перавагу прадуктам заходняй масавай культуры, прыкладам, рок-музыцы ці джазу”.
(Анціпенка: ) “Гэта, безумоўна, так. Праз гэта выяўляўся вельмі істотны зрух у сьвядомасьці нашай генэрацыі, бо, скажам, савецкая сыстэма ў нашым успрыняцьці была цалкам дыскрэдытаванай. Мы ня верылі ў тыя ідэалы, якія нам навязваліся. Мы ня верылі тым людзям, якія гэтыя ідэалы рэпрэзэнтавалі. Мы былі страшэнна крытычныя да ўсё сыстэмы і, безумоўна, гэта спрыяла таму, што мы шукалі зусім іншыя ўзоры і музыкі, і літаратуры, і мастацтва, і культуры ўвогуле”.
(Ракіцкі: ) “Правадніком масавай культуры да спажыўца зьяўляюцца сродкі масвай інфармацыі. Перадусім, у сёньняшнім часе, электронныя — радыё і тэлевізія. Чаму яны аддаюць перавагу расейскім творам?”
(Будкін: ) “Я мяркую, што проста расейскай якаснай папулярнай музыкі значна больш. У нас жа ствараецца нейкі андэграўнд у андэграўндзе, то бок, прадусары ствараюць нейкі прадукт, які відавочна ня будзе гучаць на FM-станцыях. Гэта якія-небудзь мэталёвыя складанкі. У той жа час яшчэ ніхто не працаваў над складанкаю ў радыёфармаце папсовай беларускай музыкі. І таму проста трэба працаваць у гэтым кірунку”.
(Ракіцкі: ) “А як жа быць з зусім нядрэннымі, з майго, натуральна, гледзішча, беларускамоўнымі дыскамі такіх поп-выканаўцаў, як Валеры Дайнэка, Ірыны Дарафеевай ці Алена? Чаму яны не зьяўляюцца таварам на рынку масавай культуры, калі, праўда, такі рынак увогуле існуе?”
(Анціпенка: ) “Па-першае, нашы FM-станцыі, як і астатнія сродкі масавай інфармацыі, якія можна ўмоўна назваць недзяржаўнымі, знаходзяцца ў сытуацыі татальнага кантролю. Вось ім указваюць пушчаць у эфір 50% беларускай музыкі, потым гэта лічба павялічваецца да 75%. Гэтыя станцыі несвабодныя ў сваёй інфармацыйнай і музычнай палітыцы. Яны дагаджаюць тым густам, якія існуюць у грамадзтве. Зь іншага боку, безумоўна, існуе шмат комплексаў у дачыненьні да праяваў сучаснай беларускай культуры. Гэта людзі, якія жывуць у іншай інфармацыйнай і культурніцкай прасторы, Для іх усё гэта чужое, неістотнае…”
(Будкін: ) “Я яшчэ хацеў бы падкрэсьліць, што ў Беларусі мала людзей, якія займаюцца прасоўваньнем масавага мастацкага прадукту. Вельмі часта музыкі зьяўляюцца самі сабе і прадусарамі. Яны самі носяць гэты дыск па радыёстанцыях, па крамах, а гэта павінны рабіць адмысловыя людзі — прадусары, піяр-мэнэджэры. Гэтых людзей акурат і не стае”.
(Ракіцкі: ) “Натуральным чынам мы выйшлі на праблему рынку масавай культуры ў Беларусі. Ці існуе ён увогуле, і якія месцы ў гэтым рынку найболей праблематычныя?”
(Анціпенка: ) “Рынак перадусім — гэта бізнэс і інфраструктура. У нас, паколькі няма масавага спажыўца беларускіх прадуктаў масавай культуры, то адпаведна і рынак знаходзіцца ў такім зачаткавым стане. Адсюль — мала прадусараў. Але гэты рынак усё роўна ёсьць. Гэта той жа самы рынак, на якім, прыкладам, распаўсюджваецца той жа часопіс “Партызан”. Альбо гэта той жа самы рынак, на якім распаўсюджваюцца кнігі, выдадзеныя саматугам”.
(Ракіцкі: ) “Мы пераважна гаворым пра поп-музыку, з кантэксту і нашай размовы, нібы наўздагон таму, што робіцца ў беларускім эфіры, выпадаюць кіна- і тэатральныя творы, забаўляльныя жанры літаратуры. Што тычыцца музыкі, то віною называюць “няякасныя запісы”, а што тычыцца тэатру, кіно? Чаму іх не рэпрэзэнтуюць беларускія тэлеканалы? А чаму FM-станцыі не рэпрэзэнтуюць папулярныя літаратурныя жанры, хоць бы на ўзроўні гумарэсак, крымінальных чытанак?”
(Анціпенка: ) “Я думаю, што гэта зьвязана з той самай арыентацыяй на культурніцкі віртуальны цэнтар, якім застаецца для значнай часткі беларускіх спажыўцоў Масква. Безумоўна, калі культурніцкі цэнтар ляжыць па-за межамі краіны, ня можа быць якаснага прадукту. І нашы творцы — гэта людзі, арыентаваныя на маскоўскія стандарты. Яны ня могуць паверыць у тое, што творцамі ёсьць яны, што яны ёсьць у тым цэнтры, які яшчэ не актуалізаваўся. У гэтым праблема.
І гэта тычыцца ня толькі людзей тэатру ці людзей кіно. Гэта тычыцца і эстрады. Найбольшая мара часткі нашых творцаў масавай культуры — гэта патрапіць у Маскву. Між тым, гэта сьведчыць пра іхную правінцыйнасьць. А правінцыйны прадукт, паводле вызначэньня, ня можа скласьці канкурэнцыю прадукту, які ствараецца ў цэнтры. Тады, калі Менск станецца культурным цэнтрам, тады гэтыя праблемы будуць вырашацца на карысьць прадуктаў беларускай масавай культуры”.
(Ракіцкі: ) “Давайце падсумуем нашую размову прагнозам — якія чыньнікі могуць паўплываць на тое, каб прастора масавай культуры ў Беларусі ўсё ж запаўнялася пераважна айчынным мастацкім прадуктам?”
(Будкін: ) “Трэба працаваць над нейкімі новымі ідэямі, іх увасабленьнем. У моладзі такіх ідэяў вельмі шмат. Так, напярэдадні рэфэрэндуму была ідэя зрабіць саколкі з надпісам “Пацалуй мяне ў за…” як пратэст той кампаніі, якую вяла дзяржава і зазначыць сваю грамадзянскую пазыцыю. Можна ствараць нейкі беларускі пазнавальны брэнд, не “БелАз” ці “МАЗ”, а зьвязаны зь беларускаю культураю. Тым болей, што беларуская мова цяпер становіцца нават моднай. Можна замест “дажынак” наладзіць нейкае бульбяное сьвята, карнавал. Гэта трэба пашыраць, і рабіць гэта творча”.
(Анціпенка: ) “У нас абсалютна нармальная пэрспэктыва. І яна зьвязаная з агульнымі працэсамі. У Беларусі адбылося фармаваньне палітычнага цэнтру. І гэты цэнтар знаходзіцца ў цэнтры нашай краіны. Мала хто цяпер глядзіць на Маскву: што скажа Ўладзімер Уладзімеравіч Пуцін. Іншая справа, што гэта — цэнтар аўтарытарнай улады Але ўсё роўна ў агульнай пэрспэктыве гэта станоўчы працэс. Я маю на ўвазе, стварэньне цэнтру. Ствараецца таксама інфармацыйны цэнтар менавіта ў горадзе Менску. Я думаю, наступны натуральны крок адбудзецца тады, калі Менск стане культурным цэнтрам гэтай краіны. І гэта натуральна: ёсьць гэтая краіна, ёсьць яе межы, а калі ёсьць межы, заўсёды паўстае пытаньне — а дзе цэнтар?”
