Як зьмянілася жыцьцё беларускіх грамадзянаў за той час, што мінуў пасьля прэзыдэнцкіх выбараў? Ці чакаюць людзі зьменаў? І з кім зьвязваюць спадзяваньні на такія зьмены? Пра гэта — большая частка лістоў з пошты апошняга тыдня.
Сёньняшнюю размову пачну з допісу ад даўняга сябра “Свабоды” — Паўла Саца зь вёскі Асавая Маларыцкага раёну:
“Пасьля выбараў многія людзі не задаволеныя цяперашнім жыцьцём. І для гэтага ёсьць падставы. У іншых краінах назіраецца прагрэс, расьце дабрабыт. А ў нас? Неяк у наша сяло Макраны з Канады прыехалі да сваякоў колішнія эмігранты, якія даўно перасяліліся туды. Паглядзелі на наша жыцьцё і кажуць: “У нас у Канадзе ва ўсіх — свае катэджы. А ў вас як былі хаткі-развалюхі, калі мы ад’яжджалі, так і цяпер засталіся. Нават не паверылі б, што так можа быць, калі б на свае вочы ня ўбачылі”. Пабылі яны пасьля гэтага яшчэ нейкі час, далі сваякам сто даляраў кожнаму — ды назад паехалі”.
Далей у сваім лісьце Павал Сац піша, што і сам гатовы пакінуць радзіму, калі да гэтага вымусяць абставіны:
“Кладзесься спаць — і думаеш, як пражыць наступны дзень безь ператрусу й міліцыі. Жывеш, як жылі ў 1930-я ці 1940-я гады, калі любыя твае словы маглі абвясьціць паклёпам на ўладу і запісаць у “ворагі народу”. Калі прагоняць з радзімы — вымушаны буду зьехаць. Буду шукаць прытулку ў Штатах, у пляменьніка”.
Ад многіх эмігрантаў, якія шмат гадоў таму пакінулі Беларусь і пасьля доўгага перапынку зноў пабачылі радзіму, можна пачуць гэткае ж зьдзіўленьне: “Вы працуеце ня менш, чым мы ў Канадзе (ці Амэрыцы, ці Нямеччыне). Чаму ж жывяце так бедна? Чаму вёска ваша мала чым адрозьніваецца ад пасьляваеннай?” Звычайна ў адказ на гэтыя пытаньні вясковыя людзі маўчаць ці паціскаюць плячыма. А маглі б адказаць: “У той час, як амэрыканскія ды эўрапейскія фэрмэры працавалі на сябе, зараблялі грошы на новыя дамы ды аўтамабілі, мы ўсе пасьляваенныя гады былі ў калгасе. А калгасных заробкаў ня тое што на катэдж — на ежу ды вопратку не заўсёды хапала”.
Тое ў многім працягваецца і цяпер. Вядома, вясковыя людзі ведаюць (а многія і бачылі на ўласныя вочы), што можна жыць па-іншаму, мець зусім іншы плён ад сваёй працы. Але як адважыцца на зьмены? Асабліва, калі табе ўжо нямала гадоў і боязна ламаць звыклы лад жыцьця?
Аўтар наступнага ліста — Генадзь Убарэвіч зь Менску. Яго хвалюе пытаньне нядаўна ўведзенай крымінальнай адказнасьці за так званую “дыскрэдытацыю беларускай дзяржавы”:
“Магчыма, памыляюся, але мне здаецца, што дыскрэдытаваць дзяржаву можа толькі той, хто гэту дзяржаву прадстаўляе: чыноўнікі, дэпутаты, рознага кшталту начальнікі. А вось Аляксандар Мілінкевіч, пры ўсёй да яго павазе, дзяржавы пакуль не прадстаўляе. Групу грамадзянаў (і немалую) — так, але — не дзяржаву. Дык як ён яе можа дыскрэдытаваць? І ці можна трактаваць дыскрэдытацыю як паклёп? Калі, напрыклад, заўтра мяне як перадавіка і ўдарніка цяпер ужо невядома якой працы ў складзе дэлегацыі накіруюць куды-небудзь у Эўропу (забудзем на імгненьне, што туды ўжо ня пускаюць). А я там перап’ю і з воклічам “За Беларусь!” у якім-небудзь іхным Амстэрдаме пераб’ю ўсе чырвоныя ліхтары — гэта як будзе называцца? І што мяне за гэта чакае? Няўжо дзяржпрэмія?”
Аўтары нядаўна ўведзеных у Крымінальны кодэкс паправак, спадар Убарэвіч, зыходзілі з таго, што дыскрэдытаваць дзяржаву можа любы яе грамадзянін, незалежна ад пасады й прафэсіі. Што ёсьць дыскрэдытацыяй? Увогуле, гэта — падрыў даверу, прыніжэньне годнасьці, прэстыжу, аўтарытэту. Калі для вызначэньня паклёпу існуюць нейкія пэўныя крытэры (паклёп — распаўсюд заведама непраўдзівых зьвестак, якія зьневажаюць каго-небудзь), то з дыскрэдытацыяй усё куды больш складана. Пры жаданьні абвясьціць дыскрэдытацыяй дзяржавы можна любую крытыку на адрас прадстаўнікоў улады. Ці не таму і зьявіўся гэты тэрмін у беларускім заканадаўстве?
Ліст з Магілёва, ад слухачкі Галіны Паўленкі (прозьвішча выдуманае, сваё сапраўднае імя яна, як і многія іншыя нашы слухачы, называць апасаецца):
“Мне 66 гадоў. За 32 гады працоўнага стажу я атрымліваю пэнсію 170 тысяч рублёў. Жыць вельмі складана. Хацелася б спытаць у прэзыдэнта Лукашэнкі: ці змог бы ён пражыць на такую пэнсію? Вельмі шкада, што тых палітыкаў, якія хацелі б палепшыць жыцьцё простаму чалавеку, наша ўлада саджае ў турму. А яшчэ хачу сказаць, што наша тэлебачаньне немагчыма стала глядзець — суцэльная прапаганда. Нават зьдзіўляюся: як з такім задавальненьнем можна паведамляць хлусьлівую інфармацыю?”
Лістоў на тэму пэнсіі ад слухачоў сталага веку ў нашай пошце вельмі шмат. Галоўным чынам гэта нараканьні на несправядлівую сыстэму налічэньня пэнсіяў. Былыя чыноўнікі, вайскоўцы, супрацоўнікі спэцслужбаў атрымліваюць удвая, а то і ўтрая больш, чым іхныя адналеткі, якія да пэнсіі працавалі на заводах, фабрыках, у школах. Пры гэтым улада называе сацыяльную роўнасьць і справядлівасьць адным з прыярытэтаў сваёй палітыкі.
Фрагмэнт зь ліста Івана Даўлатава зь Берасьця — аднаго з тых нашых апанэнтаў і нядобразычліўцаў, якія, не падзяляючы пазыцыі “Свабоды”, тым ня менш, рэгулярна слухаюць наша радыё. Іван Даўлатаў піша:
“Наш народны прэзыдэнт Аляксандар Рыгоравіч Лукашэнка ня крадзе сам і не дае красьці іншым — усім гэтым Лявонавым, Рахманькам і да іх падобным. Размова ідзе не пра нейкую “дэмакратыю” й “правы чалавека”, якія нібыта парушаюць улады. Пад усім гэтым хаваецца барацьба за перадзел уласнасьці, якую захапілі ў свой час Шушкевіч, Багданкевіч ды іншыя. Змаганьне за гэтую ўласнасьць, а не якіясьці прыдуманыя “правы чалавека” — сапраўдная прычына нападак на прэзыдэнта. А так званая апазыцыя — гэта зборышча здраднікаў. Менавіта пра такіх Іосіф Вісарыёнавіч Сталін у свой час вобразна сказаў залатыя словы: “У мяне няма ваеннапалонных — ёсьць здраднікі”. Гэтак і ў Беларусі: няма дэмакратаў і апазыцыі, а ёсьць здраднікі”.
І ў чым жа, спадар Даўлатаў, іхная здрада? У тым, што яны думаюць інакш, чым вы? У тым, што не абагаўляюць Сталіна, а лічаць яго забойцам і злачынцам, які зьнішчыў мільёны ні ў чым не вінаватых людзей? Сталінскі прынцып, якім вы захапляецеся — паводле якога ўсіх ваеннапалонных залічвалі ў здраднікі — асудзіў на пакуты й сьмерць вялізную колькасьць сумленных людзей. Іх дзеці і ўнукі дагэтуль праклінаюць дыктатара, які не спыняўся ні перад чым дзеля ўтрыманьня сваёй асабістай улады.
Што да перадзелу ўласнасьці — то ў Беларусі гэтую ўласнасьць высокапастаўленыя чыноўнікі ні з кім не дзялілі. Наіўна гучаць вашыя, спадар Даўлатаў, сьцьвярджэньні пра маёмасьць, якую нібыта захапілі Шушкевіч ды Багданкевіч. Шматкроць праверана і пераправерана: ніякай значнай уласнасьці, апроч атрыманых яшчэ за савецкім часам кватэраў, у гэтых ды іншых кіраўнікоў апазыцыі няма.
Наш даўні слухач Алесь Шустоўскі з Барысава у сваім лісьце на “Свабоду” разважае пра тое, як дзяржава ў розны час заахвочвала нараджальнасьць. У прыватнасьці, у Савецкім Саюзе ў 1944 годзе былі ўведзеныя ордэны й мэдалі для шматдзетных маці. Слухач піша:
“Мая цётка Марыя Кандратовіч за тое, што выхавала дзесяць дзяцей (восем сыноў і дзьве дачкі) была ўганараваная ўсімі ўведзенымі для шматдзетных маці ордэнамі й мэдалямі. Наколькі ведаю, умовы тады былі вельмі складаныя. Адзін час жылі нават у зямлянках. Толькі пасьля вайны з мужам Іванам пабудавалі на ўскрайку вёскі Абёз (непадалёк ад дарогі Барань — Жортай) уласную хату. У хаце была печ зь вялікай ляжанкай; уздоўж сьценаў — лавы, стол, іншая простая драўляная мэбля. Усё было простым і неабходным для вялікай сям’і. У іх садзе я налічыў больш за дваццаць пчаліных калодаў. Смак мёду, водар суквецьцяў ды калодзежны журавель ля сядзібы Кандратовічаў — усё гэта засталося ў маёй памяці, хаця мінула ўжо амаль паўстагодзьдзя”.
Сутыкнуўшыся з дэмаграфічнымі праблемамі, беларуская ўлада ўспомніла пра савецкі досьвед: у Беларусі ў 1997 годзе таксама быў уведзены ордэн Маці. Але на ўзровень нараджальнасьці гэта істотна не паўплывала.
У сярэдзіне мінулага стагодзьдзя ў Беларусі было багата шматдзетных сем’яў зусім не таму, што Сталін увёў ордэны “Маці-гераіня” ды “Мацярынская слава”. Не бліскучыя бразготкі былі патрэбныя маладым сем’ям, а хлеб ды дах над галавой. Ні таго, ні другога не хапала. Тым ня менш, у сем’ях было і чацьвёра, і пяцёра, і шасьцёра дзяцей…Чаму? На тое можна знайсьці шмат прычынаў. Яшчэ былі моцныя традыцыйныя сялянскія погляды на сям’ю. Істотнымі былі й іншыя фактары: узровень мэдычных ведаў, недаступнасьць сродкаў кантрацэпцыі, узровень адукаванасьці, грамадзкая мараль… З таго часу ўсё гэта кардынальным чынам зьмянілася. А падвысіць узровень нараджальнасьці, выкарыстоўваючы толькі матэрыяльныя стымулы, як паказвае цяперашні досьвед, праблематычна.
Дзякуй усім, хто знайшоў час для ліста на “Свабоду”. Пішыце. Чакаем новых допісаў. Праграма “Паштовая скрынка 111” выходзіць у эфір кожную сераду і нядзелю. Аўтару можна пісаць на адрас zdankov_rs@tut.by.
Сёньняшнюю размову пачну з допісу ад даўняга сябра “Свабоды” — Паўла Саца зь вёскі Асавая Маларыцкага раёну:
“Пасьля выбараў многія людзі не задаволеныя цяперашнім жыцьцём. І для гэтага ёсьць падставы. У іншых краінах назіраецца прагрэс, расьце дабрабыт. А ў нас? Неяк у наша сяло Макраны з Канады прыехалі да сваякоў колішнія эмігранты, якія даўно перасяліліся туды. Паглядзелі на наша жыцьцё і кажуць: “У нас у Канадзе ва ўсіх — свае катэджы. А ў вас як былі хаткі-развалюхі, калі мы ад’яжджалі, так і цяпер засталіся. Нават не паверылі б, што так можа быць, калі б на свае вочы ня ўбачылі”. Пабылі яны пасьля гэтага яшчэ нейкі час, далі сваякам сто даляраў кожнаму — ды назад паехалі”.
Далей у сваім лісьце Павал Сац піша, што і сам гатовы пакінуць радзіму, калі да гэтага вымусяць абставіны:
“Кладзесься спаць — і думаеш, як пражыць наступны дзень безь ператрусу й міліцыі. Жывеш, як жылі ў 1930-я ці 1940-я гады, калі любыя твае словы маглі абвясьціць паклёпам на ўладу і запісаць у “ворагі народу”. Калі прагоняць з радзімы — вымушаны буду зьехаць. Буду шукаць прытулку ў Штатах, у пляменьніка”.
Ад многіх эмігрантаў, якія шмат гадоў таму пакінулі Беларусь і пасьля доўгага перапынку зноў пабачылі радзіму, можна пачуць гэткае ж зьдзіўленьне: “Вы працуеце ня менш, чым мы ў Канадзе (ці Амэрыцы, ці Нямеччыне). Чаму ж жывяце так бедна? Чаму вёска ваша мала чым адрозьніваецца ад пасьляваеннай?” Звычайна ў адказ на гэтыя пытаньні вясковыя людзі маўчаць ці паціскаюць плячыма. А маглі б адказаць: “У той час, як амэрыканскія ды эўрапейскія фэрмэры працавалі на сябе, зараблялі грошы на новыя дамы ды аўтамабілі, мы ўсе пасьляваенныя гады былі ў калгасе. А калгасных заробкаў ня тое што на катэдж — на ежу ды вопратку не заўсёды хапала”.
Тое ў многім працягваецца і цяпер. Вядома, вясковыя людзі ведаюць (а многія і бачылі на ўласныя вочы), што можна жыць па-іншаму, мець зусім іншы плён ад сваёй працы. Але як адважыцца на зьмены? Асабліва, калі табе ўжо нямала гадоў і боязна ламаць звыклы лад жыцьця?
Аўтар наступнага ліста — Генадзь Убарэвіч зь Менску. Яго хвалюе пытаньне нядаўна ўведзенай крымінальнай адказнасьці за так званую “дыскрэдытацыю беларускай дзяржавы”:
“Магчыма, памыляюся, але мне здаецца, што дыскрэдытаваць дзяржаву можа толькі той, хто гэту дзяржаву прадстаўляе: чыноўнікі, дэпутаты, рознага кшталту начальнікі. А вось Аляксандар Мілінкевіч, пры ўсёй да яго павазе, дзяржавы пакуль не прадстаўляе. Групу грамадзянаў (і немалую) — так, але — не дзяржаву. Дык як ён яе можа дыскрэдытаваць? І ці можна трактаваць дыскрэдытацыю як паклёп? Калі, напрыклад, заўтра мяне як перадавіка і ўдарніка цяпер ужо невядома якой працы ў складзе дэлегацыі накіруюць куды-небудзь у Эўропу (забудзем на імгненьне, што туды ўжо ня пускаюць). А я там перап’ю і з воклічам “За Беларусь!” у якім-небудзь іхным Амстэрдаме пераб’ю ўсе чырвоныя ліхтары — гэта як будзе называцца? І што мяне за гэта чакае? Няўжо дзяржпрэмія?”
Аўтары нядаўна ўведзеных у Крымінальны кодэкс паправак, спадар Убарэвіч, зыходзілі з таго, што дыскрэдытаваць дзяржаву можа любы яе грамадзянін, незалежна ад пасады й прафэсіі. Што ёсьць дыскрэдытацыяй? Увогуле, гэта — падрыў даверу, прыніжэньне годнасьці, прэстыжу, аўтарытэту. Калі для вызначэньня паклёпу існуюць нейкія пэўныя крытэры (паклёп — распаўсюд заведама непраўдзівых зьвестак, якія зьневажаюць каго-небудзь), то з дыскрэдытацыяй усё куды больш складана. Пры жаданьні абвясьціць дыскрэдытацыяй дзяржавы можна любую крытыку на адрас прадстаўнікоў улады. Ці не таму і зьявіўся гэты тэрмін у беларускім заканадаўстве?
Ліст з Магілёва, ад слухачкі Галіны Паўленкі (прозьвішча выдуманае, сваё сапраўднае імя яна, як і многія іншыя нашы слухачы, называць апасаецца):
“Мне 66 гадоў. За 32 гады працоўнага стажу я атрымліваю пэнсію 170 тысяч рублёў. Жыць вельмі складана. Хацелася б спытаць у прэзыдэнта Лукашэнкі: ці змог бы ён пражыць на такую пэнсію? Вельмі шкада, што тых палітыкаў, якія хацелі б палепшыць жыцьцё простаму чалавеку, наша ўлада саджае ў турму. А яшчэ хачу сказаць, што наша тэлебачаньне немагчыма стала глядзець — суцэльная прапаганда. Нават зьдзіўляюся: як з такім задавальненьнем можна паведамляць хлусьлівую інфармацыю?”
Лістоў на тэму пэнсіі ад слухачоў сталага веку ў нашай пошце вельмі шмат. Галоўным чынам гэта нараканьні на несправядлівую сыстэму налічэньня пэнсіяў. Былыя чыноўнікі, вайскоўцы, супрацоўнікі спэцслужбаў атрымліваюць удвая, а то і ўтрая больш, чым іхныя адналеткі, якія да пэнсіі працавалі на заводах, фабрыках, у школах. Пры гэтым улада называе сацыяльную роўнасьць і справядлівасьць адным з прыярытэтаў сваёй палітыкі.
Фрагмэнт зь ліста Івана Даўлатава зь Берасьця — аднаго з тых нашых апанэнтаў і нядобразычліўцаў, якія, не падзяляючы пазыцыі “Свабоды”, тым ня менш, рэгулярна слухаюць наша радыё. Іван Даўлатаў піша:
“Наш народны прэзыдэнт Аляксандар Рыгоравіч Лукашэнка ня крадзе сам і не дае красьці іншым — усім гэтым Лявонавым, Рахманькам і да іх падобным. Размова ідзе не пра нейкую “дэмакратыю” й “правы чалавека”, якія нібыта парушаюць улады. Пад усім гэтым хаваецца барацьба за перадзел уласнасьці, якую захапілі ў свой час Шушкевіч, Багданкевіч ды іншыя. Змаганьне за гэтую ўласнасьць, а не якіясьці прыдуманыя “правы чалавека” — сапраўдная прычына нападак на прэзыдэнта. А так званая апазыцыя — гэта зборышча здраднікаў. Менавіта пра такіх Іосіф Вісарыёнавіч Сталін у свой час вобразна сказаў залатыя словы: “У мяне няма ваеннапалонных — ёсьць здраднікі”. Гэтак і ў Беларусі: няма дэмакратаў і апазыцыі, а ёсьць здраднікі”.
І ў чым жа, спадар Даўлатаў, іхная здрада? У тым, што яны думаюць інакш, чым вы? У тым, што не абагаўляюць Сталіна, а лічаць яго забойцам і злачынцам, які зьнішчыў мільёны ні ў чым не вінаватых людзей? Сталінскі прынцып, якім вы захапляецеся — паводле якога ўсіх ваеннапалонных залічвалі ў здраднікі — асудзіў на пакуты й сьмерць вялізную колькасьць сумленных людзей. Іх дзеці і ўнукі дагэтуль праклінаюць дыктатара, які не спыняўся ні перад чым дзеля ўтрыманьня сваёй асабістай улады.
Што да перадзелу ўласнасьці — то ў Беларусі гэтую ўласнасьць высокапастаўленыя чыноўнікі ні з кім не дзялілі. Наіўна гучаць вашыя, спадар Даўлатаў, сьцьвярджэньні пра маёмасьць, якую нібыта захапілі Шушкевіч ды Багданкевіч. Шматкроць праверана і пераправерана: ніякай значнай уласнасьці, апроч атрыманых яшчэ за савецкім часам кватэраў, у гэтых ды іншых кіраўнікоў апазыцыі няма.
Наш даўні слухач Алесь Шустоўскі з Барысава у сваім лісьце на “Свабоду” разважае пра тое, як дзяржава ў розны час заахвочвала нараджальнасьць. У прыватнасьці, у Савецкім Саюзе ў 1944 годзе былі ўведзеныя ордэны й мэдалі для шматдзетных маці. Слухач піша:
“Мая цётка Марыя Кандратовіч за тое, што выхавала дзесяць дзяцей (восем сыноў і дзьве дачкі) была ўганараваная ўсімі ўведзенымі для шматдзетных маці ордэнамі й мэдалямі. Наколькі ведаю, умовы тады былі вельмі складаныя. Адзін час жылі нават у зямлянках. Толькі пасьля вайны з мужам Іванам пабудавалі на ўскрайку вёскі Абёз (непадалёк ад дарогі Барань — Жортай) уласную хату. У хаце была печ зь вялікай ляжанкай; уздоўж сьценаў — лавы, стол, іншая простая драўляная мэбля. Усё было простым і неабходным для вялікай сям’і. У іх садзе я налічыў больш за дваццаць пчаліных калодаў. Смак мёду, водар суквецьцяў ды калодзежны журавель ля сядзібы Кандратовічаў — усё гэта засталося ў маёй памяці, хаця мінула ўжо амаль паўстагодзьдзя”.
Сутыкнуўшыся з дэмаграфічнымі праблемамі, беларуская ўлада ўспомніла пра савецкі досьвед: у Беларусі ў 1997 годзе таксама быў уведзены ордэн Маці. Але на ўзровень нараджальнасьці гэта істотна не паўплывала.
У сярэдзіне мінулага стагодзьдзя ў Беларусі было багата шматдзетных сем’яў зусім не таму, што Сталін увёў ордэны “Маці-гераіня” ды “Мацярынская слава”. Не бліскучыя бразготкі былі патрэбныя маладым сем’ям, а хлеб ды дах над галавой. Ні таго, ні другога не хапала. Тым ня менш, у сем’ях было і чацьвёра, і пяцёра, і шасьцёра дзяцей…Чаму? На тое можна знайсьці шмат прычынаў. Яшчэ былі моцныя традыцыйныя сялянскія погляды на сям’ю. Істотнымі былі й іншыя фактары: узровень мэдычных ведаў, недаступнасьць сродкаў кантрацэпцыі, узровень адукаванасьці, грамадзкая мараль… З таго часу ўсё гэта кардынальным чынам зьмянілася. А падвысіць узровень нараджальнасьці, выкарыстоўваючы толькі матэрыяльныя стымулы, як паказвае цяперашні досьвед, праблематычна.
Дзякуй усім, хто знайшоў час для ліста на “Свабоду”. Пішыце. Чакаем новых допісаў. Праграма “Паштовая скрынка 111” выходзіць у эфір кожную сераду і нядзелю. Аўтару можна пісаць на адрас zdankov_rs@tut.by.
