Вёска ляжыць пры высачэзнай, парослай лесам гары, вяршыню якой відаць за добры дзясятак кілямэтраў. А на ўезьдзе ў вёску погляд падарожніка прыцягваюць тры высокія крыжы, высечаныя з каменю.
Такое казачнае спалучэньне вялікай гары і каменных крыжоў наводзіць на думку, што тут жыве нейкі волат. І гэта праўда.
Волат пад гарой сапраўды жыве. Завуць яго Аляксандрам Калбасічам. Яму 83 гады, дваццаць зь якіх ён, у самым росквіце жыцьця, аддаў лягерам. Спачатку нямецкаму працоўнаму, а пасьля калымскаму савецкаму.
Невысокі, але вельмі жылісты стары гасьцінна запрашае за стол. Відаць, што ўвагай журналістаў ён не абдзелены.
Аляксандар: “У 1943 годзе немцы партызан лавілі. А мне было гадоў сямнаццаць. Дык дзе яны партызан наловяць? Мужыкоў набралі такіх, як я. Пагналі.
Амбар быў вялікі, панскі, яшчэ даўнейшы. Чалавек сто пяцьдзясят назьбіралі па вёсцы. Такія чуткі пайшлі, што паляць людзей. Сядзім мы да вечару, можа, да дванаццаці гадзін. Гаворым: пэўна ж спаляць нас”.
Карэспандэнт: “Вы сядзелі ў гэным амбары?”
Аляксандар: “У гэтым амбары. Немцы акружыўшы стаяць. Са зброяй. А тады падыходзіць доўгая машына. Усіх нас у машыну — і ў Латвію завезьлі. І там напісалі “беларускі бандыт” кожнаму на сьпіне. Нас 1500 чалавек. За трынаццаць месяцаў засталося толькі 220”.
Вызвольны 1944 год “беларускаму бандыту”, якога некалькі разоў немцы зьбіраліся расстраляць, ніякага вызваленьня не прынес. Калбасіч едзе на Калыму.
Карэспандэнт: “За што?”
Аляксандар: “А за тое, што ў немца быў. І ўсё. Болей яны не размаўлялі. Хто быў ваеннапалонны — адразу дваццаць пяць. Ніякіх размоваў. А ў мяне быў “воўчы білет”. Далі год турмы, а тады далі вечную ссылку мне”.
Карэспандэнт: “На Калыме?”
Аляксандар: “На Калыме. Я дзевяць з паловай гадоў адбыў. А пасьля далі амністыю, як Сталін здох”.
Там, у гулагаўскім пекле, малады моцны беларус маліўся богу аб вызваленьні і вучыўся калоць камяні.
Аляксандар: “Я так навучыўся камяні калоць — не паверыце. Вось, як табурэтка камень, я сем машын за дзень накалоў каменю. За тры ўдары. Так навучыўся”.
Карэспандэнт: “А што самае цяжкае было на Калыме?”
Аляксандар: “Лазіць па шурфах самае цяжкае было. Дзе ты ўсё раскажаш. Туды завезьлі, далі майку, картовыя штаны амэрыканскія, целагрэйку і летнюю фуражачку. А мароз як зімануў — 50 градусаў. Нас памясьцілі, баракаў не было, на сьнезе. Дык за ноч сто пяцьдзясят чалавек замярзала”.
Невялічкі старэнькі Калбасіч паказаў мне свой галоўны інструмэнт. Сталёвы молат.
Аляксандар: “За адзін удар расколваю — і ўсё. Молатам. Во бачыце, як гладка атрымалася. Дванаццаць кіляграм молат. І вось гэтым кантам б’еш па камяні. Разы тры ўдараю, камень напалам, і ўсё. Ад гэтага молата. Гэта дзесяць кіляграм. У мяне быў дванаццаць, але скралі”.
Карэспандэнт: “У мяне завароткі кароткія такім молатам працаваць, а ў вас яшчэ — ого! Аляксандар Аляксандравіч, вы не шкадуеце, што жыцьцё паслала вам такія... Калыма, немцы… Такія цяжкасьці. Азіраючыся назад”.
Аляксандар: “Канечне, крыўдна было, але нічога ня зробіш. Такі лёс”.
Карэспандэнт: “Вы на лёс не наракаеце?”
Аляксандар: “Не”.
А на вясковай вуліцы сядзяць нашы вечныя вясковыя пэнсіянэркі. Што праўда, радасьці ад “харошай” пэнсіі з кожным месяцам усё меней. А вось патрабаваньняў да “залатой рыбкі”, дзяржавы, усё болей.
Карэспандэнт: “Як жывецца вам на пэнсіі?”
Старая: “Дрэнь. Адны жывем. Няма каму дапамагчы. Просіш, просіш. Дрэнна. Не дапамагае дзяржава. Каб якога чалавека далі — мужчыну, каб што рабіў, дапамагаў”.
Карэспандэнт: “А дзеці ня хочуць дапамагчы?”
Старая: “А дзеці… У іх свая работа. Гарэлку п’юць”.
Карэспандэнт: “А тут моладзь якая ёсьць, у Варганах?”
Старая: “Слаба. Амаль няма...”
Моладзі тут сапраўды небагата. Напрыклад, моладзьдзю тут лічыцца 50-гадовы нежанаты Саша.
Хударлявы, гаспадарлівы, у акулярах. Саша любіць глядзець БТ і аддана верыць Лукашэнку. Напэўна, на такіх не вельмі патрабавальных і працалюбных мужыках і трымаецца цяпер сельская гаспадарка.
Саша: “Будуюць фэрму новую. Думаюць у наступным годзе сьвінафэрму, комплекс будаваць. Сушылку ставіць”.
Карэспандэнт: “Вам работа ёсьць?”
Саша: “Ёсьць”.
Карэспандэнт: “А колькі плацяць, калі не сакрэт?”
Саша: “Які сакрэт? Сто восемдзесят я з сакавіка месяца атрымліваў прыкладна. На сушылцы быў, паўмесяца зерне сушылі. Амаль шэсьцьсот”.
Больш за ўсё Сашу хвалюе не памер заробкаў, а адсутнасьць жонкі.
Саша: “Тут пэрспэктывы няма асабліва”.
Карэспандэнт: “Няма нявестаў?”
Саша: “Няма”.
Колькі разоў Саша знаёміўся па перапісцы з гарадзкімі кабетамі, але ўсе яны, на Сашаву бяду, у вёску ехаць не жадаюць.
Саша: “Я ім не зайздрошчу. На вёсцы лепей. Паветра сьвежае, прырода побач. Галоўнае, каб заробкі добрыя былі, і ўсё. Там нічога зайздроснага ў іх няма. Яны як у крэпасьці жывуць”.
Пажадаўшы Сашу плённых пошукаў другой палавіны, я накіраваўся ў госьці да Кацярыны Каваленкі.
Спадарыня Кацярына — былая дырэктарка Варганскай пачатковай школы. Мне яе рэкамэндавалі як вялікую знаўцу паданьняў пра Варганскую гару. Але краязнаўствам нашая размова не абмежавалася.
Спадарыня Кацярына, 80-гадовая высокая рухавая кабета, вельмі ўзрадавалася журналісту “Свабоды”.
Кацярына: “Такое паданьне было доўгае. Што на гары сядзіць жаба. Сядзіць жаба трохпудовая. І так яна там стогне.
Можа, у якім шасьцідзясятым годзе, аўтобус толькі стаў хадзіць тут. Едуць і гавораць: “А ці праўда, што тут жаба стогне трохпудовая?” Хто едзе, той гаворыць, што на гары Варганскай трохпудовая жаба.
Пасьля, як паляцеў Гагарын, хлопцы спускаліся ў бочцы з гары. Быццам гагарынцы яны былі”.
Карэспандэнт: “Ніхто не пабіўся з гагарынцаў?”
Кацярына: “Не, не пабіліся, нічога. А там у нас быў лес. Дык у лесе гэтым знаходзілі людзей забітых. Такія былі выпадкі”.
Нашу размову перарваў муж спадарыні Кацярыны. Я лішні раз пераканаўся, як добра быць у Беларусі журналістам амэрыканскага радыё.
Стары: “А зь якой газэты журналіст? З Лукашэнкавай?”
Карэспандэнт: “Не”.
Кацярына: “Для Радыё Свабода”.
Стары: “А можа, ён ня еў, карэспандэнт?”
Карэспандэнт: “Еў”.
Стары: “А можа, у яго грошай няма?”
Карэспандэнт: “Ёсьць”.
Стары: “А можа, у цябе дзеўкі няма?”
Карэспандэнт: “Ёсьць. Усё ёсьць”.
Кацярына: “Усё ёсьць. Ідзі, не замінай!”
А што было, калі б я быў супрацоўнікам БТ? Пра гэта лепш ня думаць. Але вернемся да размовы са спадарыняй Кацярынай.
Карэспандэнт: “Вы памятаеце, як сюды прыйшлі саветы?”
Кацярына: “Ой, дужа добра памятаю”.
Карэспандэнт: “Гэта было страшна?”
Кацярына: “Вельмі страшна. Гэта было дзіка. Людзі былі адны за тое, каб прыйшлі саветы — моладзь. Гэта камсамольцы былі, падпольныя камсамольцы.
Ведаеце, ехала Чырвоная Армія. Яны ехалі на конях. Коні такія былі калгасныя. Вупраж была страшная. Ня тое, як немцы ішлі — сапраўды было бачна, што ідзе нейкая цывілізацыя.
І тут выйшлі з кветкамі сустракаць. А ім няможна было гаварыць з намі. І вось адзін толькі чалавек, салдат, падышоў да цёткі маёй. “Людцы мае, каб вы ведалі, якая ўлада едзе, вы б галасілі”. Вось што”.
Карэспандэнт: “Які сьмелы чалавек”.
Кацярына: “Сьмелы. Дзіўна, як ён так сказаў. “Каб вы ведалі, якая ўлада едзе, вы б плакалі ўсе”.
Мяне заўжды дзівяць гісторыі ўцёкаў заходніх беларусаў у савецкі “рай”. Бо па гэты бок мяжы ўсе ведалі пра бальшавіцкія парадкі. У сям’і Кацярыны чыталі часопіс “За мяжой”.
Кацярына: “Ну, такая праўдачка. Ісьцінная. І як НКВД за славечка садзяць, за колас садзяць. Усё гэта было”.
Карэспандэнт: “Гэта была адкрытая інфармацыя?”
Кацярына: “Адкрытая”.
Карэспандэнт: “І пры гэтым былі падпольныя камсамольцы?”
Кацярына: “Былі. Пайшло тры чалавекі, якіх адразу ж у Менску расстралялі. Іх тады сходу расстрэльвалі”.
Карэспандэнт: “За лепшай доляй?”
Кацярына: “Так, так. Свабода! Там жа свабода! На нашай старане пяюць, танцуюць, гуляюць, гавораць! А там ніхто ні слоўца. Яны толькі галовы ўніз — і работаюць.
Дык нашы крычалі: “Вы што там, анямелі, ці што? У вас языкі паадразалі, што вы гаварыць ня хочаце?” Ніхто ні слоўца ня скажа, ні-ні. Не падыме галавы”.
Спадарыня Кацярына распавяла, што непадалёку ад Варганоў была яшчэ адна гара. Але яе зраўнялі бульдозэрамі й зрабілі там глыбоцкі сьметнік.
На Варганскую гару рэсурсаў не хапіла. Яна будзе стаяць вечна. Як і пастаўленыя Калбасічам у навакольлі каменныя крыжы.
Пакідаючы вёску, як добры знак на будучыню, я ўбачыў каля крыжоў купку дзяцей са сьвятаром. Касьцёлу ў Варганах няма. Ксёндз прыехаў да сваіх маленькіх прыхаджанаў. І яны яму сьпявалі псальмы на мове, якая таксама нікуды ня зьнікне.
Дзеці: “Разам засьпявай! Бо зь неба на цябе глядзіць айцец. І ведае ўсё, чаго хочаш ты. Чакае, калі ты даверыш сэрца”.
Такое казачнае спалучэньне вялікай гары і каменных крыжоў наводзіць на думку, што тут жыве нейкі волат. І гэта праўда.
Волат пад гарой сапраўды жыве. Завуць яго Аляксандрам Калбасічам. Яму 83 гады, дваццаць зь якіх ён, у самым росквіце жыцьця, аддаў лягерам. Спачатку нямецкаму працоўнаму, а пасьля калымскаму савецкаму.
Невысокі, але вельмі жылісты стары гасьцінна запрашае за стол. Відаць, што ўвагай журналістаў ён не абдзелены.
Аляксандар: “У 1943 годзе немцы партызан лавілі. А мне было гадоў сямнаццаць. Дык дзе яны партызан наловяць? Мужыкоў набралі такіх, як я. Пагналі.Амбар быў вялікі, панскі, яшчэ даўнейшы. Чалавек сто пяцьдзясят назьбіралі па вёсцы. Такія чуткі пайшлі, што паляць людзей. Сядзім мы да вечару, можа, да дванаццаці гадзін. Гаворым: пэўна ж спаляць нас”.
Карэспандэнт: “Вы сядзелі ў гэным амбары?”
Аляксандар: “У гэтым амбары. Немцы акружыўшы стаяць. Са зброяй. А тады падыходзіць доўгая машына. Усіх нас у машыну — і ў Латвію завезьлі. І там напісалі “беларускі бандыт” кожнаму на сьпіне. Нас 1500 чалавек. За трынаццаць месяцаў засталося толькі 220”.
Вызвольны 1944 год “беларускаму бандыту”, якога некалькі разоў немцы зьбіраліся расстраляць, ніякага вызваленьня не прынес. Калбасіч едзе на Калыму.
Карэспандэнт: “За што?”
Аляксандар: “А за тое, што ў немца быў. І ўсё. Болей яны не размаўлялі. Хто быў ваеннапалонны — адразу дваццаць пяць. Ніякіх размоваў. А ў мяне быў “воўчы білет”. Далі год турмы, а тады далі вечную ссылку мне”.
Карэспандэнт: “На Калыме?”
Аляксандар: “На Калыме. Я дзевяць з паловай гадоў адбыў. А пасьля далі амністыю, як Сталін здох”.
Там, у гулагаўскім пекле, малады моцны беларус маліўся богу аб вызваленьні і вучыўся калоць камяні.
Аляксандар: “Я так навучыўся камяні калоць — не паверыце. Вось, як табурэтка камень, я сем машын за дзень накалоў каменю. За тры ўдары. Так навучыўся”.
Карэспандэнт: “А што самае цяжкае было на Калыме?”
Аляксандар: “Лазіць па шурфах самае цяжкае было. Дзе ты ўсё раскажаш. Туды завезьлі, далі майку, картовыя штаны амэрыканскія, целагрэйку і летнюю фуражачку. А мароз як зімануў — 50 градусаў. Нас памясьцілі, баракаў не было, на сьнезе. Дык за ноч сто пяцьдзясят чалавек замярзала”.
Невялічкі старэнькі Калбасіч паказаў мне свой галоўны інструмэнт. Сталёвы молат.
Аляксандар: “За адзін удар расколваю — і ўсё. Молатам. Во бачыце, як гладка атрымалася. Дванаццаць кіляграм молат. І вось гэтым кантам б’еш па камяні. Разы тры ўдараю, камень напалам, і ўсё. Ад гэтага молата. Гэта дзесяць кіляграм. У мяне быў дванаццаць, але скралі”.Карэспандэнт: “У мяне завароткі кароткія такім молатам працаваць, а ў вас яшчэ — ого! Аляксандар Аляксандравіч, вы не шкадуеце, што жыцьцё паслала вам такія... Калыма, немцы… Такія цяжкасьці. Азіраючыся назад”.
Аляксандар: “Канечне, крыўдна было, але нічога ня зробіш. Такі лёс”.
Карэспандэнт: “Вы на лёс не наракаеце?”
Аляксандар: “Не”.
А на вясковай вуліцы сядзяць нашы вечныя вясковыя пэнсіянэркі. Што праўда, радасьці ад “харошай” пэнсіі з кожным месяцам усё меней. А вось патрабаваньняў да “залатой рыбкі”, дзяржавы, усё болей.
Карэспандэнт: “Як жывецца вам на пэнсіі?”Старая: “Дрэнь. Адны жывем. Няма каму дапамагчы. Просіш, просіш. Дрэнна. Не дапамагае дзяржава. Каб якога чалавека далі — мужчыну, каб што рабіў, дапамагаў”.
Карэспандэнт: “А дзеці ня хочуць дапамагчы?”
Старая: “А дзеці… У іх свая работа. Гарэлку п’юць”.
Карэспандэнт: “А тут моладзь якая ёсьць, у Варганах?”
Старая: “Слаба. Амаль няма...”
Моладзі тут сапраўды небагата. Напрыклад, моладзьдзю тут лічыцца 50-гадовы нежанаты Саша.
Хударлявы, гаспадарлівы, у акулярах. Саша любіць глядзець БТ і аддана верыць Лукашэнку. Напэўна, на такіх не вельмі патрабавальных і працалюбных мужыках і трымаецца цяпер сельская гаспадарка.
Саша: “Будуюць фэрму новую. Думаюць у наступным годзе сьвінафэрму, комплекс будаваць. Сушылку ставіць”.Карэспандэнт: “Вам работа ёсьць?”
Саша: “Ёсьць”.
Карэспандэнт: “А колькі плацяць, калі не сакрэт?”
Саша: “Які сакрэт? Сто восемдзесят я з сакавіка месяца атрымліваў прыкладна. На сушылцы быў, паўмесяца зерне сушылі. Амаль шэсьцьсот”.
Больш за ўсё Сашу хвалюе не памер заробкаў, а адсутнасьць жонкі.
Саша: “Тут пэрспэктывы няма асабліва”.
Карэспандэнт: “Няма нявестаў?”
Саша: “Няма”.
Колькі разоў Саша знаёміўся па перапісцы з гарадзкімі кабетамі, але ўсе яны, на Сашаву бяду, у вёску ехаць не жадаюць.
Саша: “Я ім не зайздрошчу. На вёсцы лепей. Паветра сьвежае, прырода побач. Галоўнае, каб заробкі добрыя былі, і ўсё. Там нічога зайздроснага ў іх няма. Яны як у крэпасьці жывуць”.
Пажадаўшы Сашу плённых пошукаў другой палавіны, я накіраваўся ў госьці да Кацярыны Каваленкі.
Спадарыня Кацярына — былая дырэктарка Варганскай пачатковай школы. Мне яе рэкамэндавалі як вялікую знаўцу паданьняў пра Варганскую гару. Але краязнаўствам нашая размова не абмежавалася.
Спадарыня Кацярына, 80-гадовая высокая рухавая кабета, вельмі ўзрадавалася журналісту “Свабоды”.
Кацярына: “Такое паданьне было доўгае. Што на гары сядзіць жаба. Сядзіць жаба трохпудовая. І так яна там стогне.Можа, у якім шасьцідзясятым годзе, аўтобус толькі стаў хадзіць тут. Едуць і гавораць: “А ці праўда, што тут жаба стогне трохпудовая?” Хто едзе, той гаворыць, што на гары Варганскай трохпудовая жаба.
Пасьля, як паляцеў Гагарын, хлопцы спускаліся ў бочцы з гары. Быццам гагарынцы яны былі”.
Карэспандэнт: “Ніхто не пабіўся з гагарынцаў?”
Кацярына: “Не, не пабіліся, нічога. А там у нас быў лес. Дык у лесе гэтым знаходзілі людзей забітых. Такія былі выпадкі”.
Нашу размову перарваў муж спадарыні Кацярыны. Я лішні раз пераканаўся, як добра быць у Беларусі журналістам амэрыканскага радыё.
Стары: “А зь якой газэты журналіст? З Лукашэнкавай?”
Карэспандэнт: “Не”.
Кацярына: “Для Радыё Свабода”.
Стары: “А можа, ён ня еў, карэспандэнт?”
Карэспандэнт: “Еў”.
Стары: “А можа, у яго грошай няма?”
Карэспандэнт: “Ёсьць”.
Стары: “А можа, у цябе дзеўкі няма?”
Карэспандэнт: “Ёсьць. Усё ёсьць”.
Кацярына: “Усё ёсьць. Ідзі, не замінай!”
А што было, калі б я быў супрацоўнікам БТ? Пра гэта лепш ня думаць. Але вернемся да размовы са спадарыняй Кацярынай.
Карэспандэнт: “Вы памятаеце, як сюды прыйшлі саветы?”
Кацярына: “Ой, дужа добра памятаю”.
Карэспандэнт: “Гэта было страшна?”
Кацярына: “Вельмі страшна. Гэта было дзіка. Людзі былі адны за тое, каб прыйшлі саветы — моладзь. Гэта камсамольцы былі, падпольныя камсамольцы.
Ведаеце, ехала Чырвоная Армія. Яны ехалі на конях. Коні такія былі калгасныя. Вупраж была страшная. Ня тое, як немцы ішлі — сапраўды было бачна, што ідзе нейкая цывілізацыя.
І тут выйшлі з кветкамі сустракаць. А ім няможна было гаварыць з намі. І вось адзін толькі чалавек, салдат, падышоў да цёткі маёй. “Людцы мае, каб вы ведалі, якая ўлада едзе, вы б галасілі”. Вось што”.
Карэспандэнт: “Які сьмелы чалавек”.
Кацярына: “Сьмелы. Дзіўна, як ён так сказаў. “Каб вы ведалі, якая ўлада едзе, вы б плакалі ўсе”.
Мяне заўжды дзівяць гісторыі ўцёкаў заходніх беларусаў у савецкі “рай”. Бо па гэты бок мяжы ўсе ведалі пра бальшавіцкія парадкі. У сям’і Кацярыны чыталі часопіс “За мяжой”.
Кацярына: “Ну, такая праўдачка. Ісьцінная. І як НКВД за славечка садзяць, за колас садзяць. Усё гэта было”.
Карэспандэнт: “Гэта была адкрытая інфармацыя?”
Кацярына: “Адкрытая”.
Карэспандэнт: “І пры гэтым былі падпольныя камсамольцы?”
Кацярына: “Былі. Пайшло тры чалавекі, якіх адразу ж у Менску расстралялі. Іх тады сходу расстрэльвалі”.
Карэспандэнт: “За лепшай доляй?”
Кацярына: “Так, так. Свабода! Там жа свабода! На нашай старане пяюць, танцуюць, гуляюць, гавораць! А там ніхто ні слоўца. Яны толькі галовы ўніз — і работаюць.
Дык нашы крычалі: “Вы што там, анямелі, ці што? У вас языкі паадразалі, што вы гаварыць ня хочаце?” Ніхто ні слоўца ня скажа, ні-ні. Не падыме галавы”.
Спадарыня Кацярына распавяла, што непадалёку ад Варганоў была яшчэ адна гара. Але яе зраўнялі бульдозэрамі й зрабілі там глыбоцкі сьметнік.
На Варганскую гару рэсурсаў не хапіла. Яна будзе стаяць вечна. Як і пастаўленыя Калбасічам у навакольлі каменныя крыжы.
Пакідаючы вёску, як добры знак на будучыню, я ўбачыў каля крыжоў купку дзяцей са сьвятаром. Касьцёлу ў Варганах няма. Ксёндз прыехаў да сваіх маленькіх прыхаджанаў. І яны яму сьпявалі псальмы на мове, якая таксама нікуды ня зьнікне.
Дзеці: “Разам засьпявай! Бо зь неба на цябе глядзіць айцец. І ведае ўсё, чаго хочаш ты. Чакае, калі ты даверыш сэрца”.
