Лінкі ўнівэрсальнага доступу

Янка Брыль. З апошняй кнігі “Парастак”


Радыё Свабода

* * * Чытаю кнігу Сяргея Пінаева пра Максімільяна Валошына з надзеяй займець нарэшце правільнае ўяўленьне пра яго жыцьцё і творчасьць. Прачытаў палавіну тоўстага тому, больш за трыста старонак, і не шкадую, што нырнуў і ў гэтую азярыну, — многа цікавага і патрэбнага. Хоць ёсьць і нудота, асабліва ў літаратуразнаўчых лябірынтах аўтара манаграфіі.

…Кніга адгэтуль, зь лецішча, адаслана ў Менск, і нельга праверыць, ці правільна мне зноў падумалася, што ў грамадзянскую вайну ён, Валошын, заступаўся перад белымі за чырвоных і наадварот з пазыцыяў больш агульнарасейскіх, а не агульналюдзкіх, ці тут было ў яго і адно, і другое?..

Так ці інакш, аднак жа як гэта жахліва — масавыя расстрэлы нядаўніх студэнтаў, маладзенькіх урангелеўскіх афіцэраў, якім чырвонымі за здачу паабяцана была амністыя…

А яшчэ і тое, як Бэла Кун ці нехта іншы з чырвоных камісараў, як сумняваецца аўтар кнігі, даў Валошыну вялікі сьпіс тых, каго павінны былі зусім неўзабаве расстраляць, і прапанаваў — паэту, мастаку, філёзафу — выкрасьліць па сваім меркаваньні кожнага дзясятага… Во сытуацыя!..

Самога Валошына гэты вугорац выкрасьліў раней.

* * * Ціхан Кісялёў, і мне сымпатычны сваёй натуральнай беларускасьцю, быўшы прэм’ерам, вёў доўгую ды нудна мудрагелістую нараду рэспубліканскага актыву пра неабходнасьць карэннага павышэньня надояў малака. А закончыў яе так:

— Словам, паважаныя таварышы, каб малака было больш, карову трэба карміць, паіць і даіць.

Расказваў мне гэта ў больніцы адзін з пажылых, спакойна інтэлігентных супалатнікаў.

* * * Сон пад раніцу. На нейкім пленуме, як бывала раней у Маскве, сустрэўся з армянскім паэтам Эмінам. Абодва радыя, бо вельмі ж даўно ня бачыліся. Пра што гаварылі — ня помніцца, а пасядзелі, у перапынку адышоўшыся ад разгудзелай таўкатні, даволі-такі доўга. Таленавіты, разумны, дасьціпны Геворг. Калі ж сабраліся разьвітвацца, я раптам убачыў, што стаю ў адной бялізьне, толькі пад гальштукам. І ўжо ні Эміна пры мне, ні другіх навокал нікога… А нейкія дзеўкі тым часам паскладалі ў тым холе ўсю вопратку ўдзельнікаў сходу ў вялізныя кубы, усе адной шэрай масьці…

Як жа мне тут знайсьці сваю? Ад поўнай тупіковасьці прачнуўся.

* * * Мой колішні пасьляваенны сацрэалізм вінаваты яшчэ і ў тым, што напісаў я мала, залішне ходзячы, як кот вакол гарачай місы, каля якое-небудзь новай задумы, — а ці тое? а ці так? — замест таго, каб проста пісаць, “что Бог на душу положит”. Як пісалі, скажам, Чэхаў ці Шолам-Алейхем… Бо якраз, чытаючы яго весела жывучыя апавяданьні, яшчэ раз падумалася пра маё малапісаньне.

* * * У аддзеле рэдкіх кніг і рукапісаў бібліятэкі Акадэміі навук мне паказалі пісьмо, маё — Караткевічу, архіў якога якраз разьбіраецца. У свой час, калі я як адзін зь сяброў камісіі па Валодзевай спадчыне прымаў удзел у праглядзе яго хатняга архіву і забіраў адтуль мае пісьмы яму, гэтага пісьма чамусьці ня бачыў. Цяпер яно знайшлося сярод яго папераў або ў кнігах.

Бог мой! — пісьмо з канца жніўня 1964 году, вясёлае паведамленьне зь Менску ў Рагачоў, дзе ён шчыраваў у дзядзькавым доме, пра маё сямейнае, — як я жонку з дочкамі і рэчамі адправіў з наднарачанскай вёскі Купа выпадковым грузавіком, а васьмігадовага сына спэцыяльна даставіў дадому на рэйсавым самалёціку. Ён тыркаў сабе зусім нясьпешна на невялікай вышыні, а мы з пачырванелым ад хваляваньня Андрэем увесь час пазіралі ў акно. На палявую, лясную, рачную, азёрную красу… Што называецца, з птушынага палёту.

З тым пісьмом у руках мне так прыемна было зноў адчуць тыя радасьці, сынаву і маю, а ў дадатку радасьць і такую — знайшлося яшчэ адно пісьмо другу!..

* * * Бомы-званочкі на лёгкім хамуціку, якія ў нас, на Міршчыне, называюцца ня бомы, не шарахаўкі, як у Максіма Танка над яго Нараччу, а шаламэ. Як жа іх не любіла калісьці за шолам наша быстрая Каштанка! Спачатку проста капрызіла, дарэмна трэсла галавой, а потым дадумалася несьці яе на рысях так роўненька, што званочкі змаўкалі. Бялюткі сьнег, ціхуткі бег… Тым маўчаньнем яны мне і прыгадаліся.

* * *

Ня памятаю, ці чытаў гэта дзе-небудзь, ці запісана яно ў мяне, ці памяць вось сама прынесла: “Не канешня папу яешня!”

Як і такое, матчына, калі яна пачынала нейкую важную справу, перахрысьціўшыся: “Дай, Божа, час добры, гадзіну шчасьлівую!”

* * * Весела гаваркая настаўніца па тэлефоне зь вёскі пытаецца ў старога шаноўнага земляка пра яго пажылую дачку:

— А як там мая дарагая равесьніца? Божа, як мы, малыя, гулялі тут у нас, у бабуляў!.. Недзе згубіўся ў мяне яе нумарок. Дайце мне, калі ласачка, запішу. І ёй таксама пазваню — во палялякаем!..

І слова вясёлае, зусім блізкае да расейскага покалякать, а такое ж ну сьвежа сваё, як быццам упершыню яго пачуў.

* * * Маладзенькая паэтка (прозьвішча не запомнілася), у якое бяруць ці ня першае ў жыцьці інтэрвію, з птушынай упэўненасьцю ў шчэбеце заяўляе, што цяпер, маўляў, у літаратуры найважней — рэкляма! Націскам на апошнім слове выразна прыглушваецца, проста здымаецца значэньне слова іншага — талент.

Добра, што хоць затоенай самарэклямы ў дзяўчаці менш, чым бывае, дый нярэдка, у некаторых старэйшых.

* * * Не жывыя пачуцьці, ня ўзьлёты думкі, а нуднае прастарэканьне, натужна зарыфмаваныя пераказы даўно вядомага, кульгавыя паўторы літаратурных штампаў. Такое “паэзіі” ў нас — нудная процьма. І ў маладых, і ў пажылых, і ў сямейных ідылічных парак зь іхным хатнім вязаньнем вершаў… Пад мурлыканьне ката ці кошачкі.

* * * Аберуч узяўшы збан ці збанок, гаспадыня спачатку абавязкова крутане яго сюды-туды ў далонях, каб малако, ужо не сырадой, зьмяшалася са сьмятанай, а тады налівае, куды трэба.

Гэты прывычны жэст прыгадаўся мне з даўнім-прадаўнім матчыным апавяданьнем пра тое, як яна была маладой, а найстарэйшая мая сястра малою дзяўчынкай-першынкай.

— Карова адна, дый тая на цяленьні, ужо не даілася. А яно кавэнчыць: “Дай маляка! Дай маляка!” “Дзе я табе вазьму яго?” “А ты, мама, збанок пакруці! Во так!” І ручкамі паказвае, як гэта трэба зрабіць. А самой жа трэці гадок!..

І маці бачыцца мне маладою, і сястра з маленькімі далонькамі… Годнаю рымскаю лічбай пазначу ў памяці — канец ХІХ стагодзьдзя!.. Нібы й гісторыя, і ледзь не сьцішната — колькі пражылося! Да мяне, са мною, бязь іх…

* * * Высокая, цёмна-зялёная сьцяна маладога бярэзьніку са стромкімі пражылкамі берасьцяна-белых гонкіх ствалоў у густой лістоце. Зводдаль, зьнізу відно, як на тым фоне гарэзьліва, штуршкамі клубіцца, подыхамі іграе хваліста-празрыстай павалокай сінявата-сьветлы дым нябачнага за кустамі вогнішча.

“Пройдзе, як дым”. Пра быстрацечнасьць жыцьця.

Але ж і гэтае адчуваньне красы, зачароўваючы рухам, хвалюе і застаецца. У памяці.

* * * А ці ж гэта не навагоднія падарункі — сынаў званок зь Японіі, а ўнукаў з Італіі? З сынам-фізыкам кароткая гутарка, а ад унука-асьпіранта праз хрып і трэск у тэлефоннай трубцы толькі за трэцім званком нарэшце пачулася: “Дзя-ду-ля!..” На чым сувязь і абарвалася. Але ж мне і такога нямала.

Калі празь дзень званіў свайму маладзейшаму сябру і расказаў пра тыя званкі, ён засьмяяўся, што гэта ў нас, у трох пакаленьняў Брылёў, ідзе ад майго бацькі-чыгуначніка, вандроўніка па рэйках.

Дый сам жа я нямала ўсё-такі палятаў, паезьдзіў, пахадзіў па сьвеце. І добра!

Гл. таксама • З архіву “Свабоды”: гутарка зь Янкам Брылём (люты 2006 г.)
XS
SM
MD
LG