Няма на цэлым сьвеце іншай культуры, што панесла б у ХХ стагодзьдзі такія страшныя, ледзь не фатальныя страты, як наша. У 1930-я маладая нацыянальная інтэлігенцыя была амаль цалкам фізычна зьнішчаная або духоўна зламаная, кінутая ў канцлягеры, высланая ў Сібір. На волі засталося ўсяго каля дзесяці пісьменьнікаў, над якімі дамоклавым мячом вісела пагроза арышту ў любы момант.
Самым чорным днём Беларусі, аналягаў якога ня ведае эўрапейская гісторыя, сталася 29 кастрычніка 1937 году, калі, як высьветліў пісьменьнік і гісторык Леанід Маракоў, на працягу адной ночы ў гонар дня ленінскага камсамолу і 20-годзьдзя кастрычніцкага перавароту, у Менску былі расстраляныя 22 літаратары: Анатоль Вольны, Платон Галавач, Алесь Дудар, Валеры Маракоў, Ізі Харык... Сярод самых маладых і таленавітых творцаў, чыю песьню абарвала куля ката з чырвонай зорачкай на шапцы, быў 35-гадовы Міхась Зарэцкі.
Ён зьявіўся на сьвет у сям’і вясковага дзяка Яўхіма Касянкова (гэта сапраўднае прозьвішча пісьменьніка), чалавека крутога, з падкрэсьлена крытычным стаўленьнем да жыцьця, што перадалося й сыну. Міхась не адразу знайшоў сябе: вучыўся ў Аршанскай духоўнай вучэльні, потым у Магілеўскай духоўнай сэмінарыі, настаўнічаў, служыў у Чырвонай Арміі камісарам і адначасова вучыўся ў БДУ.
Ён быў зь ліку тых, хто, здаецца, шчыра паверыў у абяцанае бальшавікамі пераўтварэньне сьвету на справядлівых пачатках. Сябар літаратурна-мастацкага аб’яднаньня “Маладняк”, а потым — “Полымя”, Зарэцкі зрабіўся адным з найбольш яркіх прадстаўнікоў рамантычнага напрамку ў беларускай прозе тых гадоў, якога ці не найбольш цікавіў стан душы чалавека на пераломе гістарычных эпохаў.
У 1927-м разам з Цішкам Гартным і Міхасём Чаротам Зарэцкі зьдзейсьніў колькімесяцавае падарожжа за мяжу — у Латвію, Чэхаславаччыну, Нямеччыну і Францыю, што не магло не паўплываць на шырыню сьветапогляду пісьменьніка. Відаць, зусім невыпадкова неўзабаве пасьля вяртаньня ён робіцца адным з ініцыятараў дыскусіі ў друку аб шляхах разьвіцьця беларускага тэатру, выступаючы супраць камэрцыялізацыі мастацтва і абыякавасьці да нацыянальнага рэпэртуару. Тады сама, у 1928-м, зьявіўся ягоны нарыс “Падарожжа на новую зямлю”, дзе Зарэцкі выступіў як апалягет змаганьня з нацыянальным нігілізмам. Улады адказалі выключэньнем пісьменьніка з партыі “за праяўленьне нацыянал-дэмакратызму”.
Напісаньне ў 1929-м гістарычнай драмы “Рагнеда” і зьмешчаны ў “Полымі” пачатак раману “Крывічы” (публікацыя ня мела працягу) наўрад ці сьведчылі пра тое, што іхні аўтар стаў на шлях выпраўленьня. У 1932-м зьявіўся раман “Вязьмо”, які на рэспубліканскім літаратурным конкурсе атрымаў прэмію, як адзін з найлепшых твораў на тэму калектывізацыі. Аднак гэты факт найперш кажа не пра зьмену поглядаў Зарэцкага, а пра настроі сяброў журы, якія адзначылі твор, дзе выкрывалася антыгуманная сутнасьць таталітарызму й паказвалася трагедыя беларускае вёскі.
У 1936-м, напярэдадні “кастрычніцкіх сьвятаў”, па Зарэцкага прыйшлі...
Я спрабую ўявіць, як ён і дваццаць адзін ягоны калега трымаліся ў сваю апошнюю ноч, у апошнія хвіліны. Як яны разьвітваліся, якія песьні, магчыма, сьпявалі, якія словы выгуквалі на разьвітаньне з гэтым сьветам і Беларусьсю. Спрабую ўявіць, і на памяць прыходзяць імёны нашых сучасьнікаў Віктара Ганчара, Анатоля Красоўскага, Юрыя Захаранкі, Зьмітра Завадзкага...
...Усьлед за Зарэцкім зьніклі або загінулі і рукапісы многіх яго твораў. Прынамсі, дагэтуль ня знойдзеныя ні драма “Рагнеда”, ні раман “Крывічы”.
Самым чорным днём Беларусі, аналягаў якога ня ведае эўрапейская гісторыя, сталася 29 кастрычніка 1937 году, калі, як высьветліў пісьменьнік і гісторык Леанід Маракоў, на працягу адной ночы ў гонар дня ленінскага камсамолу і 20-годзьдзя кастрычніцкага перавароту, у Менску былі расстраляныя 22 літаратары: Анатоль Вольны, Платон Галавач, Алесь Дудар, Валеры Маракоў, Ізі Харык... Сярод самых маладых і таленавітых творцаў, чыю песьню абарвала куля ката з чырвонай зорачкай на шапцы, быў 35-гадовы Міхась Зарэцкі.
Ён зьявіўся на сьвет у сям’і вясковага дзяка Яўхіма Касянкова (гэта сапраўднае прозьвішча пісьменьніка), чалавека крутога, з падкрэсьлена крытычным стаўленьнем да жыцьця, што перадалося й сыну. Міхась не адразу знайшоў сябе: вучыўся ў Аршанскай духоўнай вучэльні, потым у Магілеўскай духоўнай сэмінарыі, настаўнічаў, служыў у Чырвонай Арміі камісарам і адначасова вучыўся ў БДУ.
Ён быў зь ліку тых, хто, здаецца, шчыра паверыў у абяцанае бальшавікамі пераўтварэньне сьвету на справядлівых пачатках. Сябар літаратурна-мастацкага аб’яднаньня “Маладняк”, а потым — “Полымя”, Зарэцкі зрабіўся адным з найбольш яркіх прадстаўнікоў рамантычнага напрамку ў беларускай прозе тых гадоў, якога ці не найбольш цікавіў стан душы чалавека на пераломе гістарычных эпохаў.
У 1927-м разам з Цішкам Гартным і Міхасём Чаротам Зарэцкі зьдзейсьніў колькімесяцавае падарожжа за мяжу — у Латвію, Чэхаславаччыну, Нямеччыну і Францыю, што не магло не паўплываць на шырыню сьветапогляду пісьменьніка. Відаць, зусім невыпадкова неўзабаве пасьля вяртаньня ён робіцца адным з ініцыятараў дыскусіі ў друку аб шляхах разьвіцьця беларускага тэатру, выступаючы супраць камэрцыялізацыі мастацтва і абыякавасьці да нацыянальнага рэпэртуару. Тады сама, у 1928-м, зьявіўся ягоны нарыс “Падарожжа на новую зямлю”, дзе Зарэцкі выступіў як апалягет змаганьня з нацыянальным нігілізмам. Улады адказалі выключэньнем пісьменьніка з партыі “за праяўленьне нацыянал-дэмакратызму”.
Напісаньне ў 1929-м гістарычнай драмы “Рагнеда” і зьмешчаны ў “Полымі” пачатак раману “Крывічы” (публікацыя ня мела працягу) наўрад ці сьведчылі пра тое, што іхні аўтар стаў на шлях выпраўленьня. У 1932-м зьявіўся раман “Вязьмо”, які на рэспубліканскім літаратурным конкурсе атрымаў прэмію, як адзін з найлепшых твораў на тэму калектывізацыі. Аднак гэты факт найперш кажа не пра зьмену поглядаў Зарэцкага, а пра настроі сяброў журы, якія адзначылі твор, дзе выкрывалася антыгуманная сутнасьць таталітарызму й паказвалася трагедыя беларускае вёскі.
У 1936-м, напярэдадні “кастрычніцкіх сьвятаў”, па Зарэцкага прыйшлі...
Я спрабую ўявіць, як ён і дваццаць адзін ягоны калега трымаліся ў сваю апошнюю ноч, у апошнія хвіліны. Як яны разьвітваліся, якія песьні, магчыма, сьпявалі, якія словы выгуквалі на разьвітаньне з гэтым сьветам і Беларусьсю. Спрабую ўявіць, і на памяць прыходзяць імёны нашых сучасьнікаў Віктара Ганчара, Анатоля Красоўскага, Юрыя Захаранкі, Зьмітра Завадзкага...
...Усьлед за Зарэцкім зьніклі або загінулі і рукапісы многіх яго твораў. Прынамсі, дагэтуль ня знойдзеныя ні драма “Рагнеда”, ні раман “Крывічы”.
