Лінкі ўнівэрсальнага доступу

Воля да ўлады – ад Вялікага Княства Літоўскага да сучаснай Беларусі


Вячаслаў Ракіцкі, Менск (эфір 14 кастрычніка) Новая перадача сэрыі “Беларуская Атлянтыда”. Удзельнічае філёзаф Валянцін Акудовіч.

(Вячаслаў Ракіцкі: ) “Фэномэн улады зачароўвае загадкавасьцю і неабдымнасьцю. Фрыдрых Ніцшэ, здаецца, досыць слушна лічыў, што ў аснове ўсяго жывога ляжыць воля да ўлады. Сапраўды, усё, што зьяўляецца жыць, — над некім пануе і камусьці падпарадкоўваецца. Але мы сёньня будзем гаварыць не пра ўладу ўвогуле, у яе філязофскім разуменьні, а пра ўладу як тое, што арганізуе сацыяльнае жыцьцё чалавека. А калі быць яшчэ больш дакладным, дык аб тым, наколькі беларусы схільныя ўспрымаць і выяўляць празь сябе гэтую ўсюдыісную волю да ўлады. Але найперш — ці такім ужо важным было для беларусаў цягам іхнай гісторыі панаваньне над кімсьці? Увогуле — ці ёсьць прага ўлады адметнай рысай беларусаў?”

(Валянцін Акудовіч: ) “Агулам на гэтае пытаньне адказаць немагчыма. У нас, як найменей, тысячагадовая гісторыя. І ў гэтыя тысячу гадоў былі часы, калі воля да ўлады тут, як кажуць, біла праз край. А здаралася, што стагодзьдзямі беларус панаваў адно над скацінай у полі і жонкай ў хаце”.

(Ракіцкі: ) “Мой госьць — філёзаф Валянцін Акудовіч. Спадар Валянцін, дык у якія часы воля да ўлады ў беларусаў біла праз край?”

(Акудовіч: ) “Відавочна, найбольшую прагу ўлады папярэднікі сучасных беларусаў выявілі ў пару Вялікага Княства Літоўскага, калі стварылі “імпэрыю”, што разьлеглася ад Балтыцкага да Чорнага мора. Дарэчы, у Кастуся Тарасава ёсьць выдатная аповесьць пра аднаго зь першастваральнікаў гэтай “імпэрыі”. Называецца яна “Апошняе каханьне князя Міндоўга”. Але аповесьць ня столькі пра каханьне, колькі пра ўладу як такую. Князь Міндоўг у сваіх думках раз-пораз вяртаецца да сутнасьці ўлады, спрабуючы зразумець яе бязьлітасную праўду. Вось толькі адзін фрагмэнт зь ягоных развагаў:

“Чаму немцы прусаў падпарадкавалі? — думаў Міндоўг. — Таму што мелі прусы восем старэйшых князёў, а вялікага між сабой абраць ня здолелі. І ніхто з васьмі не наважыўся стаць вялікім. І на Літве так вялося, пакуль ён, Міндоўг, ня вырашыў, што стане вялікім князем. І насуперак усім перашкодам ды ворагам стаў… Ён — першы вялікі князь Літвы. Ён і Полацак здолеў прыяднаць, і землі дрыгавічаў… Але пра што, пра каго, ён, вялікі князь, змушаны думаць пасярод ночы? Пра якіхсьці Даўмонта, Гартона, Любеня, пра іх дробныя крыўды, зайздрасьць, братнюю нянавісьць. Забіць іх — і тады думаць пра іх ня трэба. Шкадуеш іх забіваць — яны свайго месца ня ведаюць, злуюцца, востраць мячы, ад іх жа і абараняцца трэба ня менш пільна, чым ад крыжакоў”.

(Ракіцкі: ) “Дарэчы, мы ў нашых шчырых і чыстых памкненьнях гераізаваць гісторыю нацыі вельмі часта ідэалізуем тыя постаці, якія выканалі вырашальную ролю ў гісторыі нацыі. Але, як мне падаецца, рэдка задумваемся аб тым, што вялікія постаці нашай гісторыі, якія былі пакліканыя выконваць волю да ўлады, вельмі часта, а мо і найчасьцей, зьдзяйсьнялі сваё пакліканьне далёка не высакародным чынам. Ці ня так?”

(Акудовіч: ) “Ужо ж напэўна так. Мілажальны і высакародны ўладар, асабліва ў тыя жорсткія часы, — гэта казка для дарослых. І хаця тут мы цытавалі не дакумэнты і нават ня хронікі, а мастацкі твор, але я ня думаю, што і ў наступным фрагмэнце сваёй аповесьці Кастусь Тарасаў моцна хібіць, калі змушае шкадаваць Міндоўга за тое, што ён збаяўся сваіх шараговых князёў і адмовіўся падпарадкавацца рымскаму Папу, каб стаць каралём зь немцамі нароўні:

“Дарэмна ён расхрысьціўся… Чым зь немцамі ваяваць, прасьцей было б перабіць князёў — і сваіх, і яцьвяскіх, і прускіх. Сабраць у наезд і каля вогнішча пасекчы ўсіх мячамі сваёй аховы…Было б ужо вялізнае каралеўства”.

(Акудовіч: ) “Гэта і ёсьць трагічная формула ўлады. Калі ня можаш перамагаць мірам, дык перамагай вайною. Але як толькі спынісься ў перамогах, цябе адразу зьніштожаць, магчыма, якраз тыя, над кім ты зьлітасьцівіўся”.

(Ракіцкі: ) “Між іншым, менавіта так было і зь Міндоўгам. Яго зьнянацку акружыць сваёй дружынай і заб’е сваяк — князь Даўмонт. Толькі мы ня будзем разблытваць, як і чаму ён гэта зрабіў, бо нас тут не цікавіць хада канкрэтных падзеяў… Ня стала Міндоўга, але колькі пасьля яго зьявілася на Літве вялікіх постацяў, чуйных да поклічу ўлады. Згадаем хаця б найвялікшага зь іх — Вітаўта, які канчаткова аформіў Вялікае Княства Літоўскае ў магутную дзяржаву. Аднак, мінула яшчэ колькі часу, і ў нас чамусьці перасталі аб’яўляцца героі, роўнавялікія ў празе ўлады Міндоўгу, Альгерду, Вітаўту, а неўзабаве зьнікла і само Вялікае Княства. Спадар Валянцін, з вашага гледзішча, ці ёсьць тут нейкая заканамернасьць, гістарычная лёгіка?”

(Акудовіч: ) “Згаданы вамі на пачатку гаворкі Фрыдрых Ніцшэ адказаў бы наступным чынам: “Там, дзе не хапае волі да ўлады, там заняпад”. У пэрыяд, калі ВКЛ пабралася няроўным шлюбам з Рэччу Паспалітай, прага ўлады ўжо пачала зьмяняцца прагай асалоды. Іншымі словамі, галоўнай мэтай жыцьця цяпер сталася ня ўлада, а ўцеха. Улада перастала быць каштоўнасьцю сама па сабе, яна ператварылася ў сродак дзеля забесьпячэньня магнатаў раскошай ды іншымі слодычамі жыцьця. Успомнім хаця б апошняга караля Рэчы Паспалітай Станіслава Панятоўскага, які прамяняў уладу над краінай і змаганьне за яе свабоду на каханьне да расейскай імпэратрыцы Кацярыны”.

(Ракіцкі: ) “Я зразумеў вас. Але гэта адказ толькі на другую частку майго запытаньня. Але чаму і куды пазьнікалі героі, якія раней тут заўсёды адгукаліся на покліч волі да ўлады?”

(Акудовіч: ) “Вось на гэтае пытаньне адказаць нашмат цяжэй. Калі б мы гэта ведалі, то напэўна ведалі б і чаму заняпаў Вялікі Рым ці Брытанская імпэрыя. Альбо, наадварот, чаму, па-расейску кажучы, “захолустное” Маскоўскае княства, якое ў сваю пару нават сьмешна было параўноўваць зь Вялікім Княствам Літоўскім, празь нейкі час паняволіла ня толькі ВКЛ, а шостую частку зямной кулі з самымі рознымі плямёнамі, народамі й дзяржавамі? І вось ужо самы неверагодны прыклад. Жменька эўрапейскіх каляністаў у Паўночнай Амэрыцы стварыла звышдзяржаву!”

(Ракіцкі: ) “А цяпер давайце зірнем на адзін з тых пэрыядаў, калі, як вы сказалі, беларус меў уладу толькі над скацінай у полі й жонкай у хаце. Няўжо былі часы, калі беларусы зусім не імкнуліся да ўлады?”

(Акудовіч: ) “Найбольш выразна гэткі пэрыяд датуецца 18–19 стагодзьдзямі, калі ўвесь беларускі этнас табарыўся ў вёсках ці на плебейскіх ускраінах гарадоў. І калі нехта тады марыў пра ўладу, то ня меў ніякай магчымасьці сваёй мары зьдзейсьніць. Зрэшты, наўрад ці каму зь беларусаў, ня толькі зь сялянаў, але і шляхцюкам нешта такое нават прыходзіла да галавы”.

(Ракіцкі: ) “А Кастусь Каліноўскі?”

(Акудовіч: ) “Тут ваша праўда. І ўсё ж такі Каліноўскі й жменька падобных да яго — гэта гранічнае выключэньне. А ў асноўным амбіцыяў беларусаў хапала адно на тое, каб хоць трохі бліжэй падсунуцца да тых, хто ўжо мае ўладу. Найлепей слушнасьць майго меркаваньня падтрымлівае Францішак Багушэвіч, калі ўкладае ў вусны маці словы, якія яна сьпявае свайму маленькаму сыну:

Ой, ня будзь ты лепей панам, Ці вялікім капітанам, Будзь, чым матанька радзіла.

Уяўляеце, у якой меры мусіў быць выпетраны ў народу інстынкт улады, каб маці, якая зазвычай жадае сваім дзецям заможнасьці, посьпеху, славы, аберагала сына ад усяго гэтага як ад чужога беларусам?”

(Ракіцкі: ) “Але некалі 18 і 19 стагодзьдзі прамінулі, настала 20-е, узьнік нацыянальны рух, паўсталі палітычныя партыі й шмат чаго яшчэ, што, урэшце, сваім вынікам мела стварэньне Беларускай Народнай Рэспублікі. Магчыма, усё гэта сьведчыла за тое, што ў беларусаў зноў абудзіўся інстынкт волі да ўлады?”

(Акудовіч: ) “Бадай, гэта яшчэ была ня воля да ўлады, а ўсяго толькі жаданьне ўлады, што зусім не адно і тое самае. Можа быць, кароткі век БНР якраз таму аргумэнтам”.

(Ракіцкі: ) “Але ж гэта такі маленькі пэрыяд нават з гледзішча аднаго стагодзьдзя. Невялікі ўсплёск на тле пасіўнасьці, калі ўсё, уключна з воляй да ўлады, было аддадзена іншаму народу, А калі й не аддадзена, дык дэлегавана...”

(Акудовіч: ) “Вы пра савецкі час? Што да савецкай пары, то найбольш выразную праяву ўладнага інстынкту ў беларусаў я схільны зьвязваць з постацьцю Пятра Машэрава. Фармальна ён нічым ня розьніўся ад шматлікіх іншых стаўленікаў Масквы, якія па чарзе кіравалі БССР цягам сямідзесяці гадоў. Але ж невыпадкова Машэраў пасьля сьмерці пераўтварыўся ў народны міт. Мяркую, гэтак сталася перадусім з таго, што беларусы сэрцам учуялі й негалосна ўхвалілі ягоную волю да хоць трошкі самастойнай ад Масквы панаваньня на Беларусі, бо праз гэта патаемна выяўлялася і іх уласная воля да ўлады над сваёй краінай”.

(Ракіцкі: ) “Так бы мовіць, генэтычная памяць пра волю да ўлады прачнулася? Ці ня хочаце вы гэтым сказаць, што прага ўлады спакваля зноў становіцца адной з характэрных рысаў беларусаў, як тое калісьці было ў іхных продкаў — ліцьвінаў?”

(Акудовіч: ) “Цалкам верагодна. Але паколькі калектыўная воля да ўлады перадусім выяўляецца празь нейкага аднаго чалавека, то вельмі хацелася б, каб мы ніколі не забываліся на словы Міндоўга, якія ён прамаўляе ў аповесьці пра сваё апошняе каханьне:

“Улада вышэй за князя. Князь памірае, а зямля і ўлада застаюцца. Мы ў гасьцях ва ўлады. Узяў уладу — яна загадвае. Толькі дурань думае, што ўлада — гэта ён сам”.

(Ракіцкі: ) “Вы толькі што сказалі, што калектыўная (гэта значыць, народная) воля да ўлады звычайна выяўляецца празь некага, хто ачольвае ўладу. Але, у такім разе, наколькі народ уплывае на свайго ўладара і наколькі той залежны ад народу?”

(Акудовіч: ) “Ягоная залежнасьць значна большая, чым нам звычайна здаецца. Можна сканцэнтраваць у руках усю магчымую і немагчымую ўладу, але як толькі памкненьні ўладара пачынаюць радыкальна разыходзіцца з патрэбамі грамады, ён ніякай сілай не ўтрымае ўладу. І тут неістотна, якім чынам адбудзецца ягоны сыход — праз наёмнага забойцу, палацавы пераварот, сялянскі бунт, пралетарскую рэвалюцыю ці дэмакратычныя выбары”.

(Ракіцкі: ) “Што вы разумееце пад разыходжаньнем памкненьняў уладара і патрэбаў грамады?”

(Акудовіч: ) “Каб было больш ясна, давайце зьвернемся да сучаснай сытуацыі Беларусі. Калі Лукашэнка прыйшоў да ўлады, ён у сваёй ідэалёгіі й палітыцы адпавядаў запатрабаваньням бальшыні беларусаў. Але за прамінулыя дзесяць год ладная частка беларусаў набыла некалькі мільёнаў легкавікоў, абгойсала палову сьвету, прызвычаілася да кампутараў і мабільнікаў і тым самым шмат чаго зьмяніла ў сваім уяўленьні сьвету і саміх сябе. Адным словам, беларусы за гэты час ладна мадэрнізаваліся, а Лукашэнка, па сутнасьці, кім быў, тым і застаўся (бо ўсе сілы пайшлі на ўтрыманьне ўлады). Натуральна, што мадэрнізаваным і мэнтальна і тэхнічна беларусам сёньня ўжо не патрэбны прэзыдэнт, якога кожны другі паспаліты апярэджвае, як кажуць, на вярсту”.

(Ракіцкі: ) “Дабрахоць з улады рэдка хто сыходзіць, таму ў ранейшыя эпохі перамены ва ўладзе адбываліся, як вы толькі што казалі, праз кроў, здраду і гвалт. Дэмакратыя прыдумала мірны шлях — праз абмежаваньне тэрміну ўлады. І гэта добрае вынаходніцтва. Але калі чалавек ня хоча сыходзіць у свой тэрмін? Што тады?”

(Акудовіч: ) “Тады трэба чакаць бяды”.

(Ракіцкі: ) “Няўжо звычайна чуйныя да бяды беларусы страцілі пільнасьць?”

(Акудовіч: ) “Хутчэй яны яшчэ яе не набылі, бо ў сучаснай сваёй гісторыі ня мелі падобнага досьведу”.

(Ракіцкі: ) “Дык што тады рабіць?”

(Акудовіч: ) “Думаць. Толькі ня сэрцам, як зазвычай бывае ў беларусаў, а галавой. Інакш — быць бядзе. Рана ці позна, але быць бядзе”.
Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава Андрэй Кузьнечык
XS
SM
MD
LG