АЎТАР І ТВОР
Віктар Казько: “Мы жывем без руля й ветразяў”
У аповесьцях-прыпавесьцях Віктара Казька “Выратуй і памілуй нас, чорны бусел”, “Час пярэваратня” й “Час зьбіраць косьці” чарнобыльская тэма служыць своеасаблівым фонам, на якім разьвіваюцца асноўныя падзеі. Праз напластаваньні шматгадовай хлусьні пра Чарнобыль пісьменьнік спрабуе дакапацца да сутнасьці — мастацкай і жыцьцёвай. На дваццатыя ўгодкі з часу катастрофы на ЧАЭС са слынным празаікам сустрэўся Міхась Скобла.
(Міхась Скобла: ) “Спадар Віктар, чаму вы пра чарнобыльскую зону пішаце як пра terra incognita? Хіба за дваццаць гадоў яшчэ ня ўся жахлівая праўда сказана?”
(Віктар Казько: ) “Ня ўся. Зямля гэтая яшчэ доўга-доўга будзе невядомай. Як невядомы пякельны агонь, як невядомае пекла. У постчарнобыльскай Беларусі мы ўсе ідзем па пекле. Мяне апошнім часам пацягнула перачытаць “Боскую камэдыю” Дантэ. Перачытваю, і мне здаецца, што гэта мы пякельнымі кругамі ходзім. Я не давяраю абсалютна статыстыцы. Бо гэта добрая магчымасьць схаваць якую хочаш хлусьню. Я давяраю толькі таму, што бачу на свае вочы, я давяраю чалавеку, які жыве там, у зоне. Наступствы Чарнобылю, і пра гэта гаворыць навука, толькі-толькі пачынаюць выяўляцца. А мы хлусім самі сабе пра бясшкоднасьць і нават карысьць малых дозаў”.
(Скобла: ) “Хоць вы й не давяраеце статыстыцы, прывяду яшчэ адну лічбу. У 2002 годзе Савет Міністраў зацьвердзіў новыя нормы забруджанасьці тэрыторыяў. Паводле іх, 146 вёсак сталі “чыстымі”. Атрымліваецца, зона не распаўзаецца, а лякалізуецца?”
(Казько: ) “Гэта звычайнае злачынства. Чарнобыль можна параўнаць хіба з Другой усясьветнай вайной — такая ж колькасьць хлусьні, такая ж колькасьць мітаў. Мне страшна было ўключаць радыё ў дні, калі адзначалі гадавіну Чарнобылю. Гэта ўжо стала адметнай зьявай нашых ня толькі трагедыяў, але й сьвятаў — ні ў якія іншыя дні ня ліецца столькі афіцыйнай хлусьні. І я проста баюся нашых сьвятаў. Бо ў нас яны пачалі зьлівацца з трагедыямі, на кожным сьвяце ляжыць адбітак трагедыі. І з кожнай трагедыі сёньня робіцца сьвята, робяцца танцы, скокі, даюцца ўзнагароды”.
(Скобла: ) “Паводле разьлікаў акадэміка Васіля Несьцярэнкі, калі на гектар ворыва ўносіць 3 тоны кальцыю, 200 кг калію, 100 кг фосфару, то цэзій у дзесяць разоў менш пераходзіць у расьліны. Хоць Беларусь багатая на мінэральныя ўгнаеньні, але мінэралы ў такой колькасьці ня ўносяцца й блізка”.
(Казько: ) “Таму што мы жывем без руля й ветразяў. У нас няма выразнай праграмы на будучыню. Мы кіруемся прынцыпам: будзем жыць як набяжыць. І вось яно набягае. Так і з гэтымі ўгнаеньнямі, трэба мець галаву, глядзець трошкі наперад. А мы наперад сёньня не жывем. Мы жывем ад сяўбы да жніва, ад жніва да сяўбы. У зоне сёньня створаныя казыно, падпольныя бардэлі. У фільме Нікіфарава “Рэйнджар атамнай зоны” гэта ўсё паказана. Калі так і далей пойдзе, то чаму не зрабіць казыно ці кабарэ ў Хатыні? Чаму б там не пасьпяваць? Чаму б там гульнявыя аўтаматы не паставіць? А трэба, каб у зоне працавала навука, і наша, і ўсясьветная. Наколькі мне вядома, прасіліся і японцы, і іншыя — вывучаць”.
(Скобла: ) “Існуе панславісцкая тэорыя, сэнс якой у тым, што ў выніку чарнобыльскай катастрофы праз пэўныя мутацыі павінна сфармавацца вялікая славянская нацыя. Адкуль узьнікаюць падобныя ідэі?”
(Казько: ) “Гэта хімэра, але хімэра не такая ўжо й просьценькая. Не на гэтым згуртоўвацца трэба. Мы ўвесь час згуртоўваліся на вайне, на крыві, на касьцях. За гэтай хімэрай я бачу адчай Расеі, якая страціла Ўкраіну і сёньня баіцца згубіць Беларусь. Аўтарамі падобных ідэяў кіруе не братэрства, а мара стварыць новую імпэрыю”.
(Скобла: ) “Як вы пішаце? Ці правіце сябе, ці перапісваеце напісанае?”
(Казько: ) “У часопісе “Дзеяслоў” мне баяцца даваць карэктуру, бо ведаюць, што Казько калі пачне вычытваць, то амаль усё пераробіць. І я баюся сам сябе перачытваць. Пісьменьнік перш-наперш павінен сумнявацца. Сумнявацца да таго часу, пакуль ня сядзе перад белым аркушам паперы. Тады сумненьні адкідваюцца. Але потым яны вяртаюцца. Таму я сябе не чытаю і сваіх кніг у рукі не бяру. Я іх баюся, як баіцца чалавек сам сябе”.
(Скобла: ) “У такім разе я вам спачуваю — вы ня ведаеце такога выдатнага пісьменьніка, як Віктар Казько”.
(Казько: ) “Дзякуй на добрым слове. Мной рухаюць сумненьні, яны ж надаюць мне й сілы”.
Віктар Казько. Страх (Урывак з раману “Час зьбіраць косьці”)
Чорная немач абрынулася на зямлю, паўсюдна квітнее й множыцца, падымае галаву. Высмактаны, выпетраны жабрацтвам і нястачай чалавек толькі зрэдзьчасу выстойвае, няскораны, перад жывёльным, вясковым і гарадзкім, дзіцячым і дарослым страхамі. І што тут дзіўна, гэта ў большасьці самы слабы, непрыстасаваны да жыцьця, прыніжаны і абражаны дарэшты чалавек. Але яго вылучае тое, што ў яго блішчаць вочы — як агеньчыкі ці сьвечачкі Божыя, Божая іскра там гарыць. І вось той іскрынкі-сьвечачкі і ня можа адолець страх. Ня можа яго трываць, як скляпенны вампір-крывасмок не трывае сонечнага сьвятла.
І такіх, зь бляскам у вачах, Страх імкнецца знаходзіць і нападаць на іх, калі яны сьпяць, калі ў іх заплюшчаныя вочы. Толькі ж усё роўна і тады багата хто зь іх вылузваецца. Чорны Страх толькі надкусвае іх у непрагляднай цемры. І яны доўга хварэюць, часам і невылечна. А некаторыя з надкусаных ператвараюцца, перакідваюцца ў злыдняў і злыдзянят, — не зусім цмокі, не зусім гіцлі, але ж, як кажуць, няма з жабаў горшай за тую, якой Бог рогаў ня даў. Сёньня яны — яшчэ няпэўнасьць, толькі ж невядома, што зь іх атрымаецца заўтра. Бо лік злыдняў на зямлі ўсё расьце і расьце. Надкусаныя і спакушаныя Страхам пачалі кусаць і спакушаць ацалелых. І самі сябе пачалі ўжо есьці поедам, што гады ў адной скрыні.
Атручаныя, прыгаломшаныя чорным Страхам, мы сёньня з такім захапленьнем хлусім самі сабе і ўсяму сьвету, што, пэўна, сапраўды здольныя ахутаць яго гэтай хлусьнёй, як некалі чарнобыльскай хмарай, напладзіць і запаланіць яго сваёй сваёй гадоўлі дамарослымі цмокамі й гіцлямі, пахаваць у здранцьвеньні ўласнае сёньня й заўтра, сваёю ж рукой забіць будучыню сваіх дзяцей.
Ці ня Страх кіруе сёньня сьветам, усім нашым грамадзтвам? Узгадайце толькі дзьве вялікія перамогі апошніх гадоў: элегантную і ашаламляльную. За імі найвялікшая наша бяда: чорны страх тых, хто ладзіў гэтыя перамогі, страх страціць работу і ў лепшым выпадку апынуцца на вуліцы. А ня ў лепшым? Спытайцеся ў Віктара Ганчара ды Юрыя Захаранкі.
А можаце спытацца ў камэнданта канцлягеру Асьвенцім, які пасьля перамогі над фашызмам апраўдваўся: запальваючы печы крэматорыяў, я толькі выконваў загад…
ВЭРНІСАЖ
Сяргей Цімохаў: “Каб зьмяніць мастацкі рынак у Беларусі, трэба зьмяніць дзяржаву”
Творы мастака Сяргея Цімохава часьцей можна ўбачыць у галерэях Польшчы ды Нямеччыны, чым у сябе на радзіме. Магчымасьцяў выстаўляцца цяпер у Беларусі нашмат менш, чым тое было яшчэ дзесяць гадоў таму, — зачыненыя амаль усе недзяржаўныя галерэі, мастацкі рынак амаль зьнік і, як за савецкім часам, каго выстаўляць, вырашаюць не мастацтвазнаўцы, а ідэолягі. У майстэрні Сяргея Цімохава пабывала нашая карэспандэнтка Валянціна Аксак.
(Валянціна Аксак: ) “Наша гутарка адбываецца назаўтра пасьля таго, як у Беларусі ды іншых краінах адзначалася дваццатая гадавіна катастрофы на Чарнобыльскай АС, у выніку якой, ваша, Сяргей, радзіма таксама апынулася ў небясьпечнай для людзей зоне. Адсюль, напэўна, маё першае пытаньне. Здаецца, гэтая тэма, тэма Чарнобылю, у вашай творчасьці не прысутнічае — чаму?”
(Сяргей Цімохаў: ) “Між іншым, як ні дзіўна, гэтае пытаньне днямі ўзьнікла ў мяне самаго. Рэч у тым, што якраз пасьля 1986 году, калі мы ўжо з той зоны пераехалі ў Наваполацак, у мяне была адна карціна, прысьвечаная Чарнобылю, — яна цяпер знаходзіцца ў Менску ў Мастацкім фондзе. Пасьля той спробы гэтая тэма неяк у мяне не прыжылася. Можа таму, што хочацца, каб з маіх працаў ішла нейкая іншая энэргія, энэргія прыгажосьці, энэргія дабрыні”.
(Аксак: ) “Не прысутнічае ў вашых творах і тэма беларускай сучаснасьці, злабадзённасьці…”
(Цімохаў: ) “Сучасны момант для мяне нецікавы найперш таму, што гэта ў пэўнай ступені — журналістыка. Для мастака, я лічу, найбольш цікавыя больш шырокія паняцьці, філязофскія. Напрыклад, для мяне цікава, што такое зямля, не сама рэч зямля, а зямля, у якой існуе жыцьцё. Ёсьць неба, ёсьць вада — гэта вялікія стыхіі, якія заўсёды цікавыя былі ва ўсе часы, і якія застаюцца цікавыя для мяне на сёньняшні момант”.
(Аксак: ) “Мяркуючы па колькасьці працаў, якія я бачу ў вас у майстэрні, вы даволі пладавіты мастак. Аднак жа ня часта можна ўбачыць вашыя працы на выставах у Менску, а пра пэрсанальную вашую выставу, за выключэньнем той, што была некалькі гадоў таму ў маленькім салёне пры краме “Мастацтва”, я наагул не магу прыгадаць. Скажыце, ці сапраўды цяжка цяпер мастаку выставіцца ў Беларусі?”
(Цімохаў: ) “На вялікі жаль, абмежаваныя экспазыцыйныя плошчы і малая колькасьць галерэяў. Я згадваю час хаця б дзесяцігадовае даўніны, калі тут былі меншыя галерэі, большыя галерэі, заставаліся традыцыйныя галерэі. Памятаеце, была такая галерэя “Золата” — дарэчы, там была яшчэ адна мая пэрсанальная выстава ў Менску. І была тады магчымасьць мастаку больш мабільна паказаць вялікую сваю калекцыю ці камэрную — у залежнасьці ад таго, якія задачы ён перад сабой на той момант ставіць. На сёньняшні дзень, на жаль, такіх магчымасьцяў у мастакоў значна менш… Калі не дапамагаюць нам з боку дзяржавы, дык хаця б не перашкаджалі!..”
(Аксак: ) “Вы даволі часта выстаўляецеся за мяжой: пэрсанальная выстава ў Бялградзе, шмат выставаў было ў галерэях Нямеччыны, Польшчы. Скажыце калі ласка, ці можа быць скарыстаны ў сёньняшняй Беларусі вопыт вашых кантактаў з заходнімі галерэйшчыкамі, ці нешта тут прынцыпова іншае трэба мяняць, дзеля таго, каб вас на радзіме гэтак сама любілі, выстаўлялі й прадавалі?”
(Цімохаў: ) “Мне здаецца, што павінна найперш зьмяніцца структура дзяржаўная. Усё ад гэтага ідзе. Я думаю, што прычына таго, што ў нас мізэрны рынак выяўленчага мастацтва ў параўнаньні зь іншымі краінамі, у тым, што нашая краіна засталася ў савецкай прасторы. Сюды амаль ніхто ня едзе. А мастацтва набываюць багатыя людзі й людзі, якія сюды прыяжджаюць па справах зь іншых краінаў. Яны з сабою вязуць на радзіму тутэйшы твор мастацтва, які будзе не падобны да мастацтва іншых краінаў, і пакіне ім напамін пра менавіта гэтую краіну. І гэта тавар, які заўтра не пакрыецца плесьняю, які ня ўцэніцца. На гэты тавар не прападае мода, наадварот, з часам ён становіцца больш каштоўным. Мае адныя сябры зь Нямеччыны ў свой час набылі невялічкі твор Эміля Шумахера, тады малавядомага, а цяпер знакамітага нямецкага мастака. Праз дваццаць гадоў кошт гэтае працы ўзрос у дзясяткі, калі ня ў сотні разоў. Вось што значыць набыць рэч, якая ня проста ўпрыгожвае ваша жытло, а яшчэ і істотна паляпшае фінансавае становішча”.
(Аксак: ) “А ў вас няма жаданьня зьехаць адсюль бліжэй да тых, хто любіць, шануе і ўкладвае грошы ў ваш талент?”
(Цімохаў: ) “На сталае жыцьцё? Не, такога жаданьня няма. Іншая рэч, што паехаць некалькі месяцаў, скажам, ці паўгоду пажыць і папрацаваць там. Але ёсьць тут такая пэўная небясьпека. Я ў свой час быў на пленэры ў Гурзуфе два месяцы, і я адчуў, наколькі гэта небясьпечная рэч. За гэтыя няпоўныя два месяцы напісаўшы там дванаццаць працаў, я зразумеў, што інтэлектуальна і маральна я ўжо спустошаны, мне трэба ўжо нейкі звычны асяродак. Мне прыемна працаваць вось тут, у маёй майстэрні. Дзякуй Богу, у мяне цяпер добрая майстэрня. Мне тут утульна, мне тут добра. Рабіць выставы ў іншых краінах — гэта таксама вельмі прыемна, але жыць і працаваць там пакуль што, прынамсі, такога жаданьньня няма”.
НОТНЫ СШЫТАК
Адна з найбольш цікавых музычных імпрэзаў у Беларусі пачатку траўня — “Дударскі фэст”, які мае адбыцца ў нязвыклым для такой музыкі месцы — клюбе “Рэактар”. Больш чым празь дзесяць гадоў ад першых “Балтыйскіх дударскіх фэстаў” найлепшыя дудары краіны зьбіраюцца разам. З падрабязнасьцямі — Дзьмітры Падбярэскі.
(Дзьмітры Падбярэскі: ) “Лідэр гурта “Ліцьвіны” Ўладзімер Бярбераў — адзін з найбольш вядомых ня толькі ў Беларусі выканаўцаў на дудзе. У яго нават мабільны тэлефон агукаецца дудою. Мы гутарылі з Уладзімерам у сквэрыку за будынкам Беларускай філярмоніі, на сцэну якой, дарэчы, дуда трапляе надзвычай рэдка, калі наагул там некалі гучала. І першыя сьпевы веснавых птушак былі надзіва сугучныя гучаньню дуды, якую Ўладзімер Бярбераў прынёс на спатканьне…
Спадар Уладзімер! Мяркуючы па тым, што дуда ў розных сваіх увасабленьнях вядомая многім эўрапейскім народам, ці можна сьцьвярджаць, што гэта ўвогуле адзін з найбольш старажытных музычных інструмэнтаў?”
(Уладзімер Бярбераў: ) “Я ў гэтым перакананы. Я прытрымліваюся таго погляду, што славяне ў Беларусь прыйшлі з Балканаў і прыдунайскага рэгіёну. Прыйшоўшы сюды, прынесьлі з сабой адразу й дуду. Безумоўна, калі б хтосьці казаў, што яна тут была і да таго, — ну, у мяне няма падставаў гэтага адмаўляць. Калі прытрымлівацца проста фактаў, то кажуць, што на Полаччыне нібыта ў слаях ХІІ стагодзьдзя адкапалі дуду. У XVII стагодзьдзі ёсьць такія зьвесткі, што дудар падаў у Пінску ў суд на чарадзея, што той зачараваў яму дуду”.
(Падбярэскі: ) “Паколькі мы тут чарадзейства закранулі, ці можна казаць, што дуда выконвала ня толькі чыста музычныя функцыі, але яшчэ й нейкія культавыя?”
(Бярбераў: ) “Гэты інструмэнт быў безумоўна рытуальны ад самага пачатку. І ўскоснае таму пацьверджаньне вось у чым. Апошнія фіксацыі дуды на вясельлях, нават мая фіксацыя (а гэта сярэдзіна 1950-х гадоў) — гэта фіксацыі як інструмэнту чыста рытуальнага. Гэта значыць, што на вясельлях ужо былі музыкі з гарманістам, дудар зь імі не іграў, але ўсе моманты рытуальныя адыгрываў менавіта дудар. Даўней дудар ніколі ня зваўся музыкам. Скрыпак — музыка, цымбаліст — музыка, а дудар — гэта дудар. Гэта яшчэ адно такое ўскоснае сьведчаньне асаблівага статусу менавіта гэтага інструмэнта. Страціўшы дуду, мы страцілі даволі сур’ёзны пласт культуры, таму што гармонік ня проста прыйшоў на зьмену дуды і забраў на сябе яе функцыі. Ён забраў на сябе ня ўсе яе функцыі, выціснуўшы пры гэтым яе цалкам. А ў той жа Баўгарыі і акардэон ня змог выціснуць дуду. Пры тым, што шмат чаго, што традыцыйна грала дуда (“гайда” па-баўгарску), пачалі іграць на акардэоне”.
(Падбярэскі: ) “Адносна канструкцыі… Калі так вось чыста зьнешне параўноўваць беларускую дуду з шатляндзкай валынкай, дык у шатляндзкай валынкі некалькі бурдонаў, а ў беларускай дуды — пераважна адзін. Чым вось гэта тлумачыцца?”
(Бярбераў: ) “Дуда, сапраўды, у Беларусі мела варыянт найпрасьцейшы — аднабурдонка. Яна мела іншы варыянт — гэта трохбурдонка: замест бурдона — разэтка з трыма бурдонамі. Існавала двухбурдонка. У Нікіфароўскага, дарэчы, яна была апісаная як самая распаўсюджаная ў ягоны час дуда, але яна мела іншую кампаноўку. І, нарэшце, была мацянка, не да канца вывучаная дуда. Паводле Нікіфароўскага — сем бурдонаў. Што тычыцца шатляндзкай, дык найпершае адрозьненьне ў тым, што ў іх бурдоны скіраваныя ўверх. Відаць, у паўночным рэгіёне ўзьнікла патрэба іграць на хаду. І бурдоны канчаткова страцілі рагаўні, якія заміналі закінуць іх за плячо”.
(Падбярэскі: ) “Падчас дударскага фэсту 4 траўня поруч з ужо вядомымі беларускімі дударамі выступяць і маладыя, амаль невядомыя выканаўцы. Я пацікавіўся ў спадара Бярберава, ці не тлумачыцца прыкметны рост колькасьці дудароў пэўнай модай?”
(Бярбераў: ) “Я думаю, што гэта ня мода, а нешта большае, бо, калі падумаць усё пачалося яшчэ раней, ледзь ня дваццаць гадоў таму. Калісьці на дудзе пачаў іграць Пузыня. Калі я пачынаў у 1991-м, дык добра памятаю, як выйшаў упершыню на сцэну з дудой, і ў залі шапталіся: “А што гэта ў яго?”. Калі раней дуда несла на сабе нейкае такое адценьне апазыцыйнасьці, то сёньня дзяржава ўжо некалькі гадоў як узялася на афіцыйным узроўні за адраджэньне дуды. Дуда ёсьць нечым большым, чым пэўныя погляды — гэта ўжо штосьці агульнанацыянальнае. Яна проста паступова вяртае сабе сваё месца пад сонцам”.
(Падбярэскі: ) “Сапраўды, апошні час дуда пачала захопліваць і раней зусім не ўласьцівыя ёй музычныя абшары. Да прыкладу, рок-група “Нэйра Дзюбэль” запісала песьню “Жыцьцё”, запрасіўшы для запісу дудара Кастуся Трамбіцкага. І спалучэньне гучаньня старажытнай дуды з сучаснымі інструмэнтамі атрымалася, на маю думку, вельмі арганічным”.
Віктар Казько: “Мы жывем без руля й ветразяў”
У аповесьцях-прыпавесьцях Віктара Казька “Выратуй і памілуй нас, чорны бусел”, “Час пярэваратня” й “Час зьбіраць косьці” чарнобыльская тэма служыць своеасаблівым фонам, на якім разьвіваюцца асноўныя падзеі. Праз напластаваньні шматгадовай хлусьні пра Чарнобыль пісьменьнік спрабуе дакапацца да сутнасьці — мастацкай і жыцьцёвай. На дваццатыя ўгодкі з часу катастрофы на ЧАЭС са слынным празаікам сустрэўся Міхась Скобла.
(Міхась Скобла: ) “Спадар Віктар, чаму вы пра чарнобыльскую зону пішаце як пра terra incognita? Хіба за дваццаць гадоў яшчэ ня ўся жахлівая праўда сказана?”
(Віктар Казько: ) “Ня ўся. Зямля гэтая яшчэ доўга-доўга будзе невядомай. Як невядомы пякельны агонь, як невядомае пекла. У постчарнобыльскай Беларусі мы ўсе ідзем па пекле. Мяне апошнім часам пацягнула перачытаць “Боскую камэдыю” Дантэ. Перачытваю, і мне здаецца, што гэта мы пякельнымі кругамі ходзім. Я не давяраю абсалютна статыстыцы. Бо гэта добрая магчымасьць схаваць якую хочаш хлусьню. Я давяраю толькі таму, што бачу на свае вочы, я давяраю чалавеку, які жыве там, у зоне. Наступствы Чарнобылю, і пра гэта гаворыць навука, толькі-толькі пачынаюць выяўляцца. А мы хлусім самі сабе пра бясшкоднасьць і нават карысьць малых дозаў”.
(Скобла: ) “Хоць вы й не давяраеце статыстыцы, прывяду яшчэ адну лічбу. У 2002 годзе Савет Міністраў зацьвердзіў новыя нормы забруджанасьці тэрыторыяў. Паводле іх, 146 вёсак сталі “чыстымі”. Атрымліваецца, зона не распаўзаецца, а лякалізуецца?”
(Казько: ) “Гэта звычайнае злачынства. Чарнобыль можна параўнаць хіба з Другой усясьветнай вайной — такая ж колькасьць хлусьні, такая ж колькасьць мітаў. Мне страшна было ўключаць радыё ў дні, калі адзначалі гадавіну Чарнобылю. Гэта ўжо стала адметнай зьявай нашых ня толькі трагедыяў, але й сьвятаў — ні ў якія іншыя дні ня ліецца столькі афіцыйнай хлусьні. І я проста баюся нашых сьвятаў. Бо ў нас яны пачалі зьлівацца з трагедыямі, на кожным сьвяце ляжыць адбітак трагедыі. І з кожнай трагедыі сёньня робіцца сьвята, робяцца танцы, скокі, даюцца ўзнагароды”.
(Скобла: ) “Паводле разьлікаў акадэміка Васіля Несьцярэнкі, калі на гектар ворыва ўносіць 3 тоны кальцыю, 200 кг калію, 100 кг фосфару, то цэзій у дзесяць разоў менш пераходзіць у расьліны. Хоць Беларусь багатая на мінэральныя ўгнаеньні, але мінэралы ў такой колькасьці ня ўносяцца й блізка”.
(Казько: ) “Таму што мы жывем без руля й ветразяў. У нас няма выразнай праграмы на будучыню. Мы кіруемся прынцыпам: будзем жыць як набяжыць. І вось яно набягае. Так і з гэтымі ўгнаеньнямі, трэба мець галаву, глядзець трошкі наперад. А мы наперад сёньня не жывем. Мы жывем ад сяўбы да жніва, ад жніва да сяўбы. У зоне сёньня створаныя казыно, падпольныя бардэлі. У фільме Нікіфарава “Рэйнджар атамнай зоны” гэта ўсё паказана. Калі так і далей пойдзе, то чаму не зрабіць казыно ці кабарэ ў Хатыні? Чаму б там не пасьпяваць? Чаму б там гульнявыя аўтаматы не паставіць? А трэба, каб у зоне працавала навука, і наша, і ўсясьветная. Наколькі мне вядома, прасіліся і японцы, і іншыя — вывучаць”.
(Скобла: ) “Існуе панславісцкая тэорыя, сэнс якой у тым, што ў выніку чарнобыльскай катастрофы праз пэўныя мутацыі павінна сфармавацца вялікая славянская нацыя. Адкуль узьнікаюць падобныя ідэі?”
(Казько: ) “Гэта хімэра, але хімэра не такая ўжо й просьценькая. Не на гэтым згуртоўвацца трэба. Мы ўвесь час згуртоўваліся на вайне, на крыві, на касьцях. За гэтай хімэрай я бачу адчай Расеі, якая страціла Ўкраіну і сёньня баіцца згубіць Беларусь. Аўтарамі падобных ідэяў кіруе не братэрства, а мара стварыць новую імпэрыю”.
(Скобла: ) “Як вы пішаце? Ці правіце сябе, ці перапісваеце напісанае?”
(Казько: ) “У часопісе “Дзеяслоў” мне баяцца даваць карэктуру, бо ведаюць, што Казько калі пачне вычытваць, то амаль усё пераробіць. І я баюся сам сябе перачытваць. Пісьменьнік перш-наперш павінен сумнявацца. Сумнявацца да таго часу, пакуль ня сядзе перад белым аркушам паперы. Тады сумненьні адкідваюцца. Але потым яны вяртаюцца. Таму я сябе не чытаю і сваіх кніг у рукі не бяру. Я іх баюся, як баіцца чалавек сам сябе”.
(Скобла: ) “У такім разе я вам спачуваю — вы ня ведаеце такога выдатнага пісьменьніка, як Віктар Казько”.
(Казько: ) “Дзякуй на добрым слове. Мной рухаюць сумненьні, яны ж надаюць мне й сілы”.
Віктар Казько. Страх (Урывак з раману “Час зьбіраць косьці”)
Чорная немач абрынулася на зямлю, паўсюдна квітнее й множыцца, падымае галаву. Высмактаны, выпетраны жабрацтвам і нястачай чалавек толькі зрэдзьчасу выстойвае, няскораны, перад жывёльным, вясковым і гарадзкім, дзіцячым і дарослым страхамі. І што тут дзіўна, гэта ў большасьці самы слабы, непрыстасаваны да жыцьця, прыніжаны і абражаны дарэшты чалавек. Але яго вылучае тое, што ў яго блішчаць вочы — як агеньчыкі ці сьвечачкі Божыя, Божая іскра там гарыць. І вось той іскрынкі-сьвечачкі і ня можа адолець страх. Ня можа яго трываць, як скляпенны вампір-крывасмок не трывае сонечнага сьвятла.
І такіх, зь бляскам у вачах, Страх імкнецца знаходзіць і нападаць на іх, калі яны сьпяць, калі ў іх заплюшчаныя вочы. Толькі ж усё роўна і тады багата хто зь іх вылузваецца. Чорны Страх толькі надкусвае іх у непрагляднай цемры. І яны доўга хварэюць, часам і невылечна. А некаторыя з надкусаных ператвараюцца, перакідваюцца ў злыдняў і злыдзянят, — не зусім цмокі, не зусім гіцлі, але ж, як кажуць, няма з жабаў горшай за тую, якой Бог рогаў ня даў. Сёньня яны — яшчэ няпэўнасьць, толькі ж невядома, што зь іх атрымаецца заўтра. Бо лік злыдняў на зямлі ўсё расьце і расьце. Надкусаныя і спакушаныя Страхам пачалі кусаць і спакушаць ацалелых. І самі сябе пачалі ўжо есьці поедам, што гады ў адной скрыні.
Атручаныя, прыгаломшаныя чорным Страхам, мы сёньня з такім захапленьнем хлусім самі сабе і ўсяму сьвету, што, пэўна, сапраўды здольныя ахутаць яго гэтай хлусьнёй, як некалі чарнобыльскай хмарай, напладзіць і запаланіць яго сваёй сваёй гадоўлі дамарослымі цмокамі й гіцлямі, пахаваць у здранцьвеньні ўласнае сёньня й заўтра, сваёю ж рукой забіць будучыню сваіх дзяцей.
Ці ня Страх кіруе сёньня сьветам, усім нашым грамадзтвам? Узгадайце толькі дзьве вялікія перамогі апошніх гадоў: элегантную і ашаламляльную. За імі найвялікшая наша бяда: чорны страх тых, хто ладзіў гэтыя перамогі, страх страціць работу і ў лепшым выпадку апынуцца на вуліцы. А ня ў лепшым? Спытайцеся ў Віктара Ганчара ды Юрыя Захаранкі.
А можаце спытацца ў камэнданта канцлягеру Асьвенцім, які пасьля перамогі над фашызмам апраўдваўся: запальваючы печы крэматорыяў, я толькі выконваў загад…
ВЭРНІСАЖ
Сяргей Цімохаў: “Каб зьмяніць мастацкі рынак у Беларусі, трэба зьмяніць дзяржаву”
Творы мастака Сяргея Цімохава часьцей можна ўбачыць у галерэях Польшчы ды Нямеччыны, чым у сябе на радзіме. Магчымасьцяў выстаўляцца цяпер у Беларусі нашмат менш, чым тое было яшчэ дзесяць гадоў таму, — зачыненыя амаль усе недзяржаўныя галерэі, мастацкі рынак амаль зьнік і, як за савецкім часам, каго выстаўляць, вырашаюць не мастацтвазнаўцы, а ідэолягі. У майстэрні Сяргея Цімохава пабывала нашая карэспандэнтка Валянціна Аксак.
(Валянціна Аксак: ) “Наша гутарка адбываецца назаўтра пасьля таго, як у Беларусі ды іншых краінах адзначалася дваццатая гадавіна катастрофы на Чарнобыльскай АС, у выніку якой, ваша, Сяргей, радзіма таксама апынулася ў небясьпечнай для людзей зоне. Адсюль, напэўна, маё першае пытаньне. Здаецца, гэтая тэма, тэма Чарнобылю, у вашай творчасьці не прысутнічае — чаму?”
(Сяргей Цімохаў: ) “Між іншым, як ні дзіўна, гэтае пытаньне днямі ўзьнікла ў мяне самаго. Рэч у тым, што якраз пасьля 1986 году, калі мы ўжо з той зоны пераехалі ў Наваполацак, у мяне была адна карціна, прысьвечаная Чарнобылю, — яна цяпер знаходзіцца ў Менску ў Мастацкім фондзе. Пасьля той спробы гэтая тэма неяк у мяне не прыжылася. Можа таму, што хочацца, каб з маіх працаў ішла нейкая іншая энэргія, энэргія прыгажосьці, энэргія дабрыні”.
(Аксак: ) “Не прысутнічае ў вашых творах і тэма беларускай сучаснасьці, злабадзённасьці…”
(Цімохаў: ) “Сучасны момант для мяне нецікавы найперш таму, што гэта ў пэўнай ступені — журналістыка. Для мастака, я лічу, найбольш цікавыя больш шырокія паняцьці, філязофскія. Напрыклад, для мяне цікава, што такое зямля, не сама рэч зямля, а зямля, у якой існуе жыцьцё. Ёсьць неба, ёсьць вада — гэта вялікія стыхіі, якія заўсёды цікавыя былі ва ўсе часы, і якія застаюцца цікавыя для мяне на сёньняшні момант”.
(Аксак: ) “Мяркуючы па колькасьці працаў, якія я бачу ў вас у майстэрні, вы даволі пладавіты мастак. Аднак жа ня часта можна ўбачыць вашыя працы на выставах у Менску, а пра пэрсанальную вашую выставу, за выключэньнем той, што была некалькі гадоў таму ў маленькім салёне пры краме “Мастацтва”, я наагул не магу прыгадаць. Скажыце, ці сапраўды цяжка цяпер мастаку выставіцца ў Беларусі?”
(Цімохаў: ) “На вялікі жаль, абмежаваныя экспазыцыйныя плошчы і малая колькасьць галерэяў. Я згадваю час хаця б дзесяцігадовае даўніны, калі тут былі меншыя галерэі, большыя галерэі, заставаліся традыцыйныя галерэі. Памятаеце, была такая галерэя “Золата” — дарэчы, там была яшчэ адна мая пэрсанальная выстава ў Менску. І была тады магчымасьць мастаку больш мабільна паказаць вялікую сваю калекцыю ці камэрную — у залежнасьці ад таго, якія задачы ён перад сабой на той момант ставіць. На сёньняшні дзень, на жаль, такіх магчымасьцяў у мастакоў значна менш… Калі не дапамагаюць нам з боку дзяржавы, дык хаця б не перашкаджалі!..”
(Аксак: ) “Вы даволі часта выстаўляецеся за мяжой: пэрсанальная выстава ў Бялградзе, шмат выставаў было ў галерэях Нямеччыны, Польшчы. Скажыце калі ласка, ці можа быць скарыстаны ў сёньняшняй Беларусі вопыт вашых кантактаў з заходнімі галерэйшчыкамі, ці нешта тут прынцыпова іншае трэба мяняць, дзеля таго, каб вас на радзіме гэтак сама любілі, выстаўлялі й прадавалі?”
(Цімохаў: ) “Мне здаецца, што павінна найперш зьмяніцца структура дзяржаўная. Усё ад гэтага ідзе. Я думаю, што прычына таго, што ў нас мізэрны рынак выяўленчага мастацтва ў параўнаньні зь іншымі краінамі, у тым, што нашая краіна засталася ў савецкай прасторы. Сюды амаль ніхто ня едзе. А мастацтва набываюць багатыя людзі й людзі, якія сюды прыяжджаюць па справах зь іншых краінаў. Яны з сабою вязуць на радзіму тутэйшы твор мастацтва, які будзе не падобны да мастацтва іншых краінаў, і пакіне ім напамін пра менавіта гэтую краіну. І гэта тавар, які заўтра не пакрыецца плесьняю, які ня ўцэніцца. На гэты тавар не прападае мода, наадварот, з часам ён становіцца больш каштоўным. Мае адныя сябры зь Нямеччыны ў свой час набылі невялічкі твор Эміля Шумахера, тады малавядомага, а цяпер знакамітага нямецкага мастака. Праз дваццаць гадоў кошт гэтае працы ўзрос у дзясяткі, калі ня ў сотні разоў. Вось што значыць набыць рэч, якая ня проста ўпрыгожвае ваша жытло, а яшчэ і істотна паляпшае фінансавае становішча”.
(Аксак: ) “А ў вас няма жаданьня зьехаць адсюль бліжэй да тых, хто любіць, шануе і ўкладвае грошы ў ваш талент?”
(Цімохаў: ) “На сталае жыцьцё? Не, такога жаданьня няма. Іншая рэч, што паехаць некалькі месяцаў, скажам, ці паўгоду пажыць і папрацаваць там. Але ёсьць тут такая пэўная небясьпека. Я ў свой час быў на пленэры ў Гурзуфе два месяцы, і я адчуў, наколькі гэта небясьпечная рэч. За гэтыя няпоўныя два месяцы напісаўшы там дванаццаць працаў, я зразумеў, што інтэлектуальна і маральна я ўжо спустошаны, мне трэба ўжо нейкі звычны асяродак. Мне прыемна працаваць вось тут, у маёй майстэрні. Дзякуй Богу, у мяне цяпер добрая майстэрня. Мне тут утульна, мне тут добра. Рабіць выставы ў іншых краінах — гэта таксама вельмі прыемна, але жыць і працаваць там пакуль што, прынамсі, такога жаданьньня няма”.
НОТНЫ СШЫТАК
Адна з найбольш цікавых музычных імпрэзаў у Беларусі пачатку траўня — “Дударскі фэст”, які мае адбыцца ў нязвыклым для такой музыкі месцы — клюбе “Рэактар”. Больш чым празь дзесяць гадоў ад першых “Балтыйскіх дударскіх фэстаў” найлепшыя дудары краіны зьбіраюцца разам. З падрабязнасьцямі — Дзьмітры Падбярэскі.
(Дзьмітры Падбярэскі: ) “Лідэр гурта “Ліцьвіны” Ўладзімер Бярбераў — адзін з найбольш вядомых ня толькі ў Беларусі выканаўцаў на дудзе. У яго нават мабільны тэлефон агукаецца дудою. Мы гутарылі з Уладзімерам у сквэрыку за будынкам Беларускай філярмоніі, на сцэну якой, дарэчы, дуда трапляе надзвычай рэдка, калі наагул там некалі гучала. І першыя сьпевы веснавых птушак былі надзіва сугучныя гучаньню дуды, якую Ўладзімер Бярбераў прынёс на спатканьне…
Спадар Уладзімер! Мяркуючы па тым, што дуда ў розных сваіх увасабленьнях вядомая многім эўрапейскім народам, ці можна сьцьвярджаць, што гэта ўвогуле адзін з найбольш старажытных музычных інструмэнтаў?”
(Уладзімер Бярбераў: ) “Я ў гэтым перакананы. Я прытрымліваюся таго погляду, што славяне ў Беларусь прыйшлі з Балканаў і прыдунайскага рэгіёну. Прыйшоўшы сюды, прынесьлі з сабой адразу й дуду. Безумоўна, калі б хтосьці казаў, што яна тут была і да таго, — ну, у мяне няма падставаў гэтага адмаўляць. Калі прытрымлівацца проста фактаў, то кажуць, што на Полаччыне нібыта ў слаях ХІІ стагодзьдзя адкапалі дуду. У XVII стагодзьдзі ёсьць такія зьвесткі, што дудар падаў у Пінску ў суд на чарадзея, што той зачараваў яму дуду”.
(Падбярэскі: ) “Паколькі мы тут чарадзейства закранулі, ці можна казаць, што дуда выконвала ня толькі чыста музычныя функцыі, але яшчэ й нейкія культавыя?”
(Бярбераў: ) “Гэты інструмэнт быў безумоўна рытуальны ад самага пачатку. І ўскоснае таму пацьверджаньне вось у чым. Апошнія фіксацыі дуды на вясельлях, нават мая фіксацыя (а гэта сярэдзіна 1950-х гадоў) — гэта фіксацыі як інструмэнту чыста рытуальнага. Гэта значыць, што на вясельлях ужо былі музыкі з гарманістам, дудар зь імі не іграў, але ўсе моманты рытуальныя адыгрываў менавіта дудар. Даўней дудар ніколі ня зваўся музыкам. Скрыпак — музыка, цымбаліст — музыка, а дудар — гэта дудар. Гэта яшчэ адно такое ўскоснае сьведчаньне асаблівага статусу менавіта гэтага інструмэнта. Страціўшы дуду, мы страцілі даволі сур’ёзны пласт культуры, таму што гармонік ня проста прыйшоў на зьмену дуды і забраў на сябе яе функцыі. Ён забраў на сябе ня ўсе яе функцыі, выціснуўшы пры гэтым яе цалкам. А ў той жа Баўгарыі і акардэон ня змог выціснуць дуду. Пры тым, што шмат чаго, што традыцыйна грала дуда (“гайда” па-баўгарску), пачалі іграць на акардэоне”.
(Падбярэскі: ) “Адносна канструкцыі… Калі так вось чыста зьнешне параўноўваць беларускую дуду з шатляндзкай валынкай, дык у шатляндзкай валынкі некалькі бурдонаў, а ў беларускай дуды — пераважна адзін. Чым вось гэта тлумачыцца?”
(Бярбераў: ) “Дуда, сапраўды, у Беларусі мела варыянт найпрасьцейшы — аднабурдонка. Яна мела іншы варыянт — гэта трохбурдонка: замест бурдона — разэтка з трыма бурдонамі. Існавала двухбурдонка. У Нікіфароўскага, дарэчы, яна была апісаная як самая распаўсюджаная ў ягоны час дуда, але яна мела іншую кампаноўку. І, нарэшце, была мацянка, не да канца вывучаная дуда. Паводле Нікіфароўскага — сем бурдонаў. Што тычыцца шатляндзкай, дык найпершае адрозьненьне ў тым, што ў іх бурдоны скіраваныя ўверх. Відаць, у паўночным рэгіёне ўзьнікла патрэба іграць на хаду. І бурдоны канчаткова страцілі рагаўні, якія заміналі закінуць іх за плячо”.
(Падбярэскі: ) “Падчас дударскага фэсту 4 траўня поруч з ужо вядомымі беларускімі дударамі выступяць і маладыя, амаль невядомыя выканаўцы. Я пацікавіўся ў спадара Бярберава, ці не тлумачыцца прыкметны рост колькасьці дудароў пэўнай модай?”
(Бярбераў: ) “Я думаю, што гэта ня мода, а нешта большае, бо, калі падумаць усё пачалося яшчэ раней, ледзь ня дваццаць гадоў таму. Калісьці на дудзе пачаў іграць Пузыня. Калі я пачынаў у 1991-м, дык добра памятаю, як выйшаў упершыню на сцэну з дудой, і ў залі шапталіся: “А што гэта ў яго?”. Калі раней дуда несла на сабе нейкае такое адценьне апазыцыйнасьці, то сёньня дзяржава ўжо некалькі гадоў як узялася на афіцыйным узроўні за адраджэньне дуды. Дуда ёсьць нечым большым, чым пэўныя погляды — гэта ўжо штосьці агульнанацыянальнае. Яна проста паступова вяртае сабе сваё месца пад сонцам”.
(Падбярэскі: ) “Сапраўды, апошні час дуда пачала захопліваць і раней зусім не ўласьцівыя ёй музычныя абшары. Да прыкладу, рок-група “Нэйра Дзюбэль” запісала песьню “Жыцьцё”, запрасіўшы для запісу дудара Кастуся Трамбіцкага. І спалучэньне гучаньня старажытнай дуды з сучаснымі інструмэнтамі атрымалася, на маю думку, вельмі арганічным”.
